مسجد گوهرشاد: تفاوت میان نسخه‌ها

'''مسجد گوهرشاد''' در سال ۸۱۸ هجری قمری، [[گوهرشاد]] دختر امیرغیاث الدین ترخان و همسر پادشاه شاهرخ تیموری دستور داد تا مسجدی در ضلع جنوبی [[حرم امام رضا]] ساخته شود. ظرافت و زیبایی در کاشی‌ کاری و معماری مسجد گوهرشاد این بنا را به یکی از بناهای باشکوه و باستانی [[عهد تیموری]] تبدیل کرده است. مسجد گوهرشاد مشهد جزو وسیع ترین مسجد های موجود در [[آستان قدس رضوی]] و همچنین کهن ترین صحن در [[حرم مطهر امام رضا (ع)]] مربوط به این مسجد است. نام گوهرشاد نیز در دو قسمت با کاشی معرق، یکی در بالای در ورودی ایوان و دیگری در کتیبه ایوان به یادگار مانده است.

گوهر شاد از بانوان مشهور دوره تیموری بود که خدمات زیادی برای مردم در زمان حکومت همسرش کرده است و همواره از وی به نیکی یاد می شود، با بنای این [[مسجد]] نیز نامش تا همیشه ماندگار خواهد بود.

بانو گوهرشاد یکی از زنان نامدار عصر تیموری است که مورد احترام امیر گورکانی بوده، در امور مملکتی مورد مشورت قرار می گرفت. نام او در 2 محل از بنای مسجد، یکی در بالای درِ ورودی ایوان دارالسیاده و دیگری در کتیبه ایوان مقصوره با خط زیبای شاهزاده بایسنقر میرزا با کاشی معرق به عنوان بانی مسجد نگاشته شده و به یادگار مانده است.  

ساخت بنای مسجد جامع گوهرشاد توسط معمار معروف عصر تیموریان، قوام الدین بن زین الدین شیرازی و با استفاده از آجر و گچ و به شیوه معماری اسلامی در شرق صورت گرفت.

مجموعه مسجد گوهرشاد هم اکنون با هشت ورودی کوچک و بزرگ به دیگر بخش‌های حرم رضوی متصل می‌باشد که سه در ورودی در ضلع غربی مسجد را به بست شیخ بهاءالدین و سه ورودی در ضلع شمالی مسجد را به حرم مطهر و دو ورودی در ضلع جنوبی مسجد را به صحن قدس مرتبط می سازد.  

این مسجد از نظر استحکام بنا و ویژگی‌های [[معماری اسلامی]] و زیبایی در طراحی، اسلوب و خط و کاشی‌کاری های معرّق و غیر معرّق و مرقم و غیر مرقم و مقرنس و گچکاری و دیگر تزئینات هنری و مشخصه‌های معماری سنّتی بی نظیر و ممتاز است و با گذشت ششصد سال همچنان مستحکم و ماندگار، چون آیینه‌ای است که عظمت و قدمت و زیبایی معماری و هنر اسلامی در عهد تیموری را به نمایش می‌گذارد.  

=مسجد گوهرشاد در طول جنگ ها=

بخش‌های مختلف مسجد گوهرشاد مشهد به ضرورت، بارها مورد مرمت قرار گرفته است. در [[عهد صفویه]] که مسجد از حمله [[ازبکان]] سخت آسیب دیده بود، در دوران [[شاه عباس صفوی]] تعمیر شد و در 1083ق که در پی زلزله [[خراسان]] بر بخش‌هایی از بنای مسجد شکست هایی وارد آمده بود نیز اقدامات مرمتی صورت گرفت و خرابی‌های ناشی از تهاجم افغان ها و شورش ملک محمود سیستانی نیز در [[عهد افشاریه]] و [[قاجاریه]] برطرف شد.  

گنبد ایوان مقصوره که به واسطه وسعت دهانه در زلزله های شدید و با گذشت زمان آسیب دیده و چندین بار مرمت شده بود، در سال 1339ش به منظور مرمت اساسی تخریب شد و ساخت آن مجددا توسط معماران ایرانی وزیر نظر مهندس عباس آفرنده و با رعایت همان ویژگی‌های گذشته و حفظ مشخصات اصلی آغاز شده، در سال 1341ش خاتمه یافت و هم زمان سنگ های ازاره داخل ایوان مقصوره تعویض شد و کف ایوان با سنگ های مرمر مفروش گردید و در سال 1345ش دور ساقه گنبد با کاشی معرق کتیبه ای مزین گردید.  

پس از پیروزی [[انقلاب اسلامی]] نیز مرمت هایی در بخش‌های گوناگون مسجد جامع گوهرشاد مشهد صورت گرفته است و با مجموعه ای از آب نما و آب خوری در وسط صحن زینت یافته که بر زیبایی و شکوه مسجد بیش از پیش افزوده است.  

=ایوان های سر به فلک کشده=

مسجد جامع گوهرشاد، دارای چهار ایوان با سر درهای مرتفع می باشد که به قرینه در وسط چهار ضلع مجموعه مسجد بنا گردیده، بزرگ‌ترین آنها ایوان مقصوره نام دارد که در ضلع جنوبی (قبله) صحن واقع است. و دارای 35 متر طول با عرضهای مختلف 13 تا 15 متر و ارتفاع سردر ایوان 27 متر و تا گنبد 40 متر و قطر پایه ها در دو طرف 6 متر و ارتفاع مناره ها 41 متر و ارتفاع تا عرقچین 29 متر و محیط گنبد از بیرون 85/61 متر است.  

یکی از بخش‌های مهم مجموعه گوهرشاد، محراب زیبایی است که در انتهای ایوان مقصوره قرار دارد و حاشیه اطراف محراب با کتیبه مرمت شده با کاشی های معرق مرقم به [[آیة الکرسی]] تا الی النور مزین است و پایه های داخلی ایوان با سنگ های مرمر سفید زینت یافته است و در منتهی الیه سمت راست محراب، منبر صاحب الزمان (صاحب شاه) قرار دارد که منبری مرتفع و قدیمی است و در سال 1243ق (عصر فتحعلی شاه قاجار) توسط استاد محمّد خراسانی و به شیوه منبت کاری، از چوب گلابی و گردو و بدون میخ فلزی ساخته شده و در سال 1320ش مرمت شده است.  

این منبر شبیه منبرهای موجود در [[مسجد بیت المقدس]] و مسجد خلیل الرحمان در رواق حضرت ابراهیم در [[اردن]] ساخته شده است، اکنون در حفاظی با میله های آهنی که قسمت های پایین آن با شیشه های قطور مزین شده نگهداری می شود.  

دومین ایوان، ایوان شمالی معروف به ایوان ساده، رو به [[قبله]] و به قرینه مقابل ایوان مقصوره واقع است و متصل به رواق دارالسیاده است در پیشانی ایوان، کتیبه ای معرق با متنی مرقم به خطی زیبا از مرمت عهد شاه عباس صفوی سخن می گوید. همچنین کتیبه هایی در پیشانی کفشداری 11 و 12 و پیشانی ایوان وجود دارد که مرقم به سوره قرآنی با خط زیبای محمّدرضا امامی اصفهانی است و جلوه های زیبا و اصیل [[هنر اسلامی]] در قرن دهم را به نمایش می‌گذارد.

علاوه بر آن، کلیه قسمت های داخلی ایوان شمالی اعم از دیوارها و سقف با کاشی های معرق و غیر معرق و مرقم و غیر مرقم با رنگ های زیبا تزئین شده است. ایوان شمالی در 1366ش مرمت شده است.

نمای دیوارهای داخلی صحن مسجد به ارتفاع 20/1 متر با سنگ های تیره اصفهان مزین است و از روی ازاره، تا لبه بام و سردرها و پیکره تمام پایه ها و غرفه های تحتانی و فوقانی و گلدسته ها و گنبد و سطح ظاهری نمای مسجد با کاشی های معرق و غیر معرق عالی و ممتاز زینت یافته است که یکی از زیباترین نمونه های باقی مانده از هنر کمال یافته عصر تیموریان می باشد.  

کف صحن مسجد با سنگ خلج شش گوشه مفروش شده و در وسط صحن مسجد، حوضی هندی شکل و هشت گوش در سال‌های اخیر ساخته شده که دارای هلال های وترگونه است و با چهار آبخوری سنگی که با حفاظ مشبّک سنگی و چراغ های سبز به شیوه معماری سنتی زینت یافته که به انضمام حوض مرتفع کوچک در میان آب نما و فواره ها و شیرهای آب، شکوه و زیبایی و طراوت خاصی به فضای مسجد بخشیده است.  

در گوشه شمالی شرقی حوض (نزدیک به حوض سابق و محلی که در گذشته به مسجد پیرزن معروف بوده) ستون سنگی به ارتفاع بیش از 2 متر قرار دارد که مثلث شاخص نصف النهار و ظهر و شب بر آن نصب شده و یکی از موضوع های مورد توجّه زائران است.  

=شبستان های مسجد گوهرشاد=

شبستان های مسجد گوهرشاد به طور قرینه در اطراف ایوان ها با پایه های قطور و سقف ضربی و به سبک معماری سنتی مساجد ایران کلاف شده‌اند و بارها مورد مرمت قرار گرفته اند، امّا اکنون همان سبک و سیاق قدیمی را در خود محفوظ دارند. این شبستان های هفت گانه در دوران های مختلف با نام های گوناگون نامیده شده‌اند که برای اختصار به مهم‌ترین آنها اشاره می شود:  

*شبستان کوچکی است در جنوب ایوان شرقی و از شرق به رواق در دست احداث امام خمینی قدس سره و از شمال با حد فاصل یک راهرو به ایوان شرقی و از غرب به صحن مسجد محدود می شود.

*واقع در ضلع جنوبی، بین ایوان مقصوره و رواق جدید الاحداث [[امام خمینی]] قدس سره. یکی از نام های این شبستان در گذشته به جهت وسعت، شبستان بزرگ بوده است.

بجز شبستان گرم که محل عبادت آقایان است، دیگر شبستان ها بنا به ضرورت، محل برگزاری جلسات [[قرآن]]، آموزش، سخنرانی و وعظ و تدریس علوم قرآنی و دینی و مراسم جشن و عزاداری و [[اعتکاف]] و [[نماز جماعت]] و مراسم [[دعای کمیل]]، [[دعای ندبه]] و [[دعای توسل]] است و ایوان مقصوره و ایوان متصل به دارالسیاده و صحن مسجد به طور دائم در تمام شبانه روز، محل اجرای نماز جماعت و سخنرانی و مراسم است.  

فردای آن روز جمعیت زیادتری در مسجد گوهرشاد تجمع کردند و علیه اقدامات دولت اعتراض نمودند. سران نظامی و انتظامی مشهد این بار بنا به دستور رضاخان باتجهیزات کامل و افراد فراوان در نقاط حساس مستقر شدند و تفنگ ها، سلاح های خودکار و حتی توپ هارا به منظور سرکوب مردم به میدان آوردند. در حوالی ظهر مأمورین نظامی وانتظامی از هر سو به مردم هجوم آورده و در داخل مسجد به کشتار آنان پرداختند. در این واقعه تعداد بسیاری شهید، مجروح و بازداشت شدند.