محکم و متشابه از منظر فریقین (مقاله): تفاوت میان نسخه‌ها

:متشابه در قرآن بمعنای آیاتی است که تفسیر انها بجهت مشابهت با دیگر امور از جنبه لفظ یا معنا یا هر دو مشکل و پیچیده می باشد و فقیهان می‌گویند متشابه چیزی است که از ظاهرش نمی‌توان به مراد متکلم پی برد.

ایشان در ادامه انواع سه گانه متشابه را اینچنین بیان می کند:  

در معنای محکم و متشابه اقوال زیادی بین علمای فریقین وجود دارد که برخی انرا در حد 20قول شمرده اند. در اینجا دیدگاه برخی از عالمان فریقین را بیان می کنیم:  

ایشان نخست سه دیدگاه را  در زمینه تعداد آیات محکم و  متشابه در قرا ن کریم بیان می کند:

دیدگاه دوم:  تمامی قرآن متشابه است بدلیل آیه شریفه: {کِتَاباً مُتَشَابِهاً مَثَانِیَ}

دیدگاه سوم که مختار مولف الاتقان می باشد ان است که آیات قرآن به دو قسم محکم ومتشابه تفسیم می شود بدلیل آیه شریفه 7سوره آل عمران  

ایشان دیدگاه اول و دوم را ناصواب دانسته ومعنای احکام در آیه نخست را اتقان و عدم عروض نقص در ان دانسته ومتشابه درآیه دوم را هم بمعنای تشابه آیات به یکدیگر در صدق و اعجاز و حقانیت می داند.  

محکم به کلامی اطلاق می‌گردد که تاویل بردار نیست اما متشابه ان است که وجوه گوناگون در معنای ان داده می شود.  

محکم، کلامی است که  مفهوم ان معقول باشد ولی متشابه ان است که معنایش برای عقل قابل درک نیست <ref>الاتقان فی علوم القرآن  ج 3ص 3- 5</ref>

ایشان در ادامه روآیاتی از ابن عباس و....در معنای محکمات و متشابهات بیان می کند –  <ref>الاتقان فی علوم القرآن  ج 3ص 3- 5</ref>...

ایشان  در کتاب" اصول فی  التفسیر" آیات قرآن را به اعتبار محکم ومتشابه یه سه نوع تقسیم نموده و سپس به بیان معنای هریک می پردازد:  

نوع اول: احکام بمعنای اتقان که وصف همه قرآن است. آیات زیادی از قرآن بیانگر این نوع از احکام می باشد نظیر آیه "الر کِتَابٌ أُحْکِمَتْ آیَاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَکِیمٍ خَبِیرٍ"[هود:1. بر اساس این معنا قرآن از اتقان و جامعیت و عدم تناقض و فصاحت و...برخوردار است.

نوع سوم: احکام – به کسر همزه - خاص و تشابه خاص که آیه 7سوره آل عمران بیانگر ان است: "هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتَابَ مِنْهُ آیَاتٌ مُحْکَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاءَ الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاءَ تَأْوِیلِهِ وَمَا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنَا وَمَا یَذَّکَّرُ إِلَّا أُولُو الْأَلْبَابِ"در این آیه،  محکم به کلامی‌گفته می شود که مفهومش وضوح داشته  و متشابه به آیاتی گفته می شود که نوعی خفا در ان وجود دارد و راسخان در علم فقط اگاه به معنای ان هستند.   

ایشان در ادامه برای متشابه بمعنای ذکرشده مثالهائی را از قرآن بیان می کند. <ref>اصول فی التفسیر ص  41-40-</ref>   

مولف این کتاب درادامه به تقسیمی ازتشابه در قرآن پرداخته واظهار می‌دارد که تشابه به دو نوع تشابه حقیقی و تشابه نسبی تقسیم می شود. ایشان علم به متشابه حقیقی را منحصر به خداوند دانسته و معتقد است علم به تشابه نسبی برای راسخان درعلم و متدبران در قرآن ممکن است  – <ref>همان ص 43-45</ref>  

انگاه به ذکر نمونه های از متشابه نسبی درقرآن  پرداخته و در پایان این بحث می‌نویسد: راسخان در علم که اصحاب فکر و اندیشه هستند می‌دانند چگونه با ارجاع آیات متشابه به آیات دیگر به درک واقعی ان نائل شده که در اینصورت همان آیات محکم تبدیل به متشابه می‌گردد.   

صورت اول: نص: کلامی که معنایش واضح بوده و احتمال دیگری در ان داده نشود.  

صورت دوم:- ظاهر و موول -: هر گاه در کلمه ای  دو یا چند معنا در ان احتمال داده شود و در یین معان محتمل نیز یکی از انها بر دیگری ارجح باشد در اینصورت به معنای ارجح، ظاهر و معنای مرجوح  را موول می‌گویند. صورت سوم: مجمل  بدین معنا که در کلمه مورد نظر معانی متعدد محتمل بوده و ترجیحی در بین نباشد که بدان مشترک گفته می شود. چنین کلمه ای را مجمل می‌گویند.– <ref>تفسیر الرازی ج7  ص180-182</ref>   

خلاصه دیدگاه فخر رازی این است که نص و ظاهر از مصادیق محکم بوده و قدر جامع بین ایندو – که اشتراک در ترجیح می باشد - محکم نامیده می‌شوند و مجمل و ماول  نیز از مصادیق متشابه بوده و قدر جامع بین ایندو – که اشتراک در عدم  راجحیت می باشد – متشابه خوانده می شود.

بجهت اختلاف در مصادیق محکم و متشابه اصحاب هر یک از مذاهب کلامی آیاتی را که موافق با مذهب شان می باشد محکم دانسته و مذاهب دیگر را متهم به استناادشان به آیات متشابه می‌کنند. <ref>همان</ref>

ایشان در ادامه  راهکار خویش را در مواجهه با مشکل مذکور – شبهه در مصادیق آیات محکم ومتشابه و بیان معیار در تشخیص و تمییز ایندو از یکدیگر-  بیان می کند.  

خلاصه کلام ایشان در تمییز بین محکم از متشابه ان است که هرگاه حمل آیه  در معنای ظاهری اش هیچ محذوری نداشت ان آیه از محکمات  خواهد بود و هرگاه حمل آیه در معنای ظاهری و راجح، مستلزم محذور عقلی بوده و می بایست بدلائل منفصله عقلیه درمعنای مرجوح حمل گردد در اینصورت ان آیه از متشابهات خواهد بود. <ref>همان ص 181</ref>  

2- متشابه گاه در اخبار وگاه در  انشاء - اوامر و نواهی - می باشد.  

3- متشابه نیاز به تاویل – نه تفسیر – داشته و تاویل متشابه را هم جز الله کسی نمی داند بعلاوه اینکه تفسیر از جنس کلام بوده بخلاف تاویل که ازسنخ واقعیت  و خارج می باشد.

ایشان  نخست دیدگاه خود را از محکم و متشابه بیان نموده و سپس به بررسی دیدگاه دیگران می پردازد.  

ایشان  ضمن اشاره به اقوال متعدد مفسران در معنای محکم ومتشابه اظهار می‌دارد که مشهور بین فریقین ان است که آیات محکم به آیاتی اطلاق می‌گردد که معانی شان  واضح  و ایمان و عمل به انها نیز لازم است و متشابه به آیاتی گفته می شود که ظواهرش، مراد واقعی  نبوده و تاویل ان نزد خداوند می باشد. بنابر این، آیات  متشابه تفسیر بردار نبوده و فقط ایمان به انها لازم است.  

ایشان درادامه می‌نویسد تفاوت  شیعه با اهل سنت در تعریف فوق از متشابهات ان است که از منظر عالمان شیعه علم به تاویل متشابهات درنزد پیامبر ص و اهل بیت ع نیز باذن الهی می باشد در حالی که از منظر مشهور اهل سنت تاویل ان فقط نزد خداوند می باشد. <ref>القرآن فی الاسلام ص 33-37 </ref>   

ایشان قول  مذکور را گرچه مشهور اعلام فریقین بدان قائلند، مردود دانسته و اظهار می دارند که این قول بدلائلی مخالف قرآن و سنت  است:  

اولا: وقتی قرآن خود را با اوصافی همانند نور هادی بیانگر همه امور معرفی می کند و از طرفی دستور به تدبر در آیات داده و از مردم می‌خواهد با تدبر در قرآن می توانند به اعجاز قرآن پی ببرند  معنایش این استکه  همه آیات قرآن  بگونه‌ای است که راه برای درک معانی انها موجود است بنابر این آیاتی که طریق فهم انها برای بشر موجود نباشد وجود ندارد.   

ثالثا بر اساس آیه مذکور تمام آیات متشابه قرآن با ارجاع به محکمات از تشابه خارج  گردیده و در زمره  محکمات قرار می گیرند در نتیجه همه آیات از محکمات  بوده و همه انها از طریق تدبر قابل تفسیر و تبیین می‌باشند  <ref>همان</ref>   

ایشان نکات ذکر شده را مستفاد از آیه" أفلا یتدبرون القرآن" می داند.. <ref>القرآن فی الاسلام ص 33-37</ref>

ایشان در امکان تفسیر پذیری همه آیات متشابه از طریق ارجاع انها به محکمات،  به روش ائمه نیز استناد نموده و معتقد است انان نیز به همین شیوه در تفسیر قرآن  تمسک می کردند:   

در مطالعه اثار اهل بیت ع می بینیم که آیه متشابهی که مدلول حقیقی اش حتی با ارجاع به محکمات روشن نباشد وجود ندارد؛ انان به پیروانشان کیفیت ارجاع متشابهات به محکمات را اموزش داده‌اند. <ref>همان</ref>  

اگر به ظاهر آیه ( الرحمن على العرش استوى ) توجه کنیم جسمانیت الهی از ان استفاده می شود اما اگر انرا به  آیه ( لیس کمثله شئ ) ارجاع دهیم معنای آیه نخست نفی جسمانیت از خداوند خواهد بود.  همان  

ایشان در ادامه  برخی از روآیات را که مفادشان اثبات ادعای مذکور- رفع ابهام از متشابهات بعد از  ارجاع انها به محکمات و تصدیق آیات قرآن بوسیله یکدیگر - می باشد بیان می کند:   

ایشان بعد از ذکر احادیث مذکور در مقام نتیجه گیری می فرماید:  

این احادیث بخصوص حدیث اخیر بخوبی دلالت بر لزوم ارجاع متشابهات به محکمات و نیز دلالت بر امکان معرفت به همه آیات قرآن  می کند. <ref>همان ص 37-38</ref>

علامه طباطبائی ره در تفسیر المیزان نیز در بیان  فرق بین دو طائفه از آیات قرآن - توصیف کل قرآن به محکم و متشابه – کتاب احکمت آیاته، کتابا متشابها مثانی – و توصیف برخی دیگر - سوره آل عمران آیه 7 - که آیات را به دو نوع محکم و متشابه تقسیم نموده است  –می فرماید:

ایشان در وصف "محکمات" بعنوان ام الکتاب می فرماید:  

ایشان در ادامه به  مفهوم متشابه در آیه 7سوره  آل عمران  پرداخته و می فرماید: مراد از متشابه درسوره آل عمران آیاتی است که مفهومشان بدون مراجعه به محکمات برای سامع روشن نمی باشد از اینرو برای درک  انها لازم است به محکمات مراجعه شود. <ref>المیزان ج3 ص 21 </ref>

از منظر علامه طباطبائی  برخی ازآیات قرآن، محکمات بالاصاله  وبرخی نیز محکمات بالعرض می‌باشند نظیرمتشابهات که با ارجاع به محکمات معانی شان روشن گردیده و از محکمات  می‌گردد.  از اینرو  بر اساس گفتار علامه طباطبائی تمام آیات،قابلیت تفسیر داشته و آیات متشابه با ارجاع به محکمات قابل فهم و درک می باشد.-  <ref>جهت تفصیل بیشتر رک به : المیزان ج 3ص 31-60</ref>

معنای متبادر از احکام اتقان و وثوق بوده که لازمه اش منع از فساد می باشد.   

وصف محکم در قرآن بدان معناست که نظم و معانی قرآن از استحکام لازم برخوردار بوده و قابل بهم خوردن نیست ودر تبیین وصف متشابه برای کل قرآن( الله نزل أحسن الحدیث کتابا متشابها مثانی... ) می‌نویسد:  متشابه نیز در قرآن بمعنای تشابه آیات به یکدیگر  در نظم اتقان و پیوستگی  رسالت و هدف نهائی و خالی بودن از تناقض  می باشد.  <ref>همان</ref>

ایشان نخست به ذکر نکته مهمی در تفسیر قرآن پرداخته و می‌نویسد: تفسیرقرآن به دو نوع تفسیر لفظ  و تفسیر معنی  تفسیم می شود.  

ایشان در ادامه به تبیین بیشتر قرینه بودن  کلمه اتباع -در"فیتبعون ما تشابه..." در معنای ادعا شده – کلماتی که معنای لغوی شان روشن اما معنای حقیقی شان پیچیده می باشد –برای متشابه در آیه 7سوره آل عمران، موارد استعمال این کلمه را بررسی کرده  و انگاه نتیجه نمی‌گیرد که:  

ایشان  در ادامه معنای ذکر شده در متشابه را در قالب مثالی در آیات( الرحمن على العرش استوى )و" لیس کمثله شئ" تطبیق می کند.  <ref>همان ص171</ref>

نبیجه آنکه ایشان  معتقد است  "محکم " در آیه مذکور عبارتست از آیاتی که معنای حقیقی و مصداق خارجی ان واضح می باشد در حالی که متشابه آیاتی است که مفهوم لغوی و ظاهری اش گرچه روشن است اما  ماهیت و مصداق حقیقی ان  روشن نیست نظیر آیه شریفه" الرحمن  علی العرش استوی" که از نظر لغوی هیچ نوع ابهامی دران وجود ندارد اما از نظر ماهیت  و معنای حقیقی این تردید وجود دارد که مراد از استواء علی العرش ایا مفهوم ظاهری اش می باشد یا مراد از ان –استواء- امری است که با ذات احدیت هماهنگ می باشد <ref>همان</ref>

بعلاوه آنکه ایشان قرینه درصحت برداشت خود از واژه متشابه در سوره آل عمران را جمله  "فیتبعون ما تشابه" می داند بدین معنا که کاربرد کلمه " اتباع " زمانی است که لفظ بکار رفته درقرآن  ظهور درمعنای  خاصی داشته باشد چون در غیر اینصورت کلمه مجمل بوده و زمینه ای برای اتباع  و ایجاد فتنه بوسیله ان وجود نخواهد داشت. باید گفت چنین نگرشی به واژه محکم و متشابه مخالف نگاههائی است که متشابه را بمعنای مجمل و محکم را بمعنای مبین گرفته اند.   

3-آیات متشابه آیاتی است که هر چند نوعی ابهام در ان وجود دارد اما با مراجعه به آیات محکم قابل تفسیر می باشد.  

4-تعریف مشهور بین فریقین در معنای متشابه- که عملا آیات متشابه را از دسترس تفسیر و تبیین و فهم پذیری خارج می کند- بدلیل مخالفت با آیات متعدد قرآن و نیز دلائل عقلانی ناصواب می باشد.  

5-تمام آیات قرآن بجز حروف مقطعه قابل درک و فهم و تفسیر می باشد.  

6-تفسیر با تاویل متفاوت بوده و مراد از تاویل درآیه 7سوره آل عمران تفسیر نمی باشد.