سودان پهناورترین کشور جهان اسلام (مقاله)

فصلنامه اندیشه تقریب - شماره هفتم، تابستان 1385

فصلنامه	اندیشه تقریب
اطلاعات نشر	سال دوم/ شماره ششم/تابستان 1385
عنوان مقاله	سودان پهناورترین کشور جهان اسلام
نویسنده	ع.ر- امیردهی
تعداد صفحات	24
بخش	سرزمین‌های جهان اسلام
زبان	فارسی

سودان پهناورترین کشور جهان اسلام عنوان مقاله‌ای از بخش سرزمین‌های جهان اسلام فصلنامه اندیشه تقریب در شماره هفتم می‌باشد که به قلم ع.ر- امیردهی تدوین و به اهتمام مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی منتشر شده‌است. این مقاله در فصل تابستان سال 1385 منتشر شده‌است.

چکیده:

با توجه به سخن پیامبراکرم(صلى‌الله‌علیه‌وآله) نسبت به سرزمین سودان و مهاجرت‌هاى صحابه به این سرزمین و پذیرش اسلام از سوى سودانیان و تاریخ سرافرازى که این کشور از خود به یادگار گذاشته، اهمیت سخن گفتن از پهناورترین کشور جهان اسلام، روشن مى‌شود. در این نوشتار سعى شده‌است ضمن اشاره اجمالى به قلمرو جغرافیایى، دین و اعیاد سودانیان، تحولات اجتماعى ـ فرهنگى و وضعیت فعلى مسلمانان و مسایلى هم چون قیام مهدى سودانى، اوضاع جنوب سودان، ادیان و مذاهب، تصوف و فرقه‌هاى صوفیه، نظام آموزشى، وضعیت زنان و بالاخره رابطه این کشور با جمهورى اسلامى ایران، بررسى گردد.

مقدمه

سودان کشورى است که نقش منطقه‌اى و جهانى آن در طول تاریخ بازگو نشده‌است و این در حالى است که سودان را سرزمین اصلى و اولیه نسل بشرى و جایگاه اولیه تمدّن انسانى دانسته‌اند. (حسن شیخ فاتح، ص 9).
سودان سرزمینى است که قرآن کریم بندگان صالحش را ستوده‌است (مائده/85ـ83؛ انعام/52؛ کهف/28) و پیامبر اکرم(صلى‌الله‌علیه‌وآله)نسبت به کمال و بزرگوارى برخى از ساکنان و مردمان آن سخن گفته و بهترین مردم سودان، را قبیله «نوبه» خوانده‌است. (سیوطى، ج4، ص108). هم چنین پیامبر اعظم(صلى‌الله‌علیه‌وآله)در این باره فرموده‌است: «اتخذوا السودان فان ثلاثة منهم من سادات أهل الجنة، لقمان الحکیم، و النجاشى، و بلال؛ با سودان باشید، (به سودان توجه کنید) چه این که سه نفر از سودانیان از بزرگان اهل بهشت اند: لقمان حکیم، نجاشى و بلال. (سیوطى، بى تا، ج 1، ص 66).
سودان، سرزمین فرزندان اصحاب اخدود، لقمان حکیم و وطن برخى از مردان و زنان صحابه و محل هجرت اول و دوم بعضى از یاران پیامبر اکرم(صلى‌الله‌علیه‌وآله) است. سرزمینى که تاریخ و حوادیث برخى از اقوام و امت‌هاى پیامبران پیشین در آن رخ داده‌است و ده‌ها دانشمند و نویسنده در علوم مختلف از این سرزمین برخاسته‌اند.
در این نوشتار، به اختصار به تاریخ و وضعیت فرهنگى، سیاسى و اجتماعى این کشور پرداخته شده‌است تا مقدمه‌اى باشد براى کسانى که شناخت تفصیلى پهناورترین کشور اسلامى را دنبال مى‌کنند.

1. سرزمین‌هاى تشکیل دهنده سودان فعلى

جغرافى نویسان مسلمان قرون وسطى، منطقه جنوبى کویر صحرا در قاره آفریقا را «بلاد السودان» (سرزمین سیاهان ) نامیدند. به عبارت دقیق‌تر، سرزمین‌هاى واقع درجنوب مصر، که از سال 1899 تا 1955م. قلمرو حکومت مشترک مصر و انگلیس را تشکیل مى‌داد، اکنون شامل جمهورى سودان مى‌شود. سابقه این واژه از قرن نوزدهم است، و عنوان ادارى مناسبى براى امپراتورى آفریقایى محمد على پاشا، نایب السلطنه مصر، و جانشینان او مى‌باشد. با این توضیح که در سال 1823م، دفتردار محمدبن خسرو لقبِ «فرمانده کلّ سودان و کردفان» گرفت. ده سال پس از آن، لقب «حاکم ایالات سودان» به على خورشید پاشا واگذار شد، که شاید نخستین کاربر رسمى این واژه به مفهومى نزدیک به معنى جدید آن باشد. (هیسکت، 1369، ص 8 و 241).

2. قلمرو جغرافیایى جمهورى سودان

وسعت فعلى قلمرو سودان، که پهناورترین کشور جهان اسلام است، 813/505/2 کیلومتر مربع (تقریبا یک چهارم مساحت اروپا) است که با 9 کشور آفریقایى هم مرز است. موقعیت جغرافیایى این کشور نسبت به کشورهاى همسایه چنین است: از شمال به مصر،از شرق به دریاى سرخ و اریتره، از غرب به آفریقاى مرکزى، چاد و جمهورى لیبى، از جنوب به کنیا، اوگاندا و زئیر محدود است.
از نظر جغرافیایى، بخش بزرگى از این کشور را دشتى وسیع تشکیل مى‌دهد. این ناحیه را مى‌توان به سه منطقه تقسیم کرد: در شمال، صحرایى ناهموار و نیمه صحرا؛ در جنوب، منطقه شن موّاج که از ناحیه نیمه بیابان تا بخش جلگه‌اى گسترده‌است؛ و باز در جنوب این قسمت منطقه رُسى قرار دارد که هر چه از جنوب دارفور به طرف شرق و به نواحى مرطوب و نیمه بیابانى واقع در شرق رودخانه نیل آبى و نیل اصلى، پیش مى‌رود گسترده‌تر مى‌شود. تپه دریاى سرخ، که امتداد شمالى ارتفاعات اتیوپى است، این دشت پهناور را از نوار باریک ساحلى جدا مى‌کند.
رود نیل و انشعاباتش دشت سودان را آبیارى مى‌کند. سرچشمه هر دو رود نیل سفید و آبى در خارج کشور است. نیل سفید در ناحیه نِمول (محلى که بخش‌هاى فوقانى آن بحرالجبل نام دارد) وارد کشور سودان مى‌شود و پس از طى مسافتى نزدیک به صد و شصت کیلومتر وارد دشت رُسى مى‌شود و در منطقه باتلاقى وسیعى به نام «سدّ» گسترده مى‌شود و پس از طى مسیر پرپیچ و خم صد و شصت کیلومترى، به شاخه غربى خود، بحرالغزال ـ که آب چند رودخانه کوچک را در خود جمع نموده و دشت جنوب غربى را آبیارى مى‌کند و سرچشمه آن فلات سنگ آهن خام است ـ مى‌پیوندد و شعبه نیل ـ کنگو را تشکیل مى‌دهد و سپس حدود صد و سى کیلومتر جلوتر به رود سوباط از جانب شرق مى‌پیوندد.
رود پر دامنه و کند حرکت نیل سفید از مرداب‌ها سرچشمه مى‌گیرد و به درون ناحیه جنگل‌هاى اقاقیا جریان مى‌یابد. زمانى دو سوى کرانه آن تا خرطوم پوشیده از این درختان بود ولى اکنون قسمت انتهایى مسیر رودخانه از دشت‌هاى باز و تقریباً بى درخت مى‌گذرد. مسافت میان محل تلاقى نیل سفید و بحرالغزال تا خرطوم بیش از نهصد کیلومتر است. نیل آبى رودى کوتاه‌تر، سریع‌تر و زیباتر است و مسافتى را که در داخل سودان طى مى‌کند نزدیک به هشتصد کیلومتر است. شبیه جزیره واقع در بین دو رودخانه نیل سفید و نیل آبى، که در خرطوم به هم مى‌پیوندند، به «جزیره» معروف است. «جزیره» که زمانى غله زار خرطوم بود، اکنون مرکز ناحیه عمده کشت پنبه در سودان به شمار مى‌رود.
رودخانه نیل اصلى از خرطوم به سمت شمال کشور، که به گونه فزاینده‌اى لم یزرع است، پیش مى‌رود و در حدود سیصد کیلومترى پایین خرطوم، به آبادى موسمى عطبره، آخرین انشعاب خود، مى‌پیوندد و حدود دویست و پنحاه کیلومتر جلوتر، در ابوحمد، به سوى جنوب غرب تغییر مسیر داده و پس از آن مسیرش را به سوى شمال از «دُنقله» تا مرز مصر ادامه مى‌دهد. (هالت و دالى، ص10ـ9).

3. قبایل در سودان

قبیله در تمام کشورهاى آفریقایى وجود دارد و تأثیر آن در ساختار اکثر دولت‌هاى آفریقایى نمایان است و شاید بتوان گفت نقش احزاب و گروه‌ها را در کشورهاى دیگر بازى مى‌کنند. در سودان قبایل و نژادهاى زیادى زندگى مى‌کنند. تعداد قبایل سودان (با زیرمجموعه‌ها و شعب آن) به بیش از هفتصد قبیله مى‌رسد. تمام این قبایل از دو مجموعه بزرگ به نام‌هاى جعلیه و جهنیه (که به سودان آمده‌اند) نشئت گرفته‌است. قبایلى که از نژاد جعلیه‌اند بیش‌تر در شمال پراکنده شده و نژادهاى جهنیه از غرب تا شرق سودان را فراگرفته‌است. در جنوب سودان قبایلى غیر مسلمان با آداب و رسوم و اعتقاداتى خاص به سر مى‌برند و هر یک رئیسى به نام سلطان دارند و با زبان و لهجه و قوانین ویژه و قلمرو مشخص، زندگى مى‌کنند.
از مهم‌ترین قبایل جعلیه مى‌توان از قبیله میرغاب، رباطاب، جوابره، رکابیه، جموعیه، جمع، عذیات، شایقیه، بدیرى. .. نام برد. این قبایل در نشر فرهنگ اسلامى بسیار مؤثر بوده‌اند. اهمیت فرهنگ قبایل در سودان به حدى است که حتى امروز افراد و شخصیت‌ها با افتخار از قبیله خود یاد مى‌کنند و به آن مى‌بالند و به جرئت مى‌توان گفت کسى نیست که به قبیله‌اى نسبت نداشته باشد. جالب است که نسبت برخى از قبایل به ائمه اطهار(علیهم‌السلام) مى‌رسد و افراد چنین قبیله‌هایى سخت به این انتساب مباهات مى‌کنند.
اگر با نظرى ژرف به تاریخ سودان بنگریم درمى یابیم که قبیله یکى از مهم‌ترین عوامل حرکت تاریخ در سودان به شمار مى‌آید. در تمام جنگ‌ها و مهاجرت‌هایى که در تاریخ سودان روى داده و دولت‌ها و سلطنت نشین‌ها پابرجا مانده و یا نابود شدند، قبیله نقش اصلى را بازى کرده‌است.
بسیارى از قبایل مسلمان در تاریخ سیاسى سودان نقش داشته و مناطقى را تحت فرمانروایى خود در آورده بودند. به طور طبیعى این قبایل بر سرحکمرانى با یک دیگر به نزاع برخاسته، لشکرکشى مى‌کردند. (حیدرى، 1379، ص 19ـ18).

4. دین سودانیان

دین رسمى در سودان، دین اسلام است و 7/74% جمعیت مردم آن را مسلمانان تشکیل مى‌دهند. مسلمانان بیش‌تر در مناطق شمالى زندگى مى‌کنند و درصد آنان در بعضى مناطق شمالى مانند ولایت کردفان، دارفور و ولایت جزیره به 99% مى‌رسد. بعد از اسلام، حدود 1/17% مردم سودان معتقد به باورهاى قبیله و پیروان مذاهب ابتدایى «آنیمست» هستند که بیش‌تر در مناطق جنگلى جنوب کشور (یعنى استان‌هاى بحرالغزال، استوائیه و نیل علیا) زندگى مى‌کنند و حدود 2/8% از جمعیت سودان، مسیحى هستند. مسیحیان سودانى الأصل بیش‌تر در جنوب زندگى مى‌کنند. آنان قبل از پذیرش مسیحیت، پیرو مذاهب ابتدایى بودند و بر اثر تبلیغات مسیحیان به این دین گرویدند. وضعیت فرهنگى، اجتماعى و اقتصادى آنان ضعیف است. مسیحیان مهاجر که اکثراً از مصر «قبطى‌ها» و لبنان ـ در زمان تسلط ترک و مصر بر این سرزمین ـ به سودان هجرت کرده‌اند در خارطوم و ولایت‌هاى شمالى به سر مى‌برند. (پیشین، ص 3).

5ـ اعیاد سودانیان

اعیاد سودانیان را مى‌توان به دو دسته دینى و ملّى تقسیم کرد:

الف) اعیاد دینى

ـ عید فطر؛ از مهم‌ترین اعیاد دینى مسلمانان است. کلیه اداره‌هاى دولتى و مراکز خصوصى به مناسبت حلول ماه شوال پنج روز تعطیل است. قبل از فرارسیدن عید فطر مردم به بازار هجوم مى‌آورند و براى خانواده خود لباس نو تهیه مى‌کنند. کسانى که از خانواده دور هستند سریع به شهر و دیار خود باز مى‌گردند تا در مجالس جشن و سرور عید با خویشاوندان خود همراه شوند.
ـ عید قربان؛ یکى دیگر از اعیاد مهم مسلمانان، عید قربان است. در عید قربان که هفت روز تعطیل رسمى است، افراد متمکن گوسفند سر مى‌برند و آن را طبخ کرده، بین خویشان و آشنایان و همسایگان تقسیم مى‌کنند. در عید قربان و عید فطر، همه خانواده‌ها به دید و بازدید یک دیگر مى‌روند.
ـ میلاد پیامبر اعظم(صلى‌الله‌علیه‌وآله)؛ یک روز تعطیل است. مردم در این روز گرد هم جمع شده و صوفیان همراه با دف و نى به خواندن مدایح نبوى مى‌پردازند.
ـ اول محرم؛ به عنوان آغاز سال هجرى قمرى، مغازه‌ها یک روز تعطیل است.
ـ روز اسراء و معراج پیامبر اکرم(صلى‌الله‌علیه‌وآله)؛ یک روز تعطیل است.
ـ بزرگداشت شب قدر در ماه رمضان.
ـ نیمه شعبان؛ معمولاً صوفیان این روز را روزه مى‌گیرند.
ـ میلاد حضرت مسیح(علیه‌السلام).
و بالأخره روز جمعه، روز تعطیل رسمى هفتگى است.

ب) اعیاد ملّى

ـ اول ماه ژانویه؛

• ـ جشن استقلال سودان (دو روز تعطیل)؛
• ـ عید انقلاب؛
• ـ سى ام ژوئن (یک روز تعطیل)؛
• ـ روز مادر؛
• ـ روز پیروزى ملت سودان در قیام علیه حکومت نمیرى؛
• ـ عید شم النسیم (عید ویژه مسیحیان سودان)؛
• ـ روز کارگر؛
• ـ روز عید اکتبر؛
• ـ عید دفاع ملى؛
• ـ روز شهید؛
• ـ روز انتفاضه فلسطین؛
• ـ روز نفت.

6. مکان‌ها و مراکز دیدنى

سودان با پیشینه تاریخى و موقعیت جغرافیایى ویژه‌اى که دارد داراى مکان‌ها و مراکز دیدنى متعددى است. برخى از آنها عبارت اند از:

• ـ مسجد الفاروق، موزه ملى، موزه سنتى سودان (موزه طبیعى) و دارالوثائق، که در شهر خارطوم، پایتخت سودان قرار دارند.
• ـ مسجد النیلین (که در محل التقاى دو نیل سفید و آبى ساخته شده‌است)، موزه و. .. مقام امام المهدى، بازار لیبى و بازار چوب، که در شهر فرهنگى ام درمان قرار دارند.
• ـ سد جبل اولیاء، واقع در استان جبل اولیاء، در 50 کیلومترى خارطوم و اهرام بجراویه واقع در 180 کیلومترى خارطوم و شهر کسلا واقع در فاصله 700 کیلومترى خارطوم.

7. قیام مهدى سودانى:

گرچه سودان در طول تاریخ شاهد تحوّلات سیاسى ـ اجتماعى زیادى بوده‌است اما برخى از حوادث آن به یادماندنى بوده و در سرنوشت مردم و حکومت این کشور تأثیر بسزایى داشته‌است. یکى از این موارد، قیام مهدى سودانى است که به شرح اجمالى آن مى‌پردازیم:
محمد احمد بن عبدا... مشهور به «المهدى» در سال 1844 در جزیره «اشراف» (جزیره لباب) واقع در شهر دنقلا در شمال سودان متولد شد. پدر وى مردى متدین و یک قایق ساز ساده بود. وى به همراه خانواده به خارطوم مهاجرت کرد و در شهر ام درمان ساکن شد، سپس جهت تحصیل راهى خلوه شد و با نبوغى که داشت به حفظ قرآن و تحصیل علوم دینى پرداخت. وى پیرو طریقه سمانیه بود و پاى بندى او به اصول اسلامى و اخلاص و مردم دارى اش باعث شد عده زیادى به دور او جمع شوند. او داراى روحیه ضد استعمارى بود و در محافل مختلف نسبت به حضور استعمار به مردم هشدار مى‌داد. در آن زمان مردم از ستم و فشار حکومت عثمانى و مصر به تنگ آمده بودند و هنوز از زیر یوغ حکومت رها نشده بودند که استعمار انگلیس دست چپاول به سوى آنها دراز کرد.
محمد احمد بن عبدا... با مساعد دیدن وضعیت به این نتیجه رسید که باید با ادعاى مهدویت، مردم را به سوى خود جمع کند و به جنگ استعمار بپردازد. وى در سن 40 سالگى ادعاى مهدویت کرد و براى گرفتن بیعت به عنوان «امام المهدى» به سوى غرب سودان حرکت کرد و از قبایل متعدد بیعت گرفت و با نیروى مجهز فراوان به جنگ استعمار رفت و شهرها را یکى پس از دیگرى آزاد کرد و پس از آزاد سازى ام درمان آن جا را محل حکومت خود قرار داد و سپس خارطوم را آزاد کرد و استعمار به ناچار از سودان خارج شد.
البته ادعاى مهدویت او، به مفهوم مصطلح آن نبوده‌است و هم اکنون نیز چند میلیون طرفدار او در سودان او را به عنوان «مهدى موعود» نمى‌شناسند، بلکه او را «مجدّد»ى مى‌دانند که مطابق بعضى از روایات، هر صد سال یک بار، براى احیاى سنت‌هاى اسلامى قیام مى‌کند. در منشورات رسمى خودِ «محمد احمد سودانى» آمده‌است که او بر ضد نفوذ غرب و براى از بین بردن بدعت‌ها، قیام کرده و مى‌خواهد مردم مسلمان را به سوى اسلام واقعى بخواند و احکام قرآن و سنت را اجرا کند و نخستین گام در این راه، بیرون راندن نیروهاى اشغال گر انگلیسى است. (شقیر، ج 2، ص 374). او مى‌گفت: «ما مسلمانان فقط با وحدت مى‌توانیم اصول استوار اسلام را احیا کنیم و نیروهاى متجاوز بیگانه را از بلاد مسلمین بیرون برانیم». (خسروشاهى، ج 2، ص 68).
مهدى سودانى پس از استقرار حکومت خود، اعلان حکومت اسلامى نمود و ولات نصب کرد و به دنبال اجراى قوانین اسلامى برآمد. وى در اکثر مسایل فتوا مى‌داد. مدت حکومت وى دوامى نداشت و بر اثر یک بیمارى در ژوئن 1885 درگذشت و در همان خانه‌اى که از دنیا رفت، دفن گردید. (قدال، 1412ق، ص 136) و مزار وى از آن زمان تاکنون زیارت گاه مریدان اوست. آن چه او براى جانشبن خود بر جاى گذاشت، یک دستگاه حکومت مقدماتى بود که اصول عقیدتى جنبش دینى و جنگ‌هایى که سبب قدرت او شد در آن انعکاس داشت. مهدى سودانى به پیروان خود لقب «انصار المهدى» داد و بر این باور بود که اسلام اولیه را دوباره به مرحله اجرا در مى‌آورند.
المهدى «عبدالهى بن محمد» را ملقب به «خلیفة الصدیق» و جانشین خلیفه ابوبکر و «على بن محمد هیلو» را که مردى بسیار پارسا و مرید دیرینه او بود ملقب به «خلیفة الفاروق» نمود و جانشین خلیفه عمر معرفى کرد و...؛ هر یک از خلیفه‌ها بر لشکرى از ارتش مهدى فرمان مى‌راندند. (هالت و دالى، 1366ش، ص 106 ـ 105).
المهدى براى سودانى‌ها «ابوالاستقلال» به شمار مى‌آید. وى رهبرى ملى بود که موفق شد قبایل سودان را بر مبناى عقاید و ارزش‌هاى اسلامى متحد سازد، زمام داران بیگانه را از کشور بیرون راند و حکومتى ملى پى ریزى کند. برخى از سودانى‌ها او را مجدد و احیاکننده دین اسلام به شمار مى‌آورند.
پس از مرگ مهدى، «خلیفه عبدالهى» با لقب «خلیفة المهدى» جانشین وى شد و به مدت 13 سال حکومت کرد و بعد از حکومت وى، بار دیگر استعمار به کشور سودان حمله کرد و آن را اشغال نمود و در سال 1898 با درگذشت عبدالله تعایشى، حکومت المهدى پایان یافت. حکومت عبدالله تعایشى با هم دلى همه گروه‌ها و شخصیت‌ها همراه نبود و در زمان وى مشکلات داخلى و خارجى زیادى رخ داد. (ضرار صالح ضرار، 1975م، ص 193ـ166).
با وجود این که حکومت مهدى در تاریخ سودان بسیار کوتاه مدت بود ولى داراى آثارى از این جمله بود: 1ـ دوران حکومت وى دوره ذوب شدن قبایل در حاکمیت مرکزى بود؛ 2ـ طریقت‌هاى صوفیه براى استقلال کشور با هم متحد شدند؛ 3ـ دین و سیاست ارتباط ارگانیکى یافت و این رابطه نمایان گر نقش مهم دو طریقت بزرگ انصار و ختمیه در نهضت ملى بود که به استقلال سودان منتهى شد.

8. وضعیت جنوب سودان:

پس از براندازى حکومت مهدى در سودان توسط انگلستان و مصر، بالاترین قدرت نظامى و کشورى در سودان به والى واگذار شد. از سال 1899 تا پایان حکومت مشترک انگلستان و مصر در سال 1955، تمام والى‌ها از اتباع انگلستان بودند و بر دولت سودان اشراف داشتند. نخستین والى انتصابى، «لرد کیچنر» بود. او تا دسامبر سال 1899 این منصب را در اختیار داشت. پس از او «سر رجینالد ونگیت» والى سودان گردید و تا سال 1917 این عنوان را در اختیار داشت. در زمان او «رویه مذهبى در جنوب» با آن چه در شمال اسلامى دنبال مى‌شد، تفاوتى آشکار داشت. ونگیت و زیردستانش، آزرده از خطرهاى ایجاد شده از ناحیه اسلام، در پى آن بودند که نفوذ اسلام را در ایالت‌هاى جنوبى به طور کامل از بین ببرند. سازمان‌هاى تبلیغى مسیحى که فعالیت آنان در اثر سیاست دولت در شمال کشور بى نتیجه مانده بود، در جنوب به صورت حوزه‌هایى جهت دعوت مردم به دین مسیحى درآمدند، آموزش و پرورش به زبان انگلیسى را به آنها واگذار کردند، کوشش‌هایى در راه منع یادگیرى و استفاده از زبان عربى و حتى پوشیدن لباس عربى به عمل آوردند، و براى توقف گسترش اسلام که از حضور سپاهیان شمالى «جلابه» ناشى مى‌شد، با استخدام افراد محلى، لشکرى استوایى در ایالت مونگالا ایجاد نمودند که پس از چندى گروه‌هاى محلى دیگرى نیز به آن پیوستند و لشکریان شمالى کم کم آن جا را ترک گفتند و مأموران انگلیسى به طور روز افزون مردم جلابه را بیرون کردند. (هالت و دالى، 1366ش، ص 136).
در واقع، انگلستان به مدت چند دهه مانع از آن شد که منطقه جنوب تحت تأثیر نفوذ اعراب قرار گیرد و به سکنه جنوب صرفاً این امکان را داد که در زیر پرچم حکومت افسانه‌اى بارون‌هاى انگلیسى و بر اساس ضوابط محلى، در جهت رشد و توسعه گام بردارند، و این کار توأم با اعمال استبداد نسبت به آنها و حمایت از برخى قبایل شورشى بود. دولت سودان به سختى حاضر بود عدم تعادلى را که از انگلیسى‌ها به ارث مانده بود برطرف کند و تقاضاهایى را که براى برقرارى حکومت فدرال مطرح مى‌شد، یا بلافاصله رد مى‌کرد و یا به منظور آرام ساختن مردم جنوب و جلب رضایت آنها در مواقع لازم صرفاً به دادن وعده و وعید اکتفا مى‌نمود.
طولى نکشید که معلوم گردید در سودان مستقل، مردم جنوب در حکم اتباع درجه دوم مى‌باشند. حتى افراد تحصیل کرده جنوب ضربه تبعیض را احساس کردند و دریافتند که تا آینده نامعلومى از تحرک اجتماعى آنها جلوگیرى خواهد شد. بروز این حوادث ناگهانى، این تصور را براى جنوبى‌ها به وجود آورد که یک بار دیگر قربانى تبانى‌هاى سکنه شمال شده‌اند. بنا به گفته یکى از نویسندگان، سرخوردگى آنها از اقدامات قانونى، برگزیدگان جنوب را برانگیخت که دست به کار شوند و به تدریج به سوى جدایى خواهى، آن هم از طریق توسل به زور، گرایش پیدا کنند. اولین جنگ داخلى سودان در سال 1960 شروع شد و با امضاى موافقت نامه آدیس آبابا در سال 1972 به پایان رسید. گرچه این موافقت نامه خالى از اشکال نبود ولى دو طرف تمایل به امضاى آن داشتند و تا اوایل سال 1980 به مردم جنوب سودان امکان داد که تحت اداره یک حکومت منطقه‌اى که بر اساس اصول دمکراتیک انتخاب شده بود به صورت نوعى خودمختارى، حاکم بر سرنوشت خود باشند. در سال 1983 دولت نمیرى این موافقت نامه را زیر پا گذاشت.
مسئله جنوب و تجزیه آن همواره در قالب‌هاى متفاوتى مورد نظر گروه‌ها یا خط مشى‌هاى متفاوت و ایدئولوژى‌هاى گوناگون بوده‌است. زمانى جناح‌هاى مارکسیست حمایت شده از طرف اتیوپى در صدد تجزیه جنوب سودان و استقرار یک حکومت چپ هواخواه مسکو بودند و زمانى دیگر گروه‌هاى ناسیونالیست مدعى مى‌شدند که جنوب یک واحد جغرافیایى و قومى مستقل است که توسط مسلمانان شمال اشغال شده‌است. در حال حاضر جان گارانگ با تغییر جهت دادن به طرف سیاست‌هاى آمریکا، نوع دیگرى از تجزیه جنوب سودان را مورد توجه قرار داده‌است.
بنابراین به روشنى مى‌توان دید که مسئله جنوب سودان همواره به صورت اهرمى علیه خارطوم به کار رفته‌است. لازم به ذکر است که اولین رهبر شورشى جنوب «ژوزف لافو» بود و سرهنگ «جان گارانگ» جانشین او گردید. او طرفدار تز خود مختارى و جدایى منطقه جنوب از دولت مرکزى است.
در واقع تنها دولت نجات ملى، یعنى حکومت البشیر، توانست به طور موقت با طرح آشتى ملى در سال 1996 از مشکلات جنوب بکاهد؛ به این صورت که دولت مرکزى توانست بعضى از رؤساى قبایل جنوب را قانع کند که تا چند سال دیگر، جنوب تحت حکومت مرکزى اداره شود و بعد از آن انفصال و جدایى جنوب به شور و انتخابات گذاشته شود و در صورت تحقق اکثریت آرا مبنى بر جدایى، مستقل گردد. بعضى از شورشیان، مانند جان گارانگ، زیر بار قبول این طرح نرفتند و سرانجام درسال 2002 دولت توانست با شورشیان به آتش بس دست یابد و از آن تاریخ، تلاش‌ها براى توافق و صلحى پایدار در کشور ادامه دارد.
اهمیت ژئوپلیتکى جنوب سودان باعث شده‌است دشمنان کشور چشم طمع به آن بدوزند؛ زیرا در این منطقه معادن مختلفى از قبیل طلا، الماس و نفت وجود دارد و اخیراً نفت سودان از جنوب استخراج شده و به گفته برخى کارشناسان، نفت جنوب سه برابر نفت عربستان است. هم چنین این منطقه به طور کامل پوشیده از جنگل‌هاى سرسبز است و آب رودخانه نیل در منطقه‌اى به نام «سدود» به صورت حورى بزرگ جمع مى‌شود که داراى اهمیت ویژه‌اى است.
آمریکا حضور در جنوب را به عنوان فشارى بر مسلمانان شمال سودان و کشور مصر و نیز پایگاهى در کنار منطقه استراتژى دریاچه‌هاى بزرگ مى‌بیند. اسرائیل نیز طبق همین سیاست چشم به جنوب دوخته‌است.
جنگ دو ساله با شورشیان جنوب سودان، خسارت زیادى بر این کشور وارد کرد. این شورش‌ها هر از چندگاهى از سرگرفته مى‌شود. هوشیارى و تصمیم دقیق و قاطعیت دولت و همبستگى مردم مناطق سودان، مى‌تواند این غائله را پایان دهد.

9. ادیان و مذاهب:

برخى از دانشمندان معتقدند که ظهور بعضى از ادیان آسمانى و حتى برخى از تمدن‌هاى انسانى اگر در سرزمین سودان نبوده باشد، در اطراف آن بوده‌است، به گونه‌اى که ساکنان سودان از امتیازات و ویژگى‌هاى آن برخوردار بودند. پرستش خداى یگانه از دیرزمان در سودان رواج داشته‌است. رواج دین حنیفیت حضرت ابراهیم، و سپس یهود و مسیحیت در منطقه به صورتى بوده‌است که مى‌توان آثار پیروان ادیان آسمانى را در آن یافت. (حسن شیخ فاتح، ص 90ـ53).

9ـ1. اسلام در سودان

سرزمین سودان (حبشه) قبل از پذیرش دین اسلام، محلى امن و آرام براى مسلمانان مهاجر بوده‌است. در دو نوبتى که مسلمانان از مکه به حبشه مهاجرت کرده‌اند، خاطراتى زیبا و به یادماندنى به یادگار گذاشته‌اند. برخى از محققان، تحقیق جامعى ارایه داده‌اند که شامل آمار و ارقام اجمالى و تفصیلى مهاجران مسلمان (اعم از مرد و زن) از صحابه و یاران پیامبر اکرم(صلى‌الله‌علیه‌وآله) مى‌باشد. عناوین و موضوعاتى که درباره مهاجران از صحابه و فرزندان آنان در این تحقیق آمده، به 47 عنوان مى‌رسد. (ر.ک: حسن شیخ فاتح، ص 190ـ149). با این نگاه، سرزمین سودان براى مسلمانان، از اهمیت تاریخى زیادى برخوردار است. در این بخش، فقط به ورود اسلام به سودان اشاره مى‌شود و تفصیل آن به فرصتى دیگر موکول مى‌شود.
اسلام در سال 21 هجرى قمرى با ورود سربازان اسلام به منطقه نوبه سودان، وارد این سرزمین شد و در کناره‌هاى رود نیل ریشه دوانید. در مرحله بعد، اسلام از طریق بازرگانان در سودان گسترش یافت و به تدریج حکومت‌هاى محلى را از بین برد و مسیحیت و بت پرستى در مناطق مختلف سودان رونق خود را از دست داد و اکثر مردم بومى این کشور که اسلام را پذیرفته بودند با مسلمانان مهاجر که از مصر و الجزایر آمده بودند رابطه برقرار کردند و اسلام چنان گسترش یافت که پیروان مسیحیت در اقلیت قرار گرفتند. کم کم بر اثر مهاجرت‌هایى که توسط مسلمانان عرب از سه پایگاه دریاى سرخ، شمال و غرب صورت گرفت، اسلام سودان را تسخیر کرد و قاره سیاه را در برگرفت. بر این اساس است که سودان به عنوان گذرگاه اسلام به قاره سیاه شهرت یافته‌است.
نشانه‌اى از نخستین زمان نشر اسلام، در آثار فزارى، نویسنده و منجّم عرب، که ایالت سودانى غنا را به عنوان مرکز اصلى طلا مى‌شناخت، دیده مى‌شود. از آن جا که فزارى بین سال‌هاى 132 و 182 هجرى، در کار نگارش بوده‌است، معلوم مى‌شود که بازرگانان مسلمان از جمله کسانى بودند که از آغاز قرن دوم یا اندکى پس از آن با شهرهاى داخلى سودان رابطه داشته‌اند. (هیسکت، 1369، ص41).
از زمانى که اسلام در سودان گسترش یافت تصوف نیز وارد سودان شد و گسترش پیدا کرد و مردم و قبایل تحت تأثیر آن قرار گرفتند. روحیه قبیله گرایى و گریز از ظاهر به باطن از جمله عواملى است که موجب گسترش تصوف در سودان شده‌است. از ویژگى‌هاى بارز تصوف در سودان نزدیکى آن به شیعه است که این امر را مى‌توان در باورهاى مذهبى و اعتقادات اسلامى و عبادات و اعمال دینى آنها و علاقه و محبت به اهل‌بیت (علیهم‌السلام) و حتى در ساخت مساجد، گنبدها و ضریح اولیا و... مشاهده نمود.
متصوفه با داشتن شبکه وسیعى از خلاوى (مدارس آموزش قرآن به شیوه‌اى ویژه و سنتى) به آموزش و تعلیم احکام اسلامى و حفظ قرآن مى‌پردازند و از این طریق موفق شده‌اند در حیات سیاسى، اجتماعى و فرهنگى جامعه سودان به صورت ریشه دارى نفوذ نمایند و تأثیر عمیقى بر جریان‌ها و رویدادهاى مهم و حیاتى سودان بگذارند. بر این اساس است که تصوف در جاى جاى جامعه سودان و در عمق توده‌هاى مردم ریشه دوانده، تا آن جا که مى‌توان گفت هر خانواده‌اى که تصوف به درون آن راه نیافته باشد سودانى نیست و از این رو اسلام سودان اسلام صوفى است. متصوفه در حال حاضر نیز در سودان فعال هستند اما استقبال مردم و به خصوص جوانان از این فرقه کاهش یافته‌است، که از جمله علت‌هاى آن مى‌توان به خرافى بودن برخى از اعتقادات آنها و نیز تبلیغات سوء وهابیت علیه آن اشاره کرد.

9ـ2. تصوف در سودان:

تصوف نخستین بار از مغرب عربى (و بنا به گفته شیخ فاتح قریب ا... مرجع بزرگ طریقه السمانیه، از ایران) (سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامى، سند شماره 2045) توسط شیخى به نام «تاج الدین بهارى» وارد سودان شد و با پیدایش فرقه تیجانیه و سپس سمانیه، نگرش صوفیانه در این دیار گسترش یافت و هم اکنون نیز پیروان بسیارى دارد و از نفوذ و تأثیر قابل توجهى در فرهنگ سودان برخوردار مى‌باشد. در پى گسترش این دو گروه، فرقه‌هاى دیگرى چون مجذوبیه، ادریسیه، میرغنیه، اسماعیلیه، مهدویه و هندیه پدید آمدند که از آنها مى‌توان به عنوان مهم‌ترین فرقه‌هاى صوفیه در سودان یاد کرد.
بیش‌تر مسلمانان سودان با اعتقاد به مذهب اشعرى در عقاید توحیدى و مذهب مالکى در فقه، تحت تأثیر تصوف قرار دارند. این اندیشه صوفیانه غالباً از طریق ممالک و سرزمین‌هاى اسلامى مجاور، به این خطه راه یافته و با گسترش همه جانبه، بسیارى از قبایل را تحت الشعاع قرار داده‌است. شاید بتوان گفت این مجاورت، همراه با روحیه قبیله‌گرایى و گریز از ظاهر به باطن در عبادت و عواملى دیگر، موجب پدید آمدن صوفى گرایى در سودان شده‌است.
تصوف در سودان میان بعد روحانى و پاى بندى به فقه و شریعت تلفیق ایجاد کرده‌است، هر چند در برخى مراحل، اندیشه‌هاى آنان با خرافه پرستى در هم آمیخته‌است، و بر مبناى مذاهب فقهى اهل سنت استوار نیست. فرقه صوفیه در سودان بر مبناى سیستم مرید و مراد استوار است و محور فرقه، شیخ طریقت است و پس از شیخ «اوتاد» و «پیش کسوتان» مطرح هستند. طرق صوفیه در سودان تحت عنوان طائفه و طائفیه شهرت دارند.
در حال حاضر بیش از 70% مسلمانان سودان تابع طرق صوفیه هستند و همگى در مناسبت‌هایى که از طرف شیخ طریقه برگزار مى‌شود شرکت مى‌کنند. اگر شخصى بخواهد طریقه اختیار کند نزد شیخ مى‌رود و با او بیعت مى‌کند، شیخ دست بر سر او مى‌گذارد و جملاتى را زیر لب زمزمه مى‌کند، و او اذکارطریقه را از شیخ گرفته و به آن ملتزم مى‌شود. شیوخ ملجأ مردم هستند و هر کس مشکلى داشته باشد، اعم از روحى و جسمى، نزد شیخ رفته و مشکل خود را مطرح مى‌کند و شیخ براى او دعا مى‌کند.

9ـ3. فرقه‌هاى مهم صوفیه سودان:

9ـ3ـ1. سمانیه:

این طریقه در اوایل قرن دوازدهم هجرى توسط سید محمد کریم سمانى در مدینه منوره تأسیس شد و توسط یکى از شاگردان وى به نام شیخ بن شیر وارد سودان شد. این طریقه اتباع زیادى دارد. بیش‌تر شیوخ آن هم تحصیل کرده هستند. شیوخ معروف آن عبارت اند از: شیخ دکتر حسین فاتح قریب ا...، شیخ دکتر طیب فاتح قریب ا...، شیخ مکرم و شیخ یاقوت. این افراد رابطه بسیارى خوبى با جمهورى اسلامى ایران دارند.

9ـ3ـ2. قاریه:

این طریقه در سال دهم هجرى توسط شیخ تاج الدین وارد سودان شد و گسترش پیدا کرد و کم کم فروعاتى مانند قادریه، صادقات، یعقوبات، قادریه عرکیه و... از آن منشعب شد. این طریقه با وجود این که از اولین طرق صوفیه سودان است پیروان چندانى ندارد.

9ـ3ـ3. تیجانیه:

مؤسس این طریقه شیخ احمد بن محمد تیجانى متولد 1150 ق. و متوفى 1230 است. این طریقه در قرن دوازدهم توسط سید محمد بن مختار شنقیطى وارد سودان شد. از آن جایى که این طریقه از طرف غرب سودان وارد این کشور شد بیش‌تر تابعین آن اهالى غرب سودان هستند. این طریقه در غرب آفریقا انتشار زیادى دارد و بیش‌تر شیوخ آن در کشورهاى نیجریه و سنگال زندگى مى‌کنند. بر اساس این، شیوخ این طریقه در سودان رابطه خاصى با شیوخ آن کشورها دارند.

9ـ3ـ4. طریقه ختمیه:

محمد على پاشا حاکم مصر جهت مقابله با تهاجم و فعالیت‌هاى مسیحیت با صلاح دید شریف مکه، سید محمد عثمان میرغنى کبیر را به سودان فرستاد تا در نشر اسلام همت گمارد. میرغنى با سیر و سفر به تمام بخش‌هاى سودان به تبلیغ طریقت صوفیانه پرداخت و آن را در سراسر سودان نشر داد و با استقبال گسترده مردم روبه رو شد و در شهر کسلا محله مشهور ختمیه را بنا نهاد. این فرقه در زمان انقلاب مهدى، به مخالفت با آن برخاست و با دشمنان مهدى، یعنى انگلیس و مصر، هم پیمان گردید. فرقه ختمیه یکى از بزرگ‌ترین فرقه‌هاى صوفیه سودان مى‌باشد. مؤسس آن از آن جهت اسم آن را ختمیه گذاشت تا ختم تمام طرق دیگر بشود. اتباع آن بیش‌تر در شمال و شرق و مرکز این کشور زندگى مى‌کنند و از آن جهت که رهبران این طریقه وارد مسایل سیاسى شدند شکل سیاسى به خود گرفت و به همین دلیل، بر این اساس بعضى از پیروان آن به طرق دیگر روى آوردند.
یکى از احزاب مخالف دولت به نام «حزب الدیمقراطى الوطنى» از این طریقه مى‌باشد. پیروان اصلى آن همگى سفید پوست و در منطقه بحرى زندگى مى‌کنند و در معتقدات خود نزدیکى بسیارى با مکتب اهل‌بیت(علیهم‌السلام) دارند و مساجد مرکزى میر غنى‌ها در شهر بحرى طبق هندسه و معمارى حرم امام حسین(علیه‌السلام)بنا شده‌است.

9ـ3ـ5. انصاریة «المهدى»:

چنانچه در بخش قیام مهدى سودانى گفته شد، بعد از این که سودان به کنترل انگلیسى‌ها درآمد، در سال 1882 یک حرکت اسلامى مسلحانه ضد استعمارى توسط وى که ادعاى امامت امت را مى‌کرد طرح‌ریزى شد و او انقلاب خود را در ابتدا با نیروهاى اندک علیه استعمار انگلیس شروع کرد، کم کم فرق دیگر صوفیه و مردم به این جمع پیوستند و توانستند انگلیس را به زانو درآوردند و از کشور بیرون برانند، گرچه دوباره انگلیس بر سودان مسلط شد ولى براى مدتى نیروهاى مهدى توانستند پوزه استعمار انگلیس را به خاک بمالند.
مهدى رهبر این فرقه ادعاى مهدویت نمود ولى این ادعا بر مبناى باورهاى شیعى نبود بلکه مهدویت براى او و پیروانش مفهوم خاصى داشت. او دیدگاه خود را این گونه بیان مى‌داشت: «مهدویت داراى مفهوم خاصى است و آن مراعات تقوا و پیروى از سنت رسول ا...(صلى‌الله‌علیه‌وآله) است».
این طریقه بیش‌تر به یک تشکل سیاسى شباهت دارد تا یک طریقه صوفیه و مردم نیز به این دید به آن مى‌نگرند. حرکت مهدى مقبولیت خاصى بین مردم پیدا کرد و طرفداران آن به «انصار المهدى» معروف شدند و در کل سودان پراکنده‌اند. نام سیاسى آنها «حزب الأمة» است.
از دیگر طرق معروف سودان مى‌توان به ادریسه، رفاعیه، شاذلیه و... اشاره کرد.

9ـ4. ویژگى‌هاى تصوف در سودان

تصوف سودان داراى ویژگى‌هاى بارزى است و به تشیع نزدیک است. در ذیل به مهم‌ترین این ویژگى‌ها اشاره مى‌شود:

• تکریم تا حد تقدیس براى شیخ خود؛
• ذکر صلوات به طور کامل؛
• اعتقاد به توسل به اولیا و صالحین؛
• حب و عشق به اهل‌بیت(علیهم‌السلام)؛
• اعتقاد به تبرک به آثار رسول اکرم(صلى‌الله‌علیه‌وآله) و اولیاء؛
• اعتقاد به شفا و نیز شفاعت اولیا و صالحین؛
• زیارت قبور اولیا و صالحین؛
• بناى گنبد و بارگاه براى اولیا و صالحین؛
• اسم گذارى فرزندان بر اساس ادعیه و اسامى اهل‌بیت(علیهم‌السلام).

قابل ذکر این که گروه‌هاى صوفى در سودان عشق و علاقه وافرى به اهل‌بیت(علیهم‌السلام) دارند و حتى شیوخ و بزرگان آنها براى ذکرشان، از پیامبر(صلى‌الله‌علیه‌وآله) و ائمه اطهار(علیهم‌السلام) اجازه مى‌گیرند.

9ـ5. وهابیت در سودان:

حضور وهابیت در سودان به بیش از 50 سال قبل باز مى‌گردد. آنها بیش ا ز20 سال است که با حرکت منظم و سازمان دهى شده، فعالیت خود را دوچندان کرده و با پوشش سازمان انصار السنة مشغول به کار هستند. آنها همواره مخالفت جدى خود را با تشیع اعلام داشته و با شناخت نقاط ضعف طرق صوفیه به جنگ سرد دینى و مذهبى در این کشور دامن زده‌اند و با هزینه کردن میلیون‌ها دلار، سعى در خریدن مغزهاى متفکر سودانى و جذب افراد به طرف خود دارند و با به دست گرفتن مراکز حساس و استراتژیک، هم چون دانشگاه قرآن کریم، رادیو و تلویزیون، بعضى روزنامه‌ها و... فرصت خوبى جهت نشر افکار خود پیدا کرده‌اند.
صوفیان سودان نیز متوجه این موضوع شده و گهگاه مخالفت خود را به صورت علنى و یا غیر علنى با تفکر وهابیت و تبلیغ آن در سودان اعلام مى‌کنند، از جمله شیخ عبد الجبار المبارک یکى از شیوخ صوفیه طى مصاحبه مطبوعاتى اعلام نمود که «ریشه و اصل انصار السنّة در سودان به تفکرات محمد بن عبدالوهاب که از محمد بن سعود در جنگ‌هایش در جزیره العرب حمایت کرد بر مى‌گردد». وى اعلام کرد: «وهابیت با وجود تأکید بر سنت رسول الله(صلى‌الله‌علیه‌وآله) عموماً از سنت حضرت پیروى نکرده و به خصوص از آل بیت رسول الله(صلى‌الله‌علیه‌وآله) کاملاً دور شده‌اند؛ این مکتب خواهان جداسازى رسول الله(صلى‌الله‌علیه‌وآله) و اهل‌بیت معصومش مى‌باشد».

9ـ6. تعارض بین تصوف و وهابیت:

تفکر صوفیه و روش‌ها و منش‌هاى این طایفه در سودان از عمق والایى در نفوس مردم سودان برخوردار است تا جایى که شناخت انسان‌ها از یک دیگر به دو جنبه اساسى برمى گردد:

• الف) از کدام قبیله هستى؟
• ب) از کدام طریقه صوفى تبعیت مى‌کنى؟

تفکر صوفیه مخصوص طبقه‌اى از طبقات سودان نمى‌باشد، بلکه در همه طبقات اجتماعى وجود دارد. شیخ طریقه با توجه به موقعیت روحى و سلطه بالایى که دارد در روح و روان طرفداران خود اثر مى‌گذارد و بهره وافرى درهمه زمینه‌ها مى‌برد، تا جایى که با ظهور و بروز هرگونه رأیى از طرف شیخ طریقه، آن رأى به طور مستقیم به طرفداران او منتقل شده و آنها با جان و دل پذیراى آن مى‌گردند.
از طرفى، بروز تفکر وهابیت در چهار دهه اخیر در کشور سودان، به خصوص تمرکز و فعالیت مستمر آن با پول‌هاى بادآورده عربستان و مخالفت آنها با تفکر صوفیه چنین احساسى را در صوفیان به وجود آورده که انتشار و پخش تفکر وهابى زمینه‌اى براى تزلزل کیان صوفیه در سودان است.
باید متذکر شد که کلیه فرق صوفیه در سودان با وهابیت درگیر هستند و حاصل این درگیرى، چاپ ده‌ها جلد کتاب، مقاله و سخنرانى است که در سودان مشهود مى‌باشد.

9ـ7. فعّالیت مسیحیان در سودان:

حضور مسیحیت در سودان به عهد حکومت عثمانى‌ها بر این کشور برمى گردد. آنها در سال 1848 اولین کلیسا را در شهر خارطوم بنا کردند. بعد از انقلاب مهدى در سودان فعالیت مسیحیت کاملاً متوقف شد؛ تعدادى از مسیحیان به مصر فرار کردند و تعدادى هم از ترس، اسلام آوردند. پس از پایان حکومت مهدى و برگشت مجدد استعمار، حرکت و فعالیت مبشران مسیحى آغاز شد. آنها با ساخت کلیساهاى متعدد، به فعالیت گسترده‌اى دست زدند. مسیحیانى که به مصر فرار کرده بودند بازگشتند و کسانى که از ترس اسلام آورده بودند، دوباره به دین خود بازگشتند.
اولین و مهم‌ترین حرکت مسیحیت در سودان، راه‌اندازى مؤسسات آموزشى بود که در شهرهاى مختلف صورت گرفت. مسیحیت عمده فعالیت خود را در جنوب متمرکز کرد و از جهل و فقر مردم این منطقه که بیش‌تر آنها از پیروان ادیان ابتدایى بودند بهره برد و با ارایه خدمات رفاهى به آنها مانند خدمات پزشکى، دارویى، حفر چاه و آب‌رسانى، ایجاد شغل، توزیع آذوقه و پوشاک، پخش کتاب و فیلم، و راه‌اندازى مراکز آموزشى، توانست عده زیادى از آنها را به این دین درآورد. هم چنین با ساخت کلیسا و ارایه خدمات در مناطق شمال و از جمله خارطوم، عده‌اى را جذب این دین نمود. به عنوان مثال، در منطقه دارالسلام که بیش‌تر ساکنان آن مسلمان هستند بیش از 70 کلیساى کوچک و بزرگ ساختند، در حالى که مساجد آن منطقه به بیش از 50 مسجد نمى‌رسد.
اولین مرکز آموزشى مسیحیت مدارس «کمونى» نام دارد که در خارطوم و دیگر شهرها دایر مى‌باشد. بیش‌تر دانش آموزان این مدارس مسلمان هستند. آنها هم چنین با تأسیس مدارس انجیلى، عمده فعالیت آموزشى خود را بر روى فرزندان خردسال انجام مى‌دهند.

10.نظام آموزشى سودان

سیستم آموزشى سودان را مى‌توان به دو بخش آکادمى و دینى تقسیم نمود:

10ـ1. آموزش آکادمى:

• 10ـ1ـ1. مراحل آموزش آکادمى کودکستان:

این مرحله زیر نظر آموزش و پرورش اداره مى‌شود و سن قبولى در این دوره چهار سال و طول دوره دو تا سه سال مى‌باشد. دانش آموز در این دوره به تعلیم و حفظ قرآن، مقدمات نوشتن، نقاشى و. .. مى‌پردازد و پس از گذراندن این دوره مى‌تواند جهت ادامه تحصیل وارد دبستان «مرحلة الاساس» بشود. این دوره براى کودکانى که کودکستان در نزدیک منزلشان باشد اجبارى است.

• 10ـ1ـ2. مرحله الاساس:

این مقطع آموزشى شامل دو مرحله ابتدایى و راهنمایى مى‌شود و تا چندى قبل این دو مرحله در دو مقطع به صورت مجزا بود. طول این دوره هشت سال است و پس از اتمام دوره، مدرک «شهادة الاساس» به دانش آموز اعطا مى‌شود. این مرحله آموزشى در بیش‌تر شهرها و روستاهاى سودان وجود دارد.

• 10ـ1ـ3. مرحلة الثانویة:

این مرحله همان دبیرستان است و طول دوره آن سه سال مى‌باشد. دانش آموز در این مقطع مى‌تواند در یکى از گرایش‌هاى مورد علاقه خود ادامه تحصیل دهد.
رشته‌هاى موجود در این دوره عبارت‌اند از:
1. دبیرستان علوم تجربى، که خود از دو بخش علمى و ادبى تشکیل شده‌است؛
2. دبیرستان معارف اسلامى؛
3. دبیرستان حرفه و فن؛
4. دبیرستان تجارت؛
5. دبیرستان زراعت؛
6. دبیرستان تربیت معلم.

• 10ـ1ـ4. سال تحصیلى:

شروع سال تحصیلى مدارس از ابتداى ماه هفتم میلادى است و تا ماه سوم میلادى سال بعد ادامه دارد. نظام آموزشى به صورت دو نیم سال است. نیم سال اول تا ماه یازدهم و نیم سال دوم تا ماه سوم ادامه دارد. بعد از اتمام هر نیم سال امتحان گرفته مى‌شود. در بعضى از ولایت‌ها به دلیل شرایط آب و هوایى و مصادف بودن با فصل کار و برداشت محصول، این جدول تحصیلى تغییر مى‌کند. تحصیلات در سودان مجانى است و مدارس دولتى از این جهت وجهى دریافت نمى‌کنند.

• 10ـ1ـ5. مدارس انتفاعى و غیرانتفاعى
  

دو نوع مدرسه در سودان وجود دارد: مدرسه انتفاعى (المدارس الحکومیة) و مدرسه غیرانتفاعى (المدارس غیر الحکومیة). هر دو نوع مدرسه زیر نظر وزارت آموزش و پرورش اداره مى‌شود، با این فرق که مدارس دولتى شهریه‌اى از دانش‌آموزان نمى‌گیرند و مدارس غیرانتفاعى شهریه دریافت مى‌کنند و در قبال آن یک سرى تسهیلات براى دانش آموز فراهم مى‌کنند و کیفیت سطح تدریس در آنها نسبت به مدارس دولتى بالاتر است.

• 10ـ1ـ6ـ آموزش‌عالى و دانشگاه‌ها:
  

کشور سودان در بخش آموزش عالى در بین کشورهاى عرب معروف مى‌باشد. اولین دانشکده به نام «دانشکده غردون» در سال 1881م در شهر خارطوم تأسیس شد. این دانشکده توسط انگلیسى‌ها راه‌اندازى شده بود. آنان در سال 1990 آن را به دانشکده خارطوم تبدیل کردند. هم اکنون تعداد زیادى دانشگاه و دانشکده در خارطوم و دیگر اقالیم سودان وجود دارد.
در این کشور براى ورود به دانشگاه امتحان ورودى لازم نیست بلکه معیار، قبولى شخص در دیپلم و نمره آن است که با توجه به نمره، رشته مورد نظر را انتخاب مى‌کند. با توجه به سهولت ورود به دانشگاه، بیش‌تر مردم سودان داراى تحصیلات دانشگاهى مى‌باشند.
مهم‌ترین دانشگاه‌هاى سودان عبارت اند از:
ـ دانشگاه خارطوم: بزرگ‌ترین و قدیمى‌ترین دانشگاه سودان که توسط انگلیسى‌ها در سال 1881 تأسیس شد. در حال حاظر این دانشگاه حدود 30 دانشکده دارد.
ـ دانشگاه نیلین: این دانشگاه توسط مصرى‌ها بعد از دانشگاه خارطوم تأسیس شد و برنامه‌هاى آن از طرف مصر و طبق دانشگاه الازهر تدوین مى‌شود. در حال حاضر حدود 25 رشته تحصیلى در این دانشگاه تدریس مى‌شود.
ـ دانشگاه اسلامى ام‌درمان؛ رشته‌هاى تحصیلى این دانشگاه عبارت‌اند از: شریعت و قانون، لغت عربى، اصول‌الدین، تربیت اسلامى.
ـ دانشگاه بین‌المللى آفریقا.
ـ دانشگاه قرآن کریم و علوم قرآنى.
ـ دانشگاه علوم و تکنولوژى سودان.

10ـ2. آموزش دینى در سودان:

• 10ـ2ـ1. خلوه‌ها:

تا پیش از قرون بیستم میلادى و در دورانى که استعمار انگلیس هنوز بر سودان تسلط نیافته بود، نظام آموزشى کشور در خلاوى رقم مى‌خورد و اساس کار خلوه‌ها آموزش و حفظ قرآن کریم بود، سپس دانش آموز وارد معاهد دینى مى‌شد و با فراگیرى دروس فقه، اصول، تاریخ و... ادامه تحصیل مى‌داد، اما پس از سلطه استعمار انگلیس و تأسیس مدارس جدید، خلوه‌ها و معاهد دینى به تدریج رونق دیرینه خود را از دست داده و حضورشان در جامعه سودان کم رنگ شد.
خلوه (یا مسید که در اصل مسجد بود) نامى آشنا در فرهنگ مردم سودان است و به اتاقى اطلاق مى‌شود که در آن قرآن کریم آموزش داده مى‌شود و ممکن است مکان آن در مساجد، منازل یا مکان دیگر باشد. نظام خلوه به گونه‌اى است که از کودک پنج ساله تا مرد پنجاه ساله مى‌تواند در آن قرآن بیاموزد. کسانى که به خلوه مى‌آیند به شرط توفیق درقرائت و تجوید و حفظ کامل قرآن، گواهینامه‌اى که به آن «شرفه» مى‌گویند دریافت مى‌نمایند، آنگاه مجازند به آموزشگاه‌هاى دینى وزارت ارشاد و توجیه که زیر نظر اداره آموزش دینى قرار دارد وارد شوند و پس از گذرندان دو دوره چهار ساله و سه ساله، براى گرفتن دکترا ادامه تحصیل دهند.
خلوه‌ها معمولا با کمک مالى افراد نیکوکار و والدین دانش آموزان اداره مى‌شود و به طور رسمى زیر نظر وزارت ارشاد قرار دارد. این مرکز ساده دینى آداب و رسوم خاصى دارد و در تمام شهرها و روستاها پراکنده‌است. اهمیت خلوه به حدى است که باید آن را در عین سادگى، زیربناى ساختار فرهنگ اسلامى سودان تلقى کرد. گفتنى است در حال حاضر در سودان بیش از 15 هزار خلوه وجود دارد و تاکنون صدها هزار نفر حافظ قرآن، ائمه جماعات و وعاظ از این خلوه‌ها فارغ التحصیل شده‌اند. بیش‌ترین خلوه در ولایت‌هاى دافور، کردفان، جزیره، کسلا و خارطوم مى‌باشد. قدیمى‌ترین خلوه، خلوه ودالفادنى در ولایت جزیره و بزرگ‌ترین خلوه، خلوه همشکوریب در ولایت کسلا است. در این خلوه بیش از ده هزار دانش آموز مشغول حفظ قرآن کریم مى‌باشند. از نظر تعدّد خلوه‌ها، استان دارفور، الاوسط و الشرقى از بیش‌ترین تعداد برخوردار است. در این مناطق بیش از ده هزار خلوه وجود دارد.
تعداد حافظین کل قرآن کریم در سودان بیش از نیم میلیون نفر مى‌باشد.
اداره خلوه‌ها در حال حاضر به عهده شیوخ صوفیه مى‌باشد و این خلوه‌ها به عنوان مهم‌ترین پایگاه آنان مطرح است. اکثر شیوخ داراى خلوه هستند. آنان در جاهاى مختلف از جمله کنار قبور اجداد خود مکان‌هایى را به عنوان خوابگاه و کلاس ایجاد کرده و پذیراى مشتاقان آموزش و حفظ قرآن کریم مى‌باشند.
بیش‌تر دانش آموزان خلاوى از روستاها و شهرهاى دور از پایتخت هستند. در شهرهاى بزرگ چون خارطوم، وادمدنى، و پورت سودان مردم کم‌تر فرزندان خود را به خلاوى مى‌فرستند.

• 10ـ2ـ2. معاهد:
  

معاهد دینى، آموزش دینى دوره متوسطه را برعهده دارند و در زمان نمیرى تأسیس شده و هم اکنون زیر نظر وزارت آموزش و پرورش کشور اداره مى‌شود. در این مقطع از آموزش دینى سه نوع معهد وجود دارد: 1ـ معهد الدینى الثانوىة؛ 2ـ معهد تجوید القرآن الکریم؛ 3ـ معهد القرآن الکریم و علومه القرائات.

• 10ـ2ـ2ـ1. معاهد الدینى الثانویة:
  

این نوع معهد در تاریخ آموزشى سودان از قدمت چندانى برخوردار نیست و دانش آموزانى که مرحلة الاساس را گذرانده‌اند و مایل به خواندن دروس اسلامى هستند مى‌توانند جهت ادامه تحصیل وارد این معهد شده و ادامه تحصیل دهند. مدت دوره آموزشى در این محل سه سال مى‌باشد و دانش آموز پس از گذراندن این دوره مدرک دیپلم مى‌گیرد و مى‌تواند جهت ادامه تحصیل وارد دانشگاه شود.

• 10ـ2ـ2ـ2. معاهد تجوید القرآن الکریم:
  

طلاب خلاوى پس از حفظ قرآن کریم جهت ادامه تحصیل وارد معهد تجویدى خواهند شد. شرط اساسى براى این دوره حفظ قرآن کریم است و دوره آموزشى آن سه سال است که پس از اتمام دوره به دانش آموز مدرک «شهادة التجوید» داده مى‌شود.

• 10ـ2ـ2ـ3. معهد قرائت:
  

دانش‌آموز پس از گذراندن دوره معهد التجوید مى‌تواند وارد این معهد شده و با قرائت مختلف قرآن و تفسیر آن آشنا شده و پس از گذراندن چهار سال در این دوره مدرک دیپلم قرائت دریافت نماید. فارغ التحصیلان این دوره مى‌توانند جهت ادامه تحصیل وارد دانشگاه علوم و قرآن شوند.
علاوه بر معاهد ذکر شده، از مهم‌ترین معاهد دینى سودان مى‌توان از معهد شرونى، معهد خلیفه، معهد ام‌درمان العلمى الثانوى و معهد امام صادق(علیه‌السلام) نام برد. (براى توضیح بیش‌تر ر.ک: عون الشریف قاسم، 1409، ص 122ـ68).

11. اوضاع فرهنگى ـ اجتماعى سودان

گرچه سودان با سرزمین پهناورى که دارد زیستگاه قبایل متعدد است و آداب و رسوم قبیلگى نقش بسزایى در وضعیت فرهنگى ـ اجتماعى آن کشور دارد، اما از آن جا که بیش‌تر مردم این کشور مسلمان هستند، رعایت احکام اسلامى و انجام فرایض دینى، آنان را در روابط صحیح اجتماعى و برخوردارى از تدّین و گرایش‌هاى مذهبى و قومى در مقایسه با دیگر کشورهاى اسلامى ممتاز کرده‌است. به همین دلیل است که بسیارى از مفاسد اخلاقى و اجتماعى که در جاهاى دیگر رواج چشم گیرى دارد، در سودان به صورت نادر یافت مى‌شود و میانگین سرقت، مصرف مواد مخدّر و فحشا در میان مسلمانان بسیار پایین است.
دولت «البشیر» نیز پس از به قدرت رسیدن و تثبیت حاکمیت سیاسى خود سعى نموده‌است به اجراى احکام اسلامى بپردازد. او با ارایه طرحى که مفاهیم و مضامین آن اسلامى است، در بازگرداندن قدرت عمل دین در جامعه سعى وافر دارد تا به هدف خود که تشکیل دولت جدید سودان بر پایه میراث تاریخ اسلامى است، دست یابد.
عمر البشیر به عنوان رئیس دولت، در ابتداى کار، در مورد اجراى احکام شریعت در سودان، سیاست تساهل و احتیاط را در پیش گرفت و مترصّد فرصتى بود تا پس از فایق آمدن بر مشکلات اقتصادى، چون فقر و گرسنگى و حلّ مشکل آشوب‌هاى جنوب کشور، به فکر پیاده کردن اسلام باشد.
در حال حاضر بسیارى از قوانین بر اساس شریعت اسلامى تغییر یافته است؛ قوانین بانک دارى و قضا بر مبناى قوانین اسلامى تنظیم شده‌است. حجاب زنان در ادارات دولتى و تلویزیون حالت الزامى پیدا کرده و در خیابان‌ها و مراکز عمومى، توجه هر بیننده غیر سودانى را به خود جلب مى‌کند. از سوى دیگر، به آموزش دینى، از جمله تعلیم و حفظ قرآن، اهتمام بیش‌ترى داده شده و کودکان از سن سه یا چهار سالگى با قرائت و حفظ قرآن و سپس تعلیم علوم دینى و حدیث و تفسیر آشنا مى‌شوند.

12. وضعیت زنان در سودان

زنان سودانى، به ویژه در شهرهاى بزرگ، بر خلاف بسیارى از کشورهاى آفریقایى، عربى و آسیایى در صحنه سیاسى نقش بسیار فعّال و ممتازى دارند و در بیش‌تر جریان‌هاى سیاسى، حتى در جریان‌هاى تند، حضورى چشم‌گیر داشته و دارند. آنان در کسب استقلال سودان و قیام‌هایى که علیه رژیم‌هاى دیکتاتورى «عبود» و «نمیرى» بر پا شد، حضور فعّال داشتند. زنان سودانى با شرکت گسترده در انتخابات این کشور، به ویژه در انتخابات پارلمانى، توانسته‌اند با فرستادن چند نماینده زن به مجلس، حضور سیاسى خود را بیش‌تر تثبیت کنند.
از سوى دیگر، گرچه مشکل عمده زنان سودانى بى‌سوادى آنان است که حدود 60% آنها را در بر مى‌گیرد و این امر مانعى براى مشارکت بیش‌تر آنان در عرصه سیاسى و اجتماعى به شمار مى‌رود، اما حضور زنان بى سواد در فعالیت‌هاى اقتصادى و کشاورزى در کنار مردان چشم گیر است.
هم چنین فعالیت‌هاى اجتماعى زنان در مشاغلى همانند مربّى معهد و کار در ادارات و مراکز مختلف شهرى که از دهه 60 آغاز گردید، در دهه‌هاى 70 و 80 رو به افزایش گذاشت و اینک فعالیت آنان در پست‌ها و مشاغلى چون وزارتخانه، قضاوت، روزنامه نگارى و پزشکى گسترش یافته‌است.
علاوه بر آن چه که گفته شد، زنان سودانى در عرصه سیاسى ـ اجتماعى، صاحب تشکیلات ویژه شده‌اند که برخى از آنها عبارت است از: الف) جبهه ملى میهنى زنان سودان؛ این تشکیلات یکى از تشکیلات زیرمجموعه حرکت اسلامى سودان به رهبرى دکتر ترابى به شمار مى‌آید که در طول فعالیت‌هاى چندین ساله اخیر نقش فعّالى در حیات سیاسى این کشور داشته‌است. ریاست این جبهه به عهده خانم دکتر «سعاد الفاتح البدوى» است که یکى از چهره‌هاى شناخته شده فعّال در صحنه سیاسى سودان به شمار مى‌رود. (روزنامه کیهان 20/4/72، شماره 14811).
ب) جمعیت پیشتازان نهضت زنان؛ این تشکیلات به کارهاى فرهنگى مبادرت مىورزد و مسئولیت آن برعهده «لبابه الفضل» مى‌باشد.
ج) سازمان جهانى زنان مسلمانان؛ این سازمان تنها تشکیلات رسمى است که در سودان مشغول فعالیت است و با جبهه نجات ملّى ارتباط ارگانیک دارد. این سازمان در سال 1989 میلادى پس از انحلال تمام تشکیلات زنان در سودان تشکیل شد و از اهداف آن گسترش فرهنگ اسلامى در میان زنان غیر مسلمان و ارشاد زنان جهت رشد شخصیت آنها مى‌باشد. ریاست این سازمان برعهده خانم «وصال المهدى» همسر دکتر ترابى و خواهر صادق المهدى است. این سازمان در سطح بین‌المللى فعّالیت‌هاى محدودى داشته‌است.
د) اتحادیه سازمان زنان سودان؛ این تشکیلات در حقیقت بر مبناى همان اهداف و انگیزه‌هاى سازمان جهانى زنان مسلمان تشکیل شده‌است اما دامنه فعالیت‌هایش در محدوده مرزهاى سودان مى‌باشد. (روزنامه کیهان 21/4/72 شماره 14812).

13. سودان و انقلاب اسلامى ایران

پیروزى انقلاب اسلامى ایران، تأثیر زیادى در شخصیت دینى و هویت اسلامى مسلمانان در سراسر جهان داشت. مردم مسلمان سودان و نیز حکومت این کشور از این پیروزى خوشحال شده و با آغوش باز پیام انقلاب شکوهمند ایران را دریافت نمودند. نماینده سودان در کنفرانس آزادى قدس (در سال 1359ش) اظهار داشت:
«آن چه شگفت آور است، این است که این انقلاب، به زودى آغوش خود را بر روى جنبش‌هاى آزادى بخش باز مى‌کند». (روزنامه جمهورى اسلامى، 20/5/1359).
انقلاب اسلامى ایران، توجه مسلمانان سودان را به خود جلب کرد و آنان احساس کردند مى‌توانند براى اسلام به پا خیزند و از استقلال کشور و حکومتشان دفاع کنند.
سرهنگ عمر حسن البشیر رئیس شوراى انقلاب نجات ملى سودان (در سال 1366ش) طى اظهاراتى در این باره گفت: «... انقلاب اسلامى واقعه بسیار عظیمى است و ما همواره به آن به چشم امید نگاه کرده‌ایم و آن را الهام بخش خود مى‌دانیم. انقلاب اسلامى ایران به عنوان کشورى اسلامى و مدرن، تکیه گاه مسلمانان جهان مى‌باشد. ما اسلامى کردن زندگى سودان را عملاَ آغاز کرده‌ایم و قصد داریم براى این منظور از تجربیات انقلاب عظیم ایران استفاده کنیم. ما بر این باور و اعتقاد هستیم که مسلمانان در هر نقطه‌اى از جهان داراى وظایف و حقوق مشترک هستند...» (روزنامه جمهورى اسلامى، 22/9/1366).
این احساس چنان گسترده‌است که مسلمانان سودان در مصاحبه‌ها و اظهار نظرهاى گوناگون به ویژه در موسم حج و در ملاقات با ایرانیان، ارادت قلبى خود را نشان مى‌دهند و از معمار کبیر انقلاب اسلامى ایران به بزرگى و عظمت یاد مى‌کنند. یکى از شخصیت‌هاى سیاسى سودان (در مقام وزرات اطلاعات در سال 1368) اظهار داشت:
«حضرت امام خمینى(رحمة‌الله) نه تنها رهبر ایران، بلکه امام جهان اسلام بود. این شخصیت بزرگ در قلب ما جاى دارد و در حقیقت مشوّق ما براى انقلاب در سودان، امام خمینى بودند». (روزنامه اطلاعات، 27/2/1368).

14. روابط جمهورى اسلامى ایران با سودان

• الف) روابط دو کشور قبل از انقلاب اسلامى:
  

رژیم وقت ایران و سودان در تاریخ 24/5/1351 مناسبات سیاسى برقرار نموده و مبادرت به مبادله سفیر در دو کشور نمودند. در اسفند ماه 1352 «جعفر نمیرى» از ایران دیدار نمود و در جهت تقویت و استحکام روابط دو کشور موافقت نامه‌اى فرهنگى و اقتصادى امضا کرد. از آن جایى که هر دو رژیم متمایل به غرب بودند روابط بسیار خوبى داشتند. (طالبى مقدم، ص 11).

• ب) روابط دو کشور بعد از انقلاب اسلامى:
  

پیروزى انقلاب اسلامى به رهبرى امام خمینى روحیه مسلمان را در سراسر سودان تقویت کرد. مسلمانان سودانى خبرهاى انقلاب اسلامى را دنبال مى‌کردند. تظاهرات دانشجویى وسیعى از سوى اخوان‌المسلمین به حمایت از انقلاب اسلامى ایران در خارطوم بر پا گردید. تظاهرکنندگان یادداشتى خطاب به «جیمى کارتر»، رئیس حمهور وقت آمریکا، به سفارت این کشور تسلیم کردند و از آمریکا خواستند دست از سر تهران بردارد. اخوان المسلمبن روز پیروزى انقلاب اسلامى در ایران را روز خوشحالى بزرگ توصیف کرد. آنها خبر ورود امام خمینى به تهران را دنبال مى‌کردند. (مکى، حسن، ص 84).
رژیم وقت سودان در ابتدا حمایت خود را نسبت به انقلاب اسلامى اعلام داشت ولى پس از جریان گروگان‌گیرى در لانه جاسوسى آمریکا، موضع نمیرى نسبت به جمهورى اسلامى ایران تغییر کرد و در خرداد 1361 دستور تعطیلى سفارت ایران را صادر نمود.
پس از سقوط نمیرى و وقفه سه ساله در روابط دو کشور، از سال 1364 بار دیگر مناسبات از سرگرفته شد. در سال 1367 رئیس جمهور وقت سودان «صادق المهدى» دیدار چهار روزه از ایران داشت ویادداشت تفاهمى در زمینه‌هاى فرهنگى و اقتصادى با ایران به امضا رساند. با آزادى سودانى‌هایى که در جنگ تحمیلى ایران و عراق به اسارت ایران درآمده بودند، روابط بین دو کشور عادى شد. این روابط بعد از کودتاى 1989 و روى کارآمدن حکومت نجات ملى، به سطح بسیار عالى رسید و مسئولین سودان خود را به ایران نزدیک کردند و دید و بازدیدهاى مکررى بین مسئولین دو کشور صورت گرفت. آقاى‌هاشمى رفسنجانى در دوران ریاست جمهورى خود، دو مسافرت به سودان داشت و روابط سیاسى، فرهنگى بسیار خوبى بین دو کشور برقرار شد.

منابع و مآخذ

1. پى.ام.هالت، ام.دبلیو، دالى، تاریخ سودان بعد از اسلام، ترجمه محمدتقى اکبرى، بنیاد پژوهش‌هاى اسلامى آستان قدس رضوى، مشهد، 1366.
2. حسن شیخ فاتح، شیخ قریب الله، السودان دارالهجرتین الأولى و الثانیة للصحابة، المؤسسة العامة للطباعة و النشر و التوزیع و الإعلان.
3. حیدرى، جلال، سودان (جزوه)، مرکز جهانى علوم اسلامى، مدیریت بین‌الملل، بهمن 1379.
4. خسروشاهى، سید‌هادى، نبرد اسلام در آفریقا، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، چاپ سوم، ج 2.
5. سیوطى، جامع الاحادیث، بیروت، بى‌تا، ج1و4.
6. شقیر، نعوم، تاریخ السودان القدیم و الحدیث، چاپ قاهره، ج2.
7. ضرار صالح ضرار، تاریخ السودان الحدیث، الدارالسودانیة، خرطوم، چاپ سوم، 1975 م.
8. طالبى مقدم، سودان (جزوه)، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامى.
9. عون الشریف قاسم، الإسلام و العربیة في السودان، دارالجیل، بیروت، دار المأمون المحدودة، خرطوم، چاپ اول، 1409ق.
10. قدّال، محمد سعید، الامام المهدى محمد احمد بن عبدالله، دارالجیل، بیروت، چاپ اول، 1412ق.
11. مکى، حسن، الحرکة الإسلامیة في السودان، بى‌تا، بى‌جا.
12. هیسکت، مروین، گسترش اسلام در غرب آفریقا، ترجمه احمد نمایى و محمدتقى اکبرى، بنیاد پژوهش‌هاى اسلامى آستان قدس رضوى، چاپ اول، 1369.

پانویس

مطالب مندرج در این مدخل بارگذاری شده از فصلنامه اندیشه تقریب، سال دوم، شماره هفتم، تابستان 1385 می‌باشد.