امکان تفسیر و فهم‌پذیری قرآن (مقاله): تفاوت میان نسخه‌ها

شیخ طوسی

ایشان  در تفسیر التبیان  بعد از  بیان  نفی وجود تناقض و تضاد درقران  نتیجه می گیرد با وجود ایاتی نظیر : أفلا يتدبرون القرآن أم على قلوب أقفالها و  " لعلمه الذين يستنبطونه منهم ..."چگونه می توان ادعا نمود قران  مفهوم پذیر نمی باشد .  

مفاد گفتار ایشان این است که چگونه می توان بین حجیت قران و لزوم عرضه احادیث بر قران با فهم ناپذیری قران جمع کرد .  

انگاه در مقام نتیجه گیری از مطالب مطرح شده  می گوید : تمامی  مطالب ذکر شده بیانگران است که اخباری که دلالت بر فهم ناپذیری قران دارند دلالتشان  تمام نیست : وكل ذلك يدل على أن ظاهر هذه الأخبار متروك .- انتهی –  

ایشان نیز ضمن بیان اینکه ایاتی نظیر ایه -افلا یتدبرون ،  إنا جعلناه قرآنا عربيا – که مفادشان فهم پذیری قران در سطح عموم می باشد  با اشاره به احادیثی نظیر حدیث ثقلین و  احادیث عرض روایات به قران اظهار می دارد :  وقتی مضمون احادیث مذکور، حجیت قران و بیان اینکه ملاک صحت و سقم روایات ، عرضه انها بر قران می باشد  چگونه می توان ادعای فهم ناپذیری قران را داشت.  .

فیض کاشانی ایشان  با برغم انکه از او بعنوان یکی از شخصیت های برجسته اخباری یاد می شود در مساله امکان فهم پذیری قران دیدگاهش متفاوت از انان بوده و معتقد است که فهم قران منحصر به معصومین ع نبوده بلکه دیگران نیز به تناسب ظرفیت شان  می تواند از قران بهره گیرند . ایشان  معتقد است عدم جواز تفسیر قران  برای غیر معصومین مستلزم عدم جواز تفسیر کلام معصومین نیز بوده و در نتیجه قران و سنت از دسترس بشر خارج خواهد شد . ایشان در اثبات  جواز و امکان  تفسیر قران برای غیر معصومین به روایاتی نظیر: حدیث ثقلین و حدیث ، فإذا التبست عليكم الفتن كقطع الليل المظلم فعليكم بالقرآن ونیز احادیثی که مشتمل بر کلمات : القرآن هدى من الضلالة ، وتبيان من العمى ، واستقالة من العثرة ، ونور من الظلمة ، وضياء من الأجداث ، وعصمة من الهلكة ، ورشد من الغواية ، وبيان من الفتن ، وبلاغ من الدنيا إلى الآخرة ، وفيه كمال دينكم ، و ما عدل أحد من القرآن الا إلى النار می باشد استنادمی کند.  

ایشان در ادامه به ذکر احادیثی در اثبات فهم پذیری قران پرداخته و در مقام نتیجه گیری می نویسد :

سخن حق ان است که فردی که التزام قلبی به گفتار خداوند و رسول و اهلبیتش داشته وعلاوه بر غور در اثار ائمه ع و ممارست در انها از روح لطیف و قلب مطمئنی برخوردار باشد می تواند لطائف قران بهتر از دیگران درک کند .  

علامه طباطبائی  

جامع ترین  گفتار در زمینه امکان تفسیر و فهم پذیری قران را می توان در  کلمات علامه طباطبائی مشاهده نمود که از جهات گوناگون به این مساله مهم پرداخته و به شبهات قائلین به منحصر نمودن فهم قران  بوسیله روایات معصومین ، پاسخ گفته است . ایشان در اثبات  فهم پذیر بودن قران تحت عنوان  "القرآن مستقل في دلالته "می نویسد:  

ایشان در ادامه به  رفع شبهه کسانی می پردازد که معتقدند که فهم قران مبتنی بر رجوع به روایات بوده و بدون ان فهم صحیح  و درک مراد واقعی قران ممکن نیست .  

دیدگاه نهائی علامه طباطبائی درزمینه امکان و جواز فهم پذیری و تفسیر قران نسبت به غیر معصومین را از مطالب ذیل نیز می توان بدست اورد :

امام خمینی در زمینه فهم پذیری قران  می فرمایند :  

هرچند فهم قرآن به طور کامل برای انسان میسر نیست، اما انسان ها می توانند به تبع مخاطبان اصلی وحی و با کمک آنها به حقایق قرآن دست یابند و خداوند نیز از روی حکمت خود آن را به گونه ای نازل کرده است که دربردارند ظاهر و باطن است و از ظاهر آیات و قرآن منزّل نیز هرکس به قدر فهم و اشتهای خود بهره می برد.   

==گفتار برخی از اعلام اهل سنت در زمینه فهم پذیری قران:==

فخر رازی  

ایشان در ابتدا ادله قائلین به مفهوم پذیری همه  ایات قران را بیان  نموده و در این راستا  نخست  به ذ کر ادله قرانی می پردازد  . ایشان چهارده  ایه قران را که متکلمین در اثبات مدعای مذکور بدان استشهاد نموده اند اینچنین تبیین می کند :  

الثالث عشر : * ( إن هذا القرآن يهدي للتي هي أقوم ) * ( الإسراء : 9 ) فكيف يكون هادياً مع أنه غير معلوم ؟

الرابع عشر : قوله تعالى : * ( آمن الرسول - إلى قوله سمعنا وأطعنا ) * ( البقرة : 285 ) والطاعة لا تمكن إلا بعد الفهم فوجب كون القرآن مفهوماً .

از منظر فخر رازی  ایات  چهارده گانه فوق  بیانگر ان است که  قران قابل فهم برای مردم  می باشد .

ایه مذکور همه انسانها را در طول زمان به تدبر و تامل در قران دعوت نموده است تا بدین طریق با معارف الهی اشنا شده و از طریق انقیاد نسبت به انها  به سعادت دنیا و اخرت نائل گردند.   

شوکانی  

از مجموع گفتار اعلام فریقین بدست امد که  فهم قران اختصاص به عده ای خاص نداشته بلکه عموم مردم می توانند با تدبر در ایات قران ازمعارفش بهره مند گردند .

1-روایاتی که مفادشان  لزوم عرضه احادیث به قران بوده و معیار صحت و سقم احادیث را مطابقت و مخالفت با قران می داند . بدیهی است لازمه این امر ، امکان فهم پذیری قران می باشد . در این راستا باید گفت :  

در منابع روائی فریقین روایات متعددی در لزوم عرضه احادیث به قران ذکر شده است که برخی از این روایات از منابع اهل سنت بیان می کنیم  :  

3 –طَبراني در  المعجم الكبير ، نقل می کند که پیامبر ص فرمود  : ( سُئلَتْ اليهود عن موسى ، فأكثروا فيه وزَادوا ونَقصوا ، حتّى كفروا به ، وإنّه سَتُفْشو عنّي أحاديث ، فما أتاكُم من حَديثِي فاقرؤوا كتابَ الله فاعْتبروه ، فما وَافقَ كتابَ الله فأنا قُلتُه ، وما لم يُوافِق كتاب الله فلَم أقُله ) .  

4-عن أبي جعفر عن رسول الله صلى الله عليه وسلم أنه دعا اليهود فسألهم فحدثوه حتى كذبوا على عيسى فصعد النبي صلى الله عليه وسلم المنبر فخطب الناس فقال ( إن الحديث سيفشو عني فما أتاكم عني يوافق القرآن فهو عني وما أتاكم عني يخالف القرآن فليس عني –   

2 – روایاتی که امر به رجوع به قران در فتنه های اجتماعی را می دهد :

...فإذا التبست عليكم الفتن كقطع الليل المظلم فعليكم بالقرآن فإنه شافع مشفع وماحل مصدق –  

تبیین : بر اساس حدیث مذکور مرجعیت قران  و پناه بردن  به ان  تنها راه  خروج  از فتنه هائی است که در جوامع بشری اتفاق می افتد بنابر این اگر  فهم  محتوای قران  برای انسانها ناممکن باشد امکان خروج از فتنه های زمان خویش را نخواهند داشت .

3 – حدیث ثقلین که بیانگر  متمکن بودن  مسلمانان از بهره گیری  و تمسک  به دو ثقل اکبر و اصغر در همه زمانها ست  .

از أبي سعيد الخدري نقل شده است که پیامبر ص فرمود : انى تارك فيكم الثقلين أحدهما أكبر من الآخر كتاب الله حبل ممدود من السماء إلى الأرض وعترتي أهل بيتي وأنهما لن يتفرقا حتى يردا على الحوض .  

4- روایاتی که قران و سنت را دو منیع اساسی شناخت دین مطرح نموده  و معرفت صحیح دینی را  مبتنی بر مراجعه به  ان دو می داند  :

از امام علی ( عليه السلام ) نقل شده است که فرمود  : " من أخذ دينه من كتاب الله وسنّة نبيّه صلوات الله عليه وآله زالت الجبال قبل أن يزول ، ومن أخذ دينه من أفواه الرجال ردّته الرجال "   

تبیین : مفاد روایت مذکور این است که دین شناسی که امری لازم برای همه مسلمانهاست باید مستند به قران و سنت باشد بنابر این  بر اساس روایت مذکور امکان  اخذ دین از قران  و سنت برای  نوع مردم میسور است  و هرگاه  قران و سنت برای مردم فاقد قابلیت فهم باشد  ندانیم قادر نیست  مرجع مسلمانان  در استنادات دینی شان قرار گیرد که لازمه این امر  عدم تحقق  معرفت صحیح  دینی خواهد بود .  

نتیجه  :  مفاد روایات مذکور  جواز  تدبر در قران  کریم و امکان  تفسیر و فهم پذیری ان – اعم از فهم تخصصی و عمومی - می باشد .

فخر رازی در تفسیر الکبیر  تحت عنوان : الاحتجاج بالمعقول ، در بیان دلائل عقلی قائلین به فهم پذیری قران  سه  تقریر را مطرح می کند  :   

تقریر اول : هرگاه تخاطب با دیگران  بگونه ای باشد که علم به  محتوای خطاب برای مخاطب ممکن نباشد. این امر بمعنای گفتگوکردن انسان با لغتی است که مخاطب بیگانه از ان بوده و مفهومی از ان درک نمی کند .  بدیهی است  چنین امری غیرمعقول خواهد بود .

ب -  از مختصات قران کریم  - که قطعا یکی از ابعاد اعجاز ان نیز شمرده می شود – ان است که حقائق عالیه در این کتاب اسمانی بگونه ای تنظیم شده است که برای تمامی زمانها و همه اقشار گوناگون انسانها- با همه تفاوتهائی که در سطوح فکری شان وجود دارد -  قابلیت هدایگری داشته و معارف عالیه اش پاسخگوی تمامی نیازهای بشریت  درهمه ادوار بشری می باشد .  عمق معارف قرانی بگونه ای است که عجائب و شگفتی های ان بی نهایت بوده و  بشریت قادر است در همه زمانها با تدبر و تعمق و نیز  متمسک شدن بدان برترین حیات علمی ، فکری، اجتماعی ،سیاسی و ...را برای خویش فراهم کند.

درروایات اهل بیت ع نیز به گستردگی  معانی و محتوای قرانی و نیز سلسله مراتب فهم ان  نسبت  به مخاطبین  متنوع اشاره شده است چنانکه از امام صادق ع نقل شده است :  

گفتار امام علی علیه السلام  در مراتب فهم پذیری قران

اما م علی ع  در گفتاری مراتب سه گانه ای را  برای فهم و درک قران مطرح  نموده می فرماید :

بخشی از معارف قران برای عالم و جاهل قابل فهم است . برخی دیگر از معارف الهی تنها برای کسانی قابل فهم است که از ذهنی صاف و قلبی مهذب برخوردار باشند و برخی معارف الهی در قران نیز  فقط  برای خداوند ،  ملائکه الهی و راسخان در علم ، معلوم می باشد .   

ج - در بیانات اهل بیت ع ، قران ، بعنوان مادبه الله شمرده  شده  است :  ان هذا القرآن مادبه الله فتعلموا مادبته ما استطعتم  ، مفهوم این گفتار ان است که قران از ظرفیت گسترده ای برخوردار بوده  که هر یک از انسانها به تناسب استعداد و توانائی فکری شان  می توانند از ان  بهره گیرند.

تبصره :  از انجا که مراتب فهم قران بحسب ظرفیت ها و سطح علمی انسانها متفاوت می باشد این امر سبب پیدایش تفاسیر گوناگون ادبی، هنری ، فلسفی ، عرفانی و .... در سطوح  مختلف  گردیده است .

هر دو احتمالی که بیان گردید در قران کریم متصور است بدین معنا که اولا قران کریم بدلیل  ظرفیت عظیم هنری و شکلی  و محتوائی - تراکیب ، هیئات و کلمات بکار رفته در ان -  بیانگر حقیقتی واحد است که از مراتب گسترده ای برخوردار است و بتدریج در طول زمان این مراتب مکشوف  می گردد .

ثانیا  برخی ایات قران مشتمل بر معانی و نکات  متعددی بوده که بتدریج  برای انسانها کشف می گردد . به عبارت دیگر تکامل و توسعه  فکری بشر نسبت به فهم قران  گاه توسعه عرضی- کشف معانی متعدد -  و گاه توسعه  طولی- کشف مراتب مختلف یک حقیقت و معنا -  می باشد .

بحثی در معانی ظاهری و باطنی قران در روایات – روایات بطون -  

یکی از مباحثی  که در زمینه مراحل فهم قران  لازم است مورد بررسی قرار گیرد  روایاتی است که بیانگر وجود معانی بطنی برای قران کریم می باشد.  

در منابع روائی فریقین روایاتی وجود دارد که بیانگر ان است که قران علاوه بر معانی ظاهری ، مشتمل بر معانی باطنی نیز می باشد بگونه ای که  چنین معانی  از دسترسی عموم خارج بوده  و فقط خواص قادرند  اگاهی از ان  پیدا کنند . در اغاز روایات فریقین را در این باره نقل نموده و انگاه دیدگاه مفسرین  را نسبت به ان بیان می کنیم :  

كتاب الله بحره عميق ، وفهمه دقيق ، لا يصل إلى فهمة إلا من تبحر في العلوم ،وعامل الله بتقواه في السر والعلانية ، وأجله عند مواقف الشبهات . واللطائف والحقائق لا يفهمها فيه إلا من القى السمع وهو شهيد ، فالعبارات للعموم وهي للسمع ، والإشارات للخصوص وهي للعقل ، وللطائف للأولياء وهي المشاهد ، والحقائق للأنبياء ،وهي الاستسلام .

ایشان هریک از مراتب چهار گانه فوق را مشتمل بر معانی ظاهر و باطن دانسته و اظهار می دارد مراد از ظاهرقران ، تلاوت و مراد از باطن قران، فهم ان می باشد  :   

ایشان در ادامه به تبین نکته مذکور پرداخته  و می نویسد :  از انجا که همه علوم زیر مجموعه افعال و صفات الهی قرار دارند بنابر این قران را می توان شرح همه این علوم که- بیانگر ذات ، صفات و افعال خداوند هستند- دانست . بدیهی است این امر مستلزم  وجود مراتب گسترده در معانی قران و فهم ان می باشد .  

ایشان به نقل از سهل‌ بن‌ عبدالله‌ دربارة‌ لایه‌های‌ معنایی‌ قرآن‌ (بطون) می‌گوید:

وجه چهارم : مقصود از ظاهر و باطن‌ این‌ است‌ که‌ شما هرگاه‌ از باطن‌ آیه‌ جست‌وجو، و آن‌ را برظاهر آیه‌ قیاس‌ کنید، بر معنای‌ صحیح‌ آیه‌ وقوف‌ خواهی یافت .  

بنظر می رسد در بین وجوه چهارگانه وجه نخست مورد تایید شیخ طوسی می باشد.

ایشان در ادامه ضمن بیان اینکه ائمه علیهم السلام به مقدار عقول مردم سخن می گفتند به یکی از برداشتهای عمیق امام صادق ع از قران کریم اشاره کرده می نویسد :  

مراد از معانی باطنی امور غیرقابل ادراک نیست  بلکه مراد ان است که با تدبر و تعمق در قران می توان به لایه های عمیق معانی ایات پی برد بگونه ای که ان معانی هم بعد از تدبر بعنوان ظواهر تلقی خواهد شد بعبارت دیگر ظواهر معانی قران  از لایه های مختلفی برخوردار است که در سلسله طولی قرار داشته بگونه ای که  با تدبر قابل دسترسی می باشد. ایشان  نکته مذکور را در قالب بیان شواهدی از قران توضیح می دهند  .   

ایشان  تحت عنوان : لماذا تكلم القرآن بأسلوب الظاهر والباطن  بعد از بیان سه مقدمه می فرماید :  

از انجا که تعالیم عالی قران ناظر به مقام والای انسانیت بوده و او را قابل سیر در مدارج کمال می داند  و از طرفی استعداد انسانها در فهم امور معنوی با یکدیگر متفاوت بوده و نمی توان مسائل عالی را در یک سطح ارائه داد به همین دلیل قران کریم مسائل را بصورت ساده در اختیار بشریت گذاشته اما در باطن این معانی بظاهر ساده معارف عمیقی نهاده است که تنها اهل معرفت قادر به درک انها می باشند .   

بعبارت دیگر عمق معارف قران و نیز تفاوت ظرفیت انسانها  مقتضی ان بود که  ایات قران بگونه ای تنظیم گردد تا همگان در هر سطحی که هستند بتوانند مراتبی از معانی عالیه ان  را درک کنند به همین جهت ظواهر ایات در قران کریم دارای سلسله مراتبی هستند که سطوح مختلف متدبرین در ان می توانند معرفت خویش  را ارتقا بخشد .  

سید حیدراملی در تفسیر المحیط الاعظم  

ایشان تحت عنوان : في بيان "أنّ للقرآن ظهرا وبطنا والمراد منهما " بعد از نقل دو روایت : "ان للقرآن ظهرا وبطنا ولبطنه بطنا إلى سبعة أبطن"  و  روایت : "ما من آية إلا ولها ، ظهر وبطن ، ولكل حرف حد ، ولكلّ حد مطلع "می نویسد :  

ایشان در ادامه می نویسد :  

از انجا که کلام خداوند و انبیاء و اولیای الهی مشتمل بر معانی و اسرار گوناگون است از اینرو لازم است در تبین کلمات انان به معانی ظاهری شان بسنده نکرده و در فهم وجوه گوناگون ان همت گماشت.  

امام‌ خمینی بر «ظاهر» و «باطن» قرآن‌ تأکید ‌ورزیده  و بسنده‌ کردن‌ به‌ ظاهر و بازماندن‌ از مغز و ژرفای‌ آن‌ را مرگ‌ و نابودی‌ آدمی‌ می‌داند. وی‌ براین‌ باور است‌ که‌ همة‌ نادانی‌ها و انکار نبوت‌ها و ولایت‌ها، در عدم‌ درک‌ و راه‌ نیافتن‌ به‌ ژرفای‌ قرآن‌ ریشه‌ دارد .  

محمدهادی‌ معرفت‌  :  

ایشان معنای باطنی ایات را تکمیل کننده رسالت قران دانسته و منحصر کردن معانی ایات در معانی ظاهری و اختصاص ان به شان نزول و مناسبتها ، سبب عقیم ماندن قران نسبت به مسائل مستحدثه در زمانهای مختلف خواهد بود .

ایشان در ادامه روایاتی را که بیانگر اشتمال قران بر معانی ظاهری و باطنی  می باشد نقل می کند که از جمله انها دو روایت ذیل می باشد :   

ایشان در کتاب"نظرات فی التصوف و الکرامات " نخست بخشی از گفتار متصوفه را در زمینه معانی باطنی قران و نیز روایاتی که در این باب وارد شده است بیان می کند. سپس به سبب تعدد معانی باطنی قران از منظر متصوفه پرداخته و از منظر انان می نویسد :  

از انجا که حالات و استعداد مردم متفاوت است بنابر این بر حکیم لازم است که در تنزیلش مراعات همگان را بنماید بهمین دلیل قران مشتمل بر معانی باطنی می باشد مضافا به اینکه معانی باطنی نیز بدلیل اختلاف اهل معرفت در ظرفیتهای فکری و قلبی شان دارای مراتبی می باشد .   

ایشان  در رد  دیدگاه مذکور می نویسد :

==نقد و بررسی گفتار متصوفه و پاسخ مغنیه نسبت به ان :==  

<nowiki>== تبیین و بررسی نهائی در  روایات  بطون  معانی قران ==</nowiki>     

قبل از بررسی روایات مذکور لازم است بدانیم : درقران کریم ایات متعددی  است که  انسانها را دعوت به تفکر نموده و انها را از سطحی نگری درقران باز داشته است نظیر ایات : { أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلَى قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا – محمد ص ، ایه 24} وَقَالَ تَعَالَى : { أَفَلَمْ يَدَّبَّرُوا الْقَوْلَ أَمْ جَاءَهُمْ مَا لَمْ يَأْتِ آبَاءَهُمُ الْأَوَّلِينَ – مومنون ایه 68 } وَقَالَ تَعَالَى : { أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَلَوْ كَانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلَافاً كَثِيراً –نساء ایه 82}

و مایعلم تاویله الاالله و الراسخون فی العلم – ال عمران ایه 7-  

ذالک تاویل مالم تسطع علیه صبرا – کهف ایه 82-  

با توجه به نکات مذکور می گوئیم :  

اولا  روایات بطون  بیانگر  ظرفیت  عمیق  و تمام ناشدنی این کتاب اسمانی است بگونه ای که  در همه زمانها و اعصار پاسخگوی نیازهای انسانها است بنابر این هیچگاه نباید به معانی که تاکنون در زمینه ایات الهی بیان گردیده اکتفا نمود بلکه می توان با اندیشیدن درقران کریم در همه زمانها بهره برد چنانکه در بیانی از رسول اکرم ص  در معرفی قران  امده است : ...وله ظهر وبطن فظاهره حكم وباطنه علم ، ظاهره أنيق وباطنه عميق ، له نجوم وعلى نجومه نجوم لا تحصى عجائبه ولا تبلى غرائبه  

مراد از معانی بطون در روایات  

درروایتی از پیامبر ص نقل شده است که در ان مراد از معانی بطون بیان شده است . متن روایت بشرح ذیل می باشد : برخی از صحابه پیامبرص به ان حضرت  اظهار داشتند :  يا رسول الله إنا لنجد للقرآن منك ما لا نجده من أنفسنا إذا نحن خلونا - (بهنگام قرائت قران حالاتی در شما می بینیم که  ان  را بهنگام  قرائت مان  نسبت به قران در وجود خویش احساس نمی کنیم )  

سپس از حضرت سئوال شد : يا رسول الله ما البطن ؟

حضرت فرمود : اقرأ أتدبره واعمل بما فيه وتقرؤونه أنتم هكذا وأشار بيده فأمرها  

پرسش  :  ایا تفسیر قران  و اگاهی از لایه های درونی معانی ان امری تخصصی است ؟

آشنايى با ادبيات عرب،آگاهى از شان نزول ایات – تاریخ ایات -اگاهی از تاریخ  صدر اسلام، اطلاع از علوم قرآن، مثل ناسخ، منسوخ، متشابه و...،آگاهى از احاديث و مراجعه به آنها،اگاهی از قواعد  اصول الفقه،پرهيز از پيش داورى

بر این اساس هر قدر سطح  اگاهی انسان در مقدمات ذکر شده بیشتر و عمیق تر باشد ظرفیتش در فهم دقائق قران  بیشتر خواهد بود .