معتزله: تفاوت میان نسخه‌ها

شکل گیری اولیه معتزله که خرد‌گرایی اساس بنای فکری آنان است، به دوره [[بنی امیه]] و در زمان حاکمیت [[عبدالملک مروان]] و به سال‌های 65 تا 84 هجری قمری بر‌می‌گردد.از ویژگی‌های این مکتب، دفاع از قدرت، اراده و اختیار انسان بدون دخالت فاعل دیگر است.

معتزلیان از همان ابتدا به [[عدلیه]] یا اصحاب العدل مشهور شدند. آن‌ها بندگان را نسبت به اعمال‌شان، فاعل‌مختار مى‌دانستند و به همین دلیل به [[قَدَریه]] نیز مشهور شدند. یکی از اصول مورد بحث مسلمانان صدر اسلام، اصلی به نام«[[منزلة بین المنزلتین]]» بود که معتزله آن را مطرح کردند. طرح این اصل به دنبال دو عقیده متضاد بود که قبلًا در جهان اسلام راجع به [[کفر]] و [[ایمان]] فسّاق پدید آمد.[[خوارج]] برای اولین بار این عقیده را مطرح کردند که مرتکبان گناه کبیره کافر‌اند در مقابل خوارج گروهی به نام [[مرجئه]] پدید آمدند. در نگاه ایشان چون عقیده و ایمان امری قلبی است، بنابراین مرتکبان فسق و گناه کبیره، کافر نخواهند شد. پس مانعی ندارد که شخص ایمان داشته باشد و همزمان از وی گناه کبیره هم سر بزند، چون ایمان امری قلبی است. جدای از آن دو گروه، گروه دیگری به نام [[معتزله]] به وجود آمدند که عقیده میانه‌ای داشتند و می‌گفتند که مرتکب کبیره نه مؤمن است و نه کافر، بلکه در برزخی به نام [[منزلة بین المنزلتین]] قرار می‌گیرد.<ref>با استفاده از مجموعه آثار مرتضی مطهری،  نشر صدرا، سال 1389 شمسی، ج 3 ص 76 و 77 </ref>

معروف است اول شخصی که عقیده «منزلة بین المنزلتین» را ابراز کرد، [[واصل بن عطاء]] شاگرد [[حسن بصری]] بود. روزی واصل در محضر استادش نشسته بود که مسأله مورد اختلاف خوارج و مرجئه مورد بحث قرار گرفت. قبل از آن که حسن بصری پاسخ بدهد، واصل گفت به عقیده من [[اهل کبائر]] فاسق‌اند نه کافر. سپس از جمعیت جدا شد (بنا بر نقلی حسن بصری او را اخراج کرد) و همراه با پیروانش در گوشه‌ای به تبلیغ عقیده خود پرداخت. در این حال شاگرد و برادر زنش عمرو بن عبید نیز به او ملحق شد. در این لحظه حسن بصری گفت: اعتزل عنّا یعنی واصل از ما کناره گیری کرد و نیز مردم گفتند: اعتزلا قول الامّة یعنی واصل و [[عمرو بن عبید]] از قول همه امّت جدا شدند (و قول سومی اختراع کردند.)<ref>با استفاده از مجموعه آثار مرتضی مطهری، نشر صدرا، سال 1389 خورشیدی، ج 3 ص 76 و 77 </ref> و در نقلی دیگر نوشته‌اند که چون واصل بن عطا و شاگردان و پیروانش پس از ابراز [[نظریه منزله بین المنزلتین]] از مجلس درس حسن بصرى فاصله گرفتند، به این نام( معتزله) مشهور شدند. <ref> سبحانی جعفر، ملل و نحل،  ج ۳، ص ۱۵۵- ۱۶۳.</ref> و باز آورده اند که طرح مباحث عقل گرایانه موجب شد تا واصل بن عطاء از حلقه درس حسن بصری جدا شود( اعتزال جوید) و خود در کناری حلقه درسی دیگری تشکیل دهد به همین دلیل این مکتب را مکتب اعتزال (مکتبی که از جمعی جدا شده و عزلت جسته اند) نامیدند.<ref>ر ک، سید مرتضی، امالی، ج ۱، ص ۱۱۵.</ref>

همه مکاتب اعتقادی و دارای اصولی هستند و معتزلیان نیز از این قاعده مستثنی نیستند معتزله نیز همچون سایر مکاتب و فرق اسلامی داری اصول اعتقادی می‌باشند. و اما اصول اعتقادی این مکتب بر پنج محور( [[اصول خمسه]]) قرار می‌گیرد به این معنا که اگر کسی هر یک از این اصول را قبول نکند، معتزلی به حساب نمی‌آید و آن عبارت است از:

معتزلیان مثل امامیه [[صفات خدا]] را عین ذات او می‌دانند و صفات زاید بر ذات را انکار می‌کنند. این مسئله بیش از هر چیز دیگر مورد تاکید این مذهب می‌باشد. بر همین اساس، به عنوان نفی کنندگان صفات یا قایلان به نیابت ذات از صفات نامیده می‌شوند.البته به‌نظر می‌آید که معتزله منکر [[صفات کمالی]] خداوند نیستند.<ref>ر.ک، شیخ مفید، اوایل المقالات، سال ۱۳۷۲شمسی، ص۵۲</ref> و <ref> شهرستانی عبد‌الکریم، الملل و النحل، سال ۱۳۷۵ق، ج۱، ص۴۴</ref>  

از جمله احکام ضروری اسلام، [[امر به معروف و نهی از منکر]] است و می‌شود گفت همه مذاهب اسلامی بر وجود این اصل توافق دارند به گونه‌ای که نمی‌توان آن را از ویژگی‌های یک مذهب خاص دانست، ولی معتزلیان روی این اصل تاکید کرده و آن را یکی از محورهای عقیدتی خود قرار دادند. [[زمخشری]] می‌گوید عقیده معتزله این است که امر به معروف و نهی از منکر [[واجب کفایی]] اما مشروط به شرایط خاصی است که شدیدترین آن مرحله جنگ می‌باشد که این مرحله از شئونات حکومت اسلامی و از وظایف رهبری اسلامی است. <ref>زمخشری، الکشاف، ۱۴۰۷ق، صص۳۹۸-۳۹۶</ref>