جنبش اسلامی مصر: تفاوت میان نسخه‌ها

رویارویی اسلام با امپریالیسم غربی که پس از سرنگونی ترکان عثمانی تشدید شد، موجب حرکت های اصلاحی و '''جنبش اسلامی مصر''' در قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم گردید.

=ورود اسلام به مصر=

مصر از کشورهای شمال افریقاست که در کنار دریای مدیترانه واقع شده است. این کشور با پیشینه تاریخی که دارد، در ردیف کشورهای مهم و پیشرفته جهان عرب به شمار می آید.

[[مصر]] به علت قرار گرفتن در تقاطع سه قاره (آسیا، افریقا و اروپا) موقعیت منحصر به فردی را دارا می‌باشد. کانال سوئز در سال 1956 توسط «[[جمال عبدالناصر]]» ملی اعلام شد و واقع شدن کانال سوئز در خاک مصر، بر اهمیت راهبردی آن افزوده است.

مصر در زمان خلافت «عمر» در سال 640 میلادی به دست نیروهای اسلام به فرماندهی «[[عمروبن عاص]]» فتح شد.

با ورود اسلام به این سرزمین، گروه زیادی به آن گرویدند و عده کمی بر مذهب مسیحیت باقی ماندند که آنان را «مسیحی قبطی» می گویند. هم اکنون 94 درصد مردم مصر مسلمان هستند و 5 درصد از آن قبطی ها و 1 درصد از پیروان سایر ادیان و مذاهب می‌باشند.<ref>[http://pajuhesh.irc.ir/ برگرفته شده از مقاله // کتاب / رسانه و جنبش‌های اسلامی معاصر]</ref>

==جنبش اخوان المسلمین==

جنبش [[اخوان المسلمین]] مصر، همزمان با اوج گیری اصلاح گرایی در جهان اسلام، در سال 1928 توسط «[[حسن البناء]]» در اسکندریه پایه گذاری شد. «حسن البناء» از میان رهبران جنبش های اسلامی [[اهل سنت]] برای نخستین بار خواستار تجدید حیات اسلامی در میان جوامع اهل سنت شد.

اخوان المسلمین در سال 1930 جزو پرقدرت ترین سازمان های اسلامی بود که اقشار مختلف مردم مصر از؛ کارگران، جوانان، دانشجویان و... به آن تمایل پیدا کردند. این گروه اگر چه در ظاهر سعی داشت تا چنین وانمود کند که یک حزب سیاسی نیست، ولی در عمل رهبر این حزب (حسن النباء) مردم را به سوی بنیادگرایی اسلامی دعوت می‌کرد:

«برادران من! شما یک انجمن خیریه، یک حزب سیاسی و یا سازمان محلی نیستید که اهداف محدودی داشته باشد. شما روح جدیدی هستید در قلب این که با توسل به قرآن به آن حیات می بخشد. شما نور جدیدی هستید که برای محو تاریکی ماتریالیسم از طریق شناخت خدا پرتوافکنی می کند. فریاد نیرومندی هستید که برای رساندن مجدد پیام پیامبر طنین افکن شده است.

شما باید خود را حامل رسالتی بدانید که دیگران از برداشتن آن خودداری ورزیدند. وقتی از شما می پرسند به چه دعوت می کنید؟ پاسخ گویید به اسلام، به پیام محمد صلی الله علیه و آله وسلم ، دینی که در آن حکومت هست و یکی از تعهداتش آزادی است. اگر به شما گفتند سیاسی هستید؟ پاسخ دهید، اسلام یک چنین تمایزی را قبول ندارد. اگر شما را به انقلابی بودن متهم کردند، بگویید ما فریادهای حق و صلح هستیم، به آن ایمان داریم و به آن افتخار می کنیم. اگر در مقابل ما بایستید و جلو پیام ما را بگیرید، از جانب خدا اجازه داریم از خودمان در مقابل بی عدالتی شما دفاع کنیم.

این سخنان، اخوان المسلمین را درگیر مسایل سیاسی کرد و بعد از پایان جنگ جهانی دوم، فعالیت های جنبش نیز افزایش یافت. در سال 1948، اخوان المسلمین که در پی ایجاد حکومت اسلامی در مصر بود، بزرگ ترین خطر برای نظام پادشاهی این کشور قلمداد می شد؛ از این رو، دولت «[[نقراشی پاشا]]» آن را منحل اعلام کرد و با جلوگیری از فعالیت اخوان المسلمین، به سرکوبی نیروهای آن پرداخت.

===اخوان بعد از حسن البناء===

با ترور «نقراشی پاشا»، در 28 دسامبر 1948، به وسیله یک عضو اخوان المسلمین، فشار بر این حزب دو چندان شد تا سرانجام به ترور «حسن البناء» در 12 فوریه 1949 به دست عوامل دولت انجامید. با روی کار آمدن دولت «وفد» در ژانویه 1950 جنبش اخوان المسلمین این فرصت را پیدا کرد که بار دیگر فعالیت های خود را در چارچوب قانون آغاز کند. در اکتبر 1951 قاضی «[[حسن الهضیبی]]» به عنوان رهبر جدید اخوان انتخاب گردید تا جنگ چریک های اخوان المسلمین را که با نیروهای بریتانیا در کانال سوئز مشغول نبرد بودند، رهبری نماید.

اخوان المسلمین مخالف حضور غرب و بریتانیا در مصر بود؛ حتی برخی از دانشمندان مانند دکتر «محمد امین رئیس» بر این باورند که: «یکی از انگیزه های تأسیس این جمعیت، آگاه کردن مصریان از ظلم سربازان انگلیسی نسبت به مصر است که در اطراف اسماعیلیه و منطقه کانال سوئز پرسه می زدند».

در اثر همین تبلیغات غرب ستیز اخوان المسلمین بود که در سال 1952 آشوب علیه بریتانیا در مصر افزایش یافت و به برکناری «[[ملک فاروق]]» در 6 ژوئیه 1952 و روی کار آمدن «[[جمال عبدالناصر]]» انجامید.

«ناصر» در ابتدا، رابطه خوبی با اخوان المسلمین داشت، به طوری که اخوان امید داشت با همکاری «ناصر» برای برپایی یک حکومت اسلامی فعالیت کند. اما در دراز مدت تنش ها بالا گرفت و مشخص شد که دو طرف، درباره مسایل اجتماعی و اداره حکومت، ایده ها و دیدگاه های متفاوتی دارند. «از نظر ناصر، شعار غالب «الدین للّه و الوطن للجماعة»، یعنی (دین برای خدا و کشور برای مردم) بود. این شعار سیاسی به معنی منزوی کردن اخوان بود؛ زیرا اخوان می خواست حکومت بعد از انقلاب 1952 مصر متکی به اسلام باشد».

این اختلاف ها باعث شد که ناصر در 26 اکتبر 1954 مورد سوء قصد هواداران اخوان قرار گیرد. در پی این سوء قصد، اخوان منحل و اموال و دارایی هایش مصادره گردید و هزاران نفر از رهبران و هواداران آن دستگیر، زندانی و بعضی هم اعدام شدند. بعد از این سرکوب، اخوان دیگر فرصت فعالیت آشکار را تا زمان مرگ «ناصر» در 28 سپتامبر 1970 پیدا نکرد. روی کار آمدن «[[انور سادات]]» بار دیگر زمینه را برای حضور اخوان در جامعه مصر فراهم کرد.

«انور سادات» در آغاز، با دو مشکل اصلی روبه رو بود؛ از یک سو مشکلات داخلی و از سوی دیگر رویارویی با [[اسراییل]] در صحرای سینا. این دو امر سبب شد که «سادات» از موقعیت اجتماعی اخوان المسلمین استفاده کند؛ با این هدف، تمام رهبران زندانی اخوان را آزاد کرد و به آنها اجازه داد تا در عرصه های مختلف، حضور سیاسی و فرهنگی داشته باشند. به دنبال این سیاست، همکاری نزدیکی بین «سادات» و اخوان به وجود آمد و به چندین نشریه مربوط به اخوان اجازه انتشار داده شد.

همکاری «سادات» و اخوان در پی نزدیکی دولت مصر به اسراییل در سال 1977 به سردی گرایید. اخوان پیمان صلح مصر و اسراییل و سیاست درهای باز «سادات» را که موجب گسترش فرهنگ غرب در جامعه می شد، زیر سؤال برد.

در این هنگام که کشمکش بین اخوان و «سادات» در حال افزایش بود، پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال 1979 تأثیر به سزایی در تصمیم گیری های جنبش اخوان بر جای گذاشت و اخوان را در رسیدن به هدفش که برپایی نظامی اسلامی در مصر بود، تقویت کرد.

«سادات» که فردی دوچهره و وابسته به غرب بود، می خواست با نام طرفداری از اسلام، به مقاصد سکولاریستی و ضد دینی خود دست یابد. اما دیری نپایید که با شورش های مردمی در مصر مواجه شد و سرانجام به دست «ستوان [[خالد اسلامبولی]]»، اسلام گرای عضو سازمان «[[الجهاد]]» در اکتبر 1981 ترور شد.

بعد از کشته شدن «سادات»، نیروهای امنیتی مصر بر سرکوبی اسلام گرایان و اعضای اخوان المسلمین پرداختند و حتی در برخی شهرهای مصر (مانند اسیوط) جنگ های شدیدی بین نیروهای امنیتی و مبارزان درگرفت. این وضعیت در زمان «[[حسنی مبارک]]» جانشین «سادات» نیز ادامه پیدا کرد. «حسنی مبارک» در یک واکنش شدید نسبت به قتل «سادات»، «خالد اسلامبولی» را اعدام و 300 نفر دیگر از رهبران گروه های اسلامی را دستگیر و زندانی کرد. این رفتار «حسنی مبارک» با اعتراض شدید اسلام گرایان و شخصیت‌های اسلامی در مصر مواجه شد و برخی از آنها خواستار سرنگونی رژیم «مبارک» شدند.

===رهبران نهضت اسلامی مصر===

رویارویی اسلام با امپریالیسم غربی که پس از سرنگونی ترکان عثمانی تشدید شد، موجب حرکت های اصلاحی در قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم گردید.

رهبر برجسته این حرکت اصلاحی و روشن فکری، «[[سید جمال الدین اسدآبادی]]» بود که ایجاد اصلاحات و مقاومت در برابر غرب را از راه بازگشت به اسلام، با ویژگی های نوین، تبلیغ می‌کرد. بعدها شاگرد مصری سید، «[[محمد عبده]]» بر عقل گرایی ذاتی سنت اسلامی تأکید ورزید و این بینش، اساس و جوهره جنبش سلفیه را با رهبری «محمد عبده» و شاگرد سوری او «[[رشید رضا]]» تشکیل داد.

با مرگ «محمد عبده» در سال 1905 جنبش اصلاح گرایی در مصر حالت محافظه کارتری به خود گرفت و این امر به درگیری بین اصلاح طلبان سلف گرای مصر و الجزایر (بین دو جنگ جهانی) انجامید.

«رشید رضا» از مهم ترین چهره های اصلاح گرا در مصر بود که جهاد تدافعی را در هنگام آزار مسلمانان تصدیق کرد. «رشید رضا»، [[حنبلی]] مذهب بود و از تجدیدطلبی [[جنبش وهابیت]] پشتیبانی می‌کرد. در میانه دهه 1930 «رشید رضا» میانه رو سلفی مسلک، جای خود را به جنبش رادیکال اخوان المسلمین به رهبری «حسن البناء» در مصر داد.

«حسن البناء»، روحانی فعال مصری بود که با الهام از اندیشه های عرفانی مرشدش «[[شیخ عبدالوهاب]]» در ابتدا «[[جمعیت خصریه حصافیه]]» را برای امر به معروف و نهی از منکر و رویارویی با تبلیغات میسیونرهای انگلیسی به وجود آورد.

بعدها در اثر تغییراتی که در افکار و اندیشه های سیاسی او حاصل شد، جنبش بنیادگرایی اخوان المسلمین را تشکیل داد. اخوان یک جنبش نوگرا در جامعه اهل سنت است که بیشتر حرکت های اصلاحی و اسلام گرایی در جهان عرب و کشورهای اسلامی از آن متأثر می‌باشند؛ زیرا اخوان به عنوان یک جنبش پیشرو در مصر پدید آمد و بسیار سریع در سراسر کشورهای اسلامی گسترش پیدا کرد.

===آرمان‌های جنبش اخوان المسلمین===

اهداف و آرمان های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی اخوان المسلمین، همان گونه که توسط رهبران آن مانند «حسن البناء»، «سید قطب» و... بیان گردیده، عبارت است از:

1 ـ حفظ استقلال مصر و نبود سلطه بیگانه بر آن: اخوان برای تأمین این خواسته اش با حضور نیروهای انگلیس در مصر مخالفت کرد و با آنها وارد جنگ شد.

2 ـ آزادی تمام سرزمین های اسلامی از سیطره استعمارگران: اخوان با سلطه غربی و تجددگرایی غربی بر کشورهای اسلامی مخالف بود و دولت های بریتانیا، [[ایتالیا]] و [[فرانسه]] را دشمن اسلام قلمداد می‌کرد.

3 ـ برپایی حکومت اسلامی در مصر: اخوان طرفدار ایجاد حکومت اسلامی و اجرای دقیق شریعت بود و می خواست حکومت صالحی را به وجود بیاورد که نخست، بر پایه آموزه های اسلامی بنا نهاده شده باشد؛ دوم اینکه احکام اسلامی را به طور دقیق اجرا کند، سوم اینکه، محافظ و مدافع اسلام در داخل و خارج از مصر باشد.

4 ـ اصلاحات اجتماعی: «حسن البناء» و دیگر رهبران اخوان المسلمین، اگرچه جز به حکومت شرعی مورد نظر خود خشنود نبودند؛ ولی از انجام اصلاحات در جامعه نیز پشتیبانی می‌کردند و با دولت ـ به ویژه در دوران «بناء» ـ همکاری می‌کردند و پیشنهادهایی را برای انجام اصلاحات و بهبودی وضعیت فرهنگی مسلمانان ارایه می‌نمودند.

5 ـ ایجاد وحدت اسلامی: اخوان المسلمین، وحدت اسلامی را برای مبارزه با استعمار و استیلای خارجی، مفید و حتی ضروری می دانست. در اساس نامه اخوان آمده است: «ایجاد وحدت و یگانگی بین جمیع افراد انسانی بر پایه اصول و مبادی منبعث از [[قرآن]] کریم و نزدیک ساختن بینش ها و نظریات مختلف مذاهب اسلامی».

==نقش الازهر در نهضت اسلامی مصر==

دانشگاه [[الازهر]] با پیشینه چند صد ساله، یکی از پربارترین و قدیمی ترین مراکز دینی و تاریخی مسلمانان به شمار می آید. الازهر در قرن سوم هجری توسط فاطمیون شیعه مذهب در مصر پایه گذاری و به مرکزیتی برای اهل سنت تبدیل گشت.

هم اکنون تعداد زیادی از طلاب علوم دینی خارجی و داخلی در این دانشگاه و در رشته های مختلف علوم اسلامی مشغول به تحصیل هستند و بیشتر علمای اهل سنت که در کشورهای اسلامی به تبلیغ، بیان احکام و خدمات اجتماعی اشتغال دارند، از این دانشگاه فارغ التحصیل شده اند. ریاست این دانشگاه در حال حاضر به عهده «شیخ [[سید محمد طنطاوی]]» است که به عنوان «[[شیخ الازهر]]» شهرت دارد.

الازهر، در نوگرایی اسلامی و جنبش های اصلاح طلبی اهل سنت، نقش اصلی را ایفا کرد. بی تردید بسیاری از چهره های ادبی، تاریخی، سیاسی، مذهبی و... از این مرکز برخاسته اند. باید پذیرفت که وجود دانشگاه الازهر در مصر، این کشور را به مهد پیدایش اندیشه های نوین اسلامی در جهان اهل سنت تبدیل کرد و شخصیت‌هایی چون «[[رشید رضا]]»، «حسن البناء»، «سید قطب» و... افکار و اندیشه های خود را در این دانشگاه پرورش داده اند.

جنبش اخوان المسلمین به عنوان میراث سیاسی الازهر، از عمده ترین گروه های اسلامی در مصر و دیگر کشورهای اسلامی است.

==مواضع فکری و سیاسی گروه های اسلامی مصر در برابر انقلاب اسلامی==

در دهه 70 افزون بر جنبش اخوان المسلمین، سه جنبش دیگر و منشعب از آن بر حیات سیاسی مصر سایه انداخت. این گروه ها که پس از سال 1967 پایه گذاری شدند، عبارتند از:

الف ـ [[سازمان آزادی بخش اسلامی]] «منظمة التحریر الاسلامی»: رهبری آن را «[[صالح سریه]]» بر عهده داشت.

در این دهه، فعالیت این سه گروه علیه دولت گسترش پیدا کرد. «سید قطب» که حلقه ارتباط این گروه ها با اخوان بود، بر اسلام گرایان جدید نفوذ زیادی داشت. تأثیر «سید قطب» بر اسلام گرایان به خاطر دارا بودن ویژگی های زیر است:

2 ـ «سید قطب» از این قدرت برخوردار بود که به عنوان عضو باسابقه اخوان، رابطه سازمانی اخوان را با شاخه های تندرو و سرکش آن حفظ نماید.

خطوط کلی جنبش اسلامی مصر به رهبری اخوان المسلمین را می توان از دو زاویه فکری و سیاسی، بررسی کرد:

این در حالی است که در طول عمر اخوان، عالمان، نویسندگان و متفکران بسیاری پرورش یافته اند و کتاب ها و مقاله های بسیاری در دفاع از عقاید و حقانیت اندیشه خود نگاشته اند»

اما از نظر سیاسی، جنبش اسلامی دارای خط مشی مشخصی در صحنه های داخلی و خارجی بود. در عرصه داخلی، افزون بر انجام اصلاحات و تبلیغ آموزه های اسلامی، اجتماعی از برجسته ترین ساختار فکری متفکران وابسته به آن برخوردار بود. در عرصه خارجی، رهبران جنبش، فراملیتی فکر می‌کردند، از این رو، فعالیت های خود را در دو محور متمرکز کرده بودند:

1 ـ ایجاد رابطه با حرکت های اصلاحی و جنبش های اسلامی در سراسر جهان: به این منظور، اخوان تلاش کرد تا از دایره اهل سنت قدم فراتر نهاده و با نهضت های شیعی در [[عراق]] و [[ایران]] رابطه برقرار نماید. در پی این نگرش، شبکه های اخوان المسلمین تا کنون نقش های مهمی را در هماهنگی اسلام گرایان و منزوی کردن رژیم های وابسته به استکبار جهانی ایفا کرده است. از آن جمله می توان به انزوای سیاسی رژیم های مصر و سوریه در دهه 80 و پشتیبانی از «[[یاسر عرفات]]» اشاره کرد. با این وجود، جنبش اخوان تا کنون نتوانسته یک وحدت معنوی و ایدئولوژیک در سراسر جهان اسلام ایجاد کند. تئوری دهه 70 اخوان مبنی بر تشکیل یک «سازمان بین المللی اخوان المسلمین» منجر به شکست شد و حتی «وابستگان اخوان در [[تونس]] و [[سودان]] از پیروی (بیعت) از سازمان مادر در مصر خودداری کردند».

2 ـ پشتیبانی از قیام مردم مسلمان [[فلسطین]]: از هنگام پایه گذاری اخوان المسلمین، «حسن البناء» نقش ویژه ای در پشتیبانی از انقلاب فلسطین به عهده داشت. نخستین پشتیبانی رسمی اخوان از انقلاب فلسطین در هنگام اعتصابات فراگیر عرب های فلسطین علیه انتقال یهودیان به این سرزمین در سال های 1936 ـ 1937 به عمل آمد.

پیش از فرا رسیدن دهه 40 «حسن النباء» ضمن دیدار از فلسطین، هسته های جنبش را در شهرهای [[بیت المقدس]]، یافا، [[حیفا]]، نابلس و طولکرم فعال ساخت.

همزمان با شروع مبارزات مسلحانه مردم فلسطین، باز هم اخوان المسلمین از اولین گروه هایی بود که با اعزام گردان های داوطلب در نبرد 1948 با اشغالگران یهودی پیش قدم شد. پشتیبانی از انقلاب فلسطین، راهبرد سیاسی و بین المللی اخوان المسلمین را تشکیل می داد، از این رو، در هیچ شرایطی از آن دست برنداشت. در سال 1954 که فعالیت های اخوان در اثر مخالفت با «جمال عبدالناصر» ممنوع اعلام شد، اخوان به کارهای مخفی و زیرزمینی روی آورد.

در این مرحله که از سال 1954 تا 1965 ادامه یافت، اخوان در راستای کمک به انقلاب فلسطین و برای فعالیت های مسلحانه خود، دو گروه تشکیل داد؛ «جوانان انتقام» که «[[صلاح خلف]]» عضو برجسته آن بود و «گردان حق» که «[[خلیل الوزیری]]» (ابوجهاد) از اعضای آن بود و هدف از آن حملات نظامی و چریکی علیه نظامیان اسراییل بود.

اخوان المسلمین در راستای این سیاست خود، با هرگونه حرکتی که به انزوای رژیم اشغالگر قدس می انجامید و موجب تقویت انقلاب فلسطین می شد، همکاری می‌کرد. از این رو، اخوان از پایه گذاری اتحادیه عرب استقبال کرد و آن را مقدمه ای برای حل قضیه فلسطین دانست.

رابطه جنبش اسلامی مصر با انقلاب اسلامی ایران، با توجه به موضع گیری های مشترک که از خود در صحنه های سیاسی و جهانی بروز داده اند، بسیار نزدیک است.

دکتر «محمدامین رئیس» با اشاره به این مطلب، می‌نویسد: «شباهت میان اخوان المسلمین که یک سازمان سنی مذهب در مصر است و نهضت اسلامی شیعی ایران به رهبری امام خمینی رحمه الله، فقط در دشمنی آنها با غرب یا به عبارت صحیح تر، عداوت با منافع غرب در جهان اسلام خلاصه نمی‌شود؛ بلکه این واقعیت را نشان می‌دهد که هر دو نهضت می کوشند تا تعالیم اسلامی را به طور جامع، فراگیر و منسجم در تمامی مسایل جامعه در عصر جدید اعمال نمایند».

این نزدیکی سبب شده که حمایت جمهوری اسلامی ایران از جنبش های اسلامی مصر، همواره از مسایل تنش زا میان دو کشور و مایه نگرانی دولتمردان مصر باشد. بی تردید «رشد جنبش اسلام خواهی در مصر که به طور مشخص، پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، روند قابل توجهی داشت، تأثیر معنوی ایده اسلام انقلابی که جمهوری اسلامی ایران داعیه دار آن می‌باشد را در صحنه مصر آشکار می سازد».

اما مناسبات جمهوری اسلامی ایران با دولت مصر، در پی امضای قرارداد «کمپ دیوید» قطع گردید. امام خمینی رحمه الله با انتشار اطلاعیه ای به شدت به آن حمله کرد: «این جانب بیش از پانزده سال است که خطر اسراییل غاصب را گوشزد کرده ام و به دول و ملل غرب این حقیقت را اعلام نموده ام. اکنون با طرح استعماری صلح مصر و اسراییل این خطر بیشتر، نزدیک تر و جدی تر شده است. «سادات» با قبول این صلح وابستگی خود به دولت استعمارگر امریکا را آشکارتر نمود... ایران صلح «سادات» و اسراییل را خیانت به اسلام و مسلمین و برادران عرب می داند و موضع سیاسی کشورهای مخالف این پیمان را تأیید می کند».