ابن هشام: تفاوت میان نسخه‌ها

|ابوعبیده معمر بن مثنى • ابوزید انصارى • خلف احمر • هیثم بن عدى

'''ابومحمد عبدالملک بن هشام بن ایوب حِمْیری معافری سدوسی بصری''' از علمای [[اهل سنت]]، [[محدث]]، مورّخ، ادیب، نسب‌شناس و تدوین کننده کتاب [[السیرة النبویة]] است. این کتاب؛ یکى از منابع مهم قدیمی است که در سیره و [[مغازى]] [[پیامبر اسلام(ص)]] از اعتبار و شهرت زیادى برخوردار است. البته نمی‌توان همه مطالب این کتاب را تأیید یا رد کرد؛ چرا که تک تک نقل‌های مندرج در آن‌‌را باید جداگانه مورد بررسی قرار داد. ولی به‌طور کلی می‌توان گفت سیره ابن‌هشام یکی از قدیمی‌ترین منابع در دست‌رس و قابل استناد است.

ابو محمد عبد الملک بن هشام بن ایوب ذهلی یا حمیری<ref>ذهبی، محمد بن أحمد، تاریخ الإسلام و وَفیات المشاهیر و الأعلام، ج 5، ص 387، بیروت، دار الغرب الإسلامی، چاپ اول، 2003م.</ref> (متوفی 213<ref> زرکلى، خیر الدین، الأعلام قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و  المستعربین و المستشرقین، ج ‏4، ص 166، بیروت، دار العلم  للملایین، چاپ هشتم، 1989م.</ref> یا 218ق<ref> ابن جوزی، أبو الفرج عبد الرحمن بن على، المنتظم فى تاریخ الأمم و الملوک، ج ‏11، ص 37، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1412ق.</ref>) از علمای [[اهل سنت]]، [[محدث،]] مورّخ، ادیب، [[نسب‌شناس]] و تدوین‌کننده مشهورترین کتاب درباره [[سیره پیامبر(ص)]] است<ref>الأعلام، ج ‏4، ص 66؛ بکر بن عبد الله، طبقات النسابین، ص 51، ریاض، دار الرشد، چاپ اول، 1407ق.</ref>.

از زندگى وى آگاهی‌هاى کمی در دست است. نخستین بار در قرن ششم، [[عبدالرحمن سهَلى]] در شرح خود بر سیره<ref>ر.ک: سهیلى، عبد الرحمن، الروض الأنف فی شرح السیرة النبویة، ج ‏1، ص 24، بیروت، دار إحیاء التراث العربى‏، چاپ اوّل‏، 1412ق.</ref> اشاره کوتاهى به زندگى او کرده است. برخى آگاهی‌ها نیز از طریق [[ذهبى]](وفات: 748ق) به دست می‌آید. او با استناد به گفته تاریخ‌نگار مصرى، [[ابو سعید عبد الرحمن بن یونس]]؛ ابن‌هشام را ذهلى، منسوب به ذهل بن معاویة، تیره‌اى از قبیله «کنده»، می‌شمارد<ref>تاریخ الإسلام و وَفیات المشاهیر و الأعلام، ج 5، ص 387.</ref>. برخی نیز او را حمیری(منتسب به منطقه‌ای در یمن) می‌دانند. ابن‌هشام به [[حمیریان]] علاقه داشت؛ و اثرى درباره پادشاهان حمیر با نام «التیجان فی ملوک حمیر» تألیف کرد<ref>الأعلام، ج ‏4، ص 166؛ طبقات النسابین، ص 51.</ref>.

ظاهراً ابن‌هشام در [[بصره]] به دنیا آمد<ref>الأعلام، ج ‏4، ص 166.</ref>، اما زمان تولد او به درستى معلوم نیست. تنها می‌دانیم در میان کسانى که او مستقیماً از آنان روایت کرده، کسى نیست که در نیمه اول قرن دوم درگذشته باشد، اما از طرفی او پیش از سال 183 ق(سال مرگ [[زیاد بن عبد الله بکّائى]]، شاگرد برجسته ابن اسحاق)، در سِنّ و سالی بوده که بتواند متن کامل سیره را از وى دریافت کند<ref>تاریخ الإسلام و وَفیات المشاهیر و الأعلام، ج 5، ص 387.</ref>.

ابن‌هشام در زادگاه خود پرورش یافت و از آن‌جا که بیشتر [[رجال]] سند او در سیره از مردم [[کوفه]] و بصره‌اند<ref> مهدوى، اصغر، مقدمه بر خلاصه سیرت رسول الله، تلخیص شرف الدین محمد بن عبد الله، ص 33، تهران، 1368ش.‏</ref>، وى می‌‏بایست بخش مهمى از زندگى و آموزش‌هاى خود را در این نواحى گذرانده باشد، چنان‌که بکائى را نیز در میان همین رجال می‌بینیم<ref> ر.ک: همان، ص 142 - 144.</ref>.

از استادان و رجال حدیث او می‌توان «ابو عبیده معمر بن مثنى»، «ابو زید انصارى»، «خلف احمر» و «هیثم بن عدى» را نام برد<ref> ابن هشام در «السیرة النبویة» با عبارت «حدّثنی» از این افراد روایت نقل کرده است.</ref>.

تاریخ ورود ابن‌هشام به مصر معلوم نیست، اما می‌‏دانیم که وى در این‌جا که آخرین منزل سفرهاى علمى او بود مقیم شد و تا پایان عمر در مصر زیست<ref> همدانى قاضى ابرقوه، رفیع الدین اسحاق بن محمد، سیرت ‏رسول ‏الله، مقدمه، تحقیق، مهدوى، اصغر، ص 48، تهران، خوارزمى، چاپ سوم، 1377ش؛ الأعلام، ج ‏4، ص 166؛ ابن کثیر دمشقی‏، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، ج ‏10، ص 282، بیروت، دار الفکر، 1407ق.</ref>.

ابن‌هشام در ادب و شعر نیز دستى توانا داشت<ref>تاریخ الإسلام و وَفیات المشاهیر و الأعلام، ج 5، ص 387.</ref>. شاید به همین سبب بود که هنگام ورود [[شافعى]] به مصر، ابن‌هشام در دیدار با او درنگ کرد، اما چون یکدیگر را ملاقات کردند، برای هم شعر گفتند و ابن‌هشام پس از این دیدار شافعى را ستود<ref>ر.ک: همان.</ref>.

آنچه از دانش ابن‌هشام در سیره بازتاب یافته، عموماً به احاطه وى در نسب‌شناسى و شناخت گویندگان اشعار بازمی‌گردد. با این همه، به نظر مصححان سیره، وى اشعارى از ابن اسحاق نقل کرده که آشکارا مجعول و سست است و نتوانسته درباره آنها نظرى قطعى ابراز کند، گرچه ابن‌هشام خود به تأکید گفته که از آوردن چنین اشعارى خوددارى کرده است<ref>ر.ک: ابن هشام، عبد الملک، السیرة النبویة، ج 1، ص 4، بیروت، دار المعرفة، چاپ اول، بی‌تا.</ref>.

#«التیجان فى ملوک حمیر». که پایه نگارش آن بر عبارات نقل ‌شده از «اسد بن موسى» قرار دارد<ref> الأعلام، ج ‏4، ص 166.</ref>. ویژگى این کتاب در آن است که میان حوادث تاریخى و قصص دینى، خرافه و اسطوره جمع کرده است و به همین دلیل از نظر پیدایش و شیوه روایت قصه عربى در خور توجه است.

#«فى شرح ما وقع فى اشعار السیر من الغریب»<ref> همان.</ref>.

کتاب «السیرة النبویة»؛ یکى از منابع مهم قدیمی است که در سیره و مغازى پیامبر اسلام(ص) از اعتبار و شهرت زیادى برخوردار است. این کتاب در واقع همان «سیره ابن اسحاق» است که ابن‌هشام آن‌را تهذیب و تلخیص کرده است<ref>ذهبی، شمس الدین، سیر اعلام النبلاء، ج 10، ص 429، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ سوم، 1405ق؛ الأعلام، ج ‏4، ص 166.</ref>. محمد بن اسحاق مطلّبى (58 – 150ق) اولین کسى است که سیره و [[مغازى]] رسول خدا(ص) را با نوع نگارش جدیدی جمع‌آورى و تدوین نموده است<ref>نام کتاب و انتشارات: ابن اسحاق مطلبی، محمد بن إسحاق بن یسار، سیرة ابن إسحاق (کتاب السیر والمغازی)، محقق، سهیل زکار، بیروت، دار الفکر، چاپ اول، 1398ق.</ref>. ابن اسحاق اخبار حوادث دوران [[مکه]] و [[مدینه]] و احوال پیامبر(ص) و بخشى از ماجراهای مربوط به عصر جاهلى را که در کتاب‌ها و مجموعه‌هاى پراکنده گوناگون یافته بود در این اثر جمع‌آوری نموده و به [[خلیفه]] [[منصور عباسى]] تقدیم کرده است<ref>ابن خلکان برمکی إربلی، أبو العباس شمس الدین، وفیات الأعیان و أنباء أبناء الزمان، ج 4، ص 277، بیروت، دار صادر، 1900م؛ سیرة ابن إسحاق (کتاب السیر والمغازی)، مقدمه محقق، ص 13.</ref>. ابن‌هشام از طریق زیاد بن عبدالله بکائى روایت کرده است<ref> سیر أعلام النبلاء، ج 9، ص 5؛ صفدی، خلیل بن أیبک، الوافی بالوفیات، ج 19، ص 142، بیروت، دار إحیاء التراث، 1420ق.</ref>.

#حذف آنچه در آن یادى از پیامبر(ص) نشده و چیزى از [[قرآن]] درباره آن نازل نشده و ربطى به سیره حضرتشان ندارد؛

#حذف اشعارى که ابن اسحاق آورده و آشنایان و عالمان به شعر، استناد آنها را درست نمی‌دانند؛

#حذف مطالبى که نقل آنها شنیع است و خاطر برخى را می‌آزارد.

#حذف آنچه زیاد بن عبد الله بکائى براى ابن‌هشام روایت نکرده است؛

#البته مطالبى که وى در این کتاب افزوده است، با نام خودش مشخص شده و با مطالب ابن اسحاق قابل تمییز است.

گاه گفته می‌شود ابن‌هشام مواردى که در «سیره ابن اسحاق» منطبق با گرایش شیعى بوده را حذف کرده است، لیکن چنین نیست؛ زیرا هم مواردی یافت می‌شود که او از ابن اسحاق درباره [[امام علی(ع)]] نقل کرده<ref> ر.ک: ابن هشام، عبد الملک، السیرة النبویة، ج ‏1، ص 245، 504 – 505، بیروت، دار المعرفة، چاپ اول، بی‌تا.</ref>، و هم مواردی را خود ابن‌هشام مستقلاً در مناقب حضرتشان آورده است<ref>ر.ک: همان، ج ‏1، ص 87 و ج 2، ص 151 و 519 – 520.</ref>.

بر «سیره ابن‌هشام» شرح‌ها و تلخیص‌هایى نوشته شده است؛ مانند کتاب «الروض الأنف فی شرح السیرة النبویة» از «عبد الرحمن سهیلى» (متوفی: ‏581ق) که شرحى مفصل است.