بررسی ادله قائلین به عدم امکان تفسیر قرآن (مقاله): تفاوت میان نسخه‌ها

« إیاک أن تفسر القرآن برأیک حتى تفقهه عن العلماء، فإنه رب تنزیل یشبه کلام البشر وهو کلام الله، وتأویله لا یشبه کلام البشر، کما لیس شیء من خلقه یشبهه، کذلک لا یشبه فعله تبارک وتعالى شیئا من أفعال البشر، ولا یشبه شیء من کلامه کلام البشر، وکلام الله تبارک وتعالى صفته، وکلام البشر أفعالهم، فلا تشبه کلام الله بکلام البشر، فتهلک وتضل ».

عن ابن عباس رضی الله عنهما عن النبی صلى الله علیه وسلم أنه قال ( من قال فی القرآن بغیر علم فلیتبوأ مقعده من النار )  

قال رسول الله صلى الله علیه وسلم: ( من فسر القرآن برأیه فقد أخطأ )، وفى روایة: ( من قال فی القرآن برأیه فقد کفر ).- آنتهی -  

قال رسول الله ص: من فسر القرآن برأیه وهو على وضوء فلیعد وضوءه( الدیلمی عن أبی هریرة )  

از منظر علامه نهى در روایات ناهیه از تفسیر به رای، مربوط به طریقه تفسیر است، نه اصل تفسیر، غرض اصلی آن است که کلام خدا را همانند طریقى که کلام بشر تفسیر می‌شود نمی‌توان تفسیر نمود:  

"کوتاه سخن، اینکه آنچه از آیات و روایات به دست مىآید مثل آیه: « أفَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ » و آیه: « الَّذِینَ جَعَلُوا الْقُرْآنَ عِضِینَ » و آیه: « إِنَّ الَّذِینَ یُلْحِدُونَ فِی آیاتِنا لا یَخْفَوْنَ عَلَیْنا أفَمَنْ یُلْقى فِی النَّارِ خَیْرٌ أَمْ مَنْ یَأْتِی آمِناً یَوْمَ الْقِیامَةِ » و آیه « یُحَرِّفُونَ الْکَلِمَ عَنْ مَواضِعِه » و آیه: « وَلا تَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِه عِلْمٌ » و آیاتى دیگر هم که آن را تایید مىکند، این است که نهى در روایات، مربوط به طریقه تفسیر است، نه اصل تفسیر، مىخواهد بفرماید کلام خدا را به طریقى که کلام خلق تفسیر مىشود تفسیر نباید کرد.  

ایشان در تبیین روش خاص فهم قرآن و تمایز آن با سائر روشها می‌نویسد:....معلوم است که فرق بین آن دو- روش فهم قرآن با سائر روشها - در نحوه استعمال الفاظ، و چیدن جملات، و به کار بردن فنون ادبى، و صناعات لفظى، نیست،...بلکه اختلاف بین آن دو از جهت مراد و مصداق است، مصداقى که مفهوم کلى کلام بر آن منطبق است،  

"توضیح اینکه ما انسانها به خاطر ارتباطى که با عالم طبیعت داریم، و در عالم ماده پدید آمده و در آن زندگى مىکنیم و در آخر هم در آن مىمیریم، ذهنمان مانوس با مادیات شده، از هر معنایى، مفهوم مادى آن را مىفهمیم، و هر مفهومى را با مصداق جسمانیش منطبق مىسازیم، مثلا وقتى از یک نفر مثل خود کلامى بشنویم، کلامى که حکایت از حال امرى مىکند بعد از آنکه معناى کلام را فهمیدیم، آن را بر مصداقى حمل و منطبق مىکنیم که معهود ذهن ما، و نظام حاکم در آن است، چون مىدانیم گوینده کلام غیر این مصداق را در نظر نگرفته، چون او هم انسانى است مثل ما، و خودش هم از چنین کلامى غیر آنچه ما فهمیدیم نمىفهمد، و غیر آن را هم نمىفهماند، و در نتیجه همین نظام، نظامى است که حاکم در مصداق است، و همین « نظام حاکم در مصداق »، در مفهوم هم جارى است، چه بسا مىشود که به مفهوم کلى استثنا مىزند، و یا مفهوم یک حکم جزئى را تعمیم مىدهد، یا به هر نحوى دیگر، در مفهوم دخل و تصرف مىکند که ما این تصرفات را، « تصرف قرائن عقلیه غیر لفظیه » مىنامیم

...بیانات قرآنى بالنسبه به معارف الهیه همان جنبه اى را دارد، که امثال با ممثلات دارند، و این بیانات قرآنى در آیاتى متفرق شده، و در قالبهاى مختلفى ریخته شده، تا نکات دقیقى که ممکن است در هر یک از آن آیات نهفته باشد، به وسیله آیات دیگر تبیین شود، و به همین جهت بعضى از آیات قرآنى شاهد بعضى دیگر است، و یکى مفسر دیگر است، و اگر جز این بود امر معارف الهیه در حقایقش مختل مىماند، و ممکن نبود که یک مفسر در تفسیر یک آیه گرفتار قول به غیر علم نشود.... از اینجا روشن مىشود که تفسیر به رأى به بیانى که کردیم خالى از قول بدون علم نیست، هم چنان که در حدیث دیگرى که گذشت بجاى « من فسر القرآن برأیه » آمده بود:« من قال فى القرآن به غیر علم فلیتبوا مقعده من النار   

"سخن کوتاه اینکه تفسیر به رأى باعث مىشود ترتیب آیات خدا از بین رفته و در هم و بر هم شود و هر یک منظور و مقصود آن دیگرى را نفى کند، و در نهایت مقصود هر دو از بین برود، چون به حکم قرآن در او اختلافى نیست، و اگر اختلافى در بین آیات پیدا شود تنها بجهت اختلال نظم آنها، و در نتیجه اختلاف مقاصد آنها است و این همان است که در بعضى از روایات از آن به عبارت « ضرب بعض قرآن به بعض دیگر تعبیر شده، مانند روایتی که در تفسیر عیاشى از امام صادق از پدر بزرگوارش ( ع ) آمده که فرمود: هیچ کس بعضى از قرآن را به بعضى دیگرش نمىزند مگر آنکه کافر مىشود. – آنتهی -   

ایشان در این زمینه به روایات زیادی استشهاد می‌کند که مفادشان توقف صحابه در تفسیر آیاتی است که پیرامون آن روایتی بدست شان نرسیده است نظیر روایت: عن إبراهیم التیمی؛ أن أبا بکر الصدیق سئل عن قوله: {وَفَاکِهَةً وَأَبًّا } [ عبس: 31 ] فقال: أی سماء تظلنی، وأی أرض تقلنی، إن أنا قلت فی کتاب اللّه ما لا أعلم ؟ منقطع وقال أبو عبید أیضًا: حدثنا یزید، عن حمید، عن أنس؛ أن عمر بن الخطاب قرأ على المنبر: {وَفَاکِهَةً وَأَبًّا } فقال: هذه الفاکهة قد عرفناها فما الأبُّ ؟ ثم رجع إلى نفسه فقال: إن هذا لهو التکلف یا عمر..   

در روایتی دیگر از امام صادق ع نقل شده است که علم به تنزیل و تاویل قرآن فقط در اختیار پیامبر ص و معصومین ع می‌باشد: « إن الله علم نبیه ( صلى الله علیه وآله ) التنزیل والتأویل، فعلمه رسول الله ( صلى الله علیه وآله ) علیا ( علیه‌السلام ) قال: وعلمنا والله  

طبرسی در مجمع البیان نیز مدعی وجود اخبار صحیح از اهل بیت ع در عدم جواز تفسیر بدون بیان روائی از معصومین ع می‌باشد: أن الخبر قد صح عن النبی صلى الله علیه وآله وسلم وعن الأئمة القائمین مقامه ( علیه‌السلام ) أن تفسیر القرآن لا یجوز إلا بالأثر الصحیح والنص الصریح.

... "تفسیر به رأى باعث مىشود ترتیب آیات خدا از بین رفته و نظم آنها بهم ریزد و هر یک منظور و مقصود آن دیگرى را نفى کند، و در نهایت مقصود هر دو از بین برود، چون به حکم خود قرآن در قرآن هیچ اختلافى نیست، و اگر اختلافى در بین آیات پیدا شود تنها و تنها بخاطر اختلال نظم آنها، و در نتیجه اختلاف مقاصد آنها است.

و این همان است که در بعضى از روایات از آن به عبارت « ضرب بعضى قرآن به بعض دیگر » تعبیر شده، مانند روایتی که در تفسیر عیاشى از امام صادق از پدر بزرگوارش ( ع ) نقل شده است که فرمود: هیچ کس بعضى از قرآن را به بعضى دیگرش نمىزند مگر آنکه کافر مىشود.

من - صدوق - از ابن الولید معناى این حدیث را پرسیدم، او گفت: زدن بعضى از قرآن به بعضى دیگر این است که وقتى از تو تفسیر آیه اى را مىپرسند به تفسیرى که مربوط به آیه اى دیگر است پاسخش گویى.  

پاسخ ابن الولید به مرحوم صدوق کمى ابهام دارد چون ممکن است مقصودش همان روشى است که در بین اهل علم معمول است، که در مناظرات خود یک آیه را به جنگ با آیه اى دیگر مىاندازند، و با تمسک به یکى، آن دیگرى را تاویل مىکنند، و هم ممکن است مقصودش آن است که، کسى بخواهد معناى یک آیه را از آیات دیگر استفاده کند، و خلاصه آیات دیگر را شاهد بر آیه مورد نظرش قرار دهد.

اگر منظور ابن الولید معناى اول باشد درست است، و ضرب بعض قرآن به بعض دیگر است و اگر معناى دوم مقصود باشد، سخن باطلى گفته و دو روایت نامبرده آن را دفع مىکنند.  

ایشان روایتی را از الدرالمنثور نقل می‌کند که روزى رسول خدا ( ص ) با شدت خشم نزد مردمى حضور یافت که به میل شخصی شان قرآن را تفسیر مىکردند، فرمود:« امتهاى قبل از شما هم بخاطر همین روشى که شما پیش گرفته‌اید گمراه شدند، آنها هم در اثر زدن بعضى از کتاب را به بعضى دیگر، هلاک شدند، خداى تعالى کتاب را نازل نکرده که شما به خاطر بعضى از آن بعضى دیگر را تکذیب کنید، بلکه نازل کرد تا بعضى مصدق بعض دیگر باشد پس هر چه از قرآن فهمیدید همان را بگوئید، و هر چه را نفهمیدید علمش را به عالمش واگذارید   

علامه طباطبائی بعد از بیان این‌گونه روایات می‌فرماید:در این روایات عبارت « ضرب القرآن بعضه ببعض » در مقابل « تصدیق بعض القرآن بعضا » قرار داده شده است از این امر معلوم مىشود منظور از « ضرب القرآن » این است که انسان بین مقاماتى که معانى آیات دارند خلط کند و در ترتیبى که بین مقاصد هست اخلال وارد آورد، مثلا محکم را متشابه و متشابه را محکم بداند، و یا خطاهایى از این قبیل مرتکب شود.   

ایشان در پایان این بحث می‌فرماید: پس تکلم به رأى پیرامون قرآن، و قول به غیر علم که در روایات گذشته بود، و « ضرب بعض القرآن ببعض » که در این روایات آمد، همه مىخواهند یک چیز را بفهمانند، و آن این است که براى درک معناى قرآن از غیر قرآن استمداد نجویید.  

پیروان این مکتب گفتند ادراکات انسان از امور جهان بستگى کامل دارد با وضع خاص ذهن شخص ادراک کننده و آنچه هر کس از امور جهان مىفهمد آن چنان است که ذهن وى اقتضا کرده نه آنچنانکه آن شىء در واقع و نفس الامر هست ممکنست اشیاء در واقع چگونگى خاصى داشته باشند و ما بحسب اقتضاى خاص ذهن خود آنها را با کیفیت دیگرى ادراک کنیم.

پیرهون مؤسس این مکتب ده دلیل که از آن جمله است تاثیر دخالت شرایط زمانى و مکانى و کیفیت ساختمان قواى ادراکى شخص ادراک کننده اقامه کرد بر نفى ارزش یقینى ادراکات و ثابت نمود که ادراکات ما نسبت باشیاء بستگى دارد بیک سلسله عوامل خارجى و یک سلسله عوامل داخلى و با تغییر آن عوامل تغییر مىکندپس ما نباید بگوئیم اشیاء را آنگونه که در واقع و نفس الامر هستند درک مىکنیم بلکه باید بگوئیم آنها را آنگونه که وضع ساختمان قواى ادراکى ما در تحت تاثیر شرایط مخصوص اقتضا مىکند ادراک مىکنیم اما حقیقت چیست نمىدانیم.-انتهی -   

تقریبا همان وضعى که در یونان باستان در قرن پنجم قبل از میلاد موجب شد که عده اى از دانشمندان آن سرزمین از علم به کلى سلب اعتماد کنند و راه سفسطه را پیش بگیرند در قرون جدیده در اروپا تجدید شد و چنان که میدانیم ایده آلیستهائى مانند برکلى و شوپنهاور در اروپا پیدا شدند که آراءشان نظیر آراء پروتاغوراس و گورگیاس از سوفسطائیان یونان قدیم است و مسلکها و طریقه‌هائى در باب ارزش معلومات پدید آمد که نتیجه منتهى بمسلک شکاکان پیروهونى مىشود

پس از آنقراض مکتب شکاکان که تا سه چهار قرن بعد از میلاد ادامه داشت تمام فلاسفه چه در اروپا و چه در میان مسلمین بر اساس مسلک جزم و یقین قضاوت مىکردند و هیچ کس در قدر و ارزش ادراکات تردید نمىکرد تا آنکه از قرن شانزدهم به بعد حوادثى در اروپا پدید آمد و تحولاتى در جهان دانش رخ داد که مسئله ارزش معلومات دوباره مورد توجه قرار گرفت.

در تحول جدید اروپا در فلکیات و قسمتهاى مختلف طبیعیات مطالبى که هزارها سال مورد قبول و تسلم قاطبه دانشمندان جهان بود و خلاف آنها در ذهن احدى خطور نمىکرد یکباره بطلانشان مسلم گشت و این امر سبب شد که علوم ارزش و اعتبار سابق خود را از دست دادند و گوشه اى از عجز بشر براى رسیدن به واقع آشکار شد.- آنتهی -

اینان مدعی آند که فکر خاصیت مخصوص ماده مغز است و بنا بر این جزئى از طبیعت است تمام اجزاء طبیعت در تحت تاثیر عوامل مختلف دائما تغییر مىکنند و نمىتوانند یک آن ساکن و یکسان و بىحرکت بمانند پس مغز نیز با همه محتویات خود افکار و ادراکات در تغییر است و نمىتواند ساکن و بىحرکت بماند.

طبیعت همواره در تغییرات خود تکامل پیدا مىکند پس مفاهیم ذهنى نیز که در ماده مغز جایگزین هستند در تکامل هستند. در نتیجه امکان معرفت حقیقی نسبت به عالم خارج وجود ندارد. -

ادراکات، خواص عمومى ماده و از آن جمله خاصیت تغییر را ندارند و با آنکه مغز با جمیع محتویات خود در طول عمر یکنفر چندین بار عوض مىشود ممکن است افکار شخص در تمام این مدت ثابت و پابرجا باقى بمانند و این خود دلیل است که افکار در ماده جایگزین نیستند.

در اینجا اضافه مىکنیم اگر فرضا افکار در ماده مغز جایگزین باشند و به همراه سایر اجزاء طبیعت سیر استکمالى داشته باشند این نوع از تکامل افکار را نمىتوان جزء قوانین مخصوص منطق و متود تفکر بشمار آورد زیرا بدیهى است این تغییر و تبدل قانون جبرى و ضرورى طبیعت است و اگر فکر از خواص مغز و جزء طبیعت باشد جبرا تغییر خواهد کرد و در این خاصیت افکار و ادراکات همه انسانها بلکه همه حیوانها مساوى خواهند بود و قهرا مفاهیم ذهنى همه انسانها خواه مادى باشند و خواه الهى داراى تغییر تکاملى خواهند بود.انتهی   

ایشان در پایان نتیجه نمی‌گیرد: خلاصه مطلب اینکه اولا حقایق چون غیر مادى هستند تغییر نمىکنند و ثانیا اگر هم فرضا تغییر بکنند همه افراد در آن یکسان خواهند بود و نمىتوان آن را بعنوان طرز تفکر و اسلوب منطقى یک دسته مخصوص معرفى کرد.