نسخهٔ ‏۱۹ نوامبر ۲۰۲۲، ساعت ۱۰:۲۵

نام	اُمّ کُلثوم کبری
القاب و سایر نام‌ها	مُکَنّا • ام‌کلثوم کبری • ام‌المصائب
زاده	سال ۶ هجری قمری • مدینه
درگذشت	(اختلاقی) حدود سال ۵۰ ق یا ۶۱ ق • سوریه
دین و مذهب	اسلام
فعالیت‌ها	راوی احادیث • ایراد خطبه در کوفه

اُمّ کُلثوم کبری چهارمین فرزند امام علی (ع) و فاطمه زهرا (س) پس از امام حسن (ع)، امام حسین (ع) و زینب کبری (ع) است. منابع تاریخی از ازدواج او با عمر بن خطاب خلیفه دوم سخن گفته‌اند. برخی وی را از بانوان حاضر در واقعه کربلا می‌شمرند که سخنان و خطبه‌های او در برخی منابع آمده است.

ولادت و نسب

در تاریخ ولادت ام‌کلثوم، میان مورّخان اختلاف است؛ اما شیعه و سنی بر اینکه علی(ع) و فاطمه(س) فرزندی به نام ام‌کلثوم داشته‌اند، اتفاق نظر دارند^[۱]. تاریخ ولادت او را سال ۶ قمری نوشته‌اند^[۲]؛ البته برخی نیز بدون تعیین سال دقیق، این گونه ذکر کرده‌اند که زمان ولادت او در عصر پیامبر اکرم(ص) بوده است^[۳]. درباره اینکه او فرزند چندم امام علی(ع) بوده میان منابع شیعه و اهل سنت اختلاف وجود دارد و علمای شیعه، او را کوچک‌تر و پس از زینب دانسته‌اند^[۴]؛ اما اهل سنت، ام‌کلثوم را فرزند سوم علی بن ابی طالب(ع) ذکر کرده و بزرگ‌تر از زینب پنداشته‌اند^[۵].

کنیه‌ها و القاب

شیخ مفید در شمار فرزندان امیرالمؤمنین(ع)، نام او را زینب صغری ذکر می‌کند که مُکَنّا به ام‌کلثوم است^[۶]. این کنیه را پیامبر اکرم(ص) به سبب شباهت زینب صغری به خاله‌اش – ام‌کلثوم دختر رسول خدا(ص) – به او داد^[۷]. در بسیاری از منابع فریقین(شیعه واهل سنت)، از او تعبیر به ام‌کلثوم کبری شده است. سید محسن امین در‌این‌باره می‌گوید: دختران امیر مؤمنان(ع) که اسم یا کنیه آنان ام‌کلثوم باشد سه یا چهار تن هستند:

ام‌کلثوم کبری دختر فاطمه(س).
ام‌کلثوم وُسطی همسر مسلم بن عقیل.
ام‌کلثوم صغری.
زینب صغری که کنیه‌اش ام‌کلثوم است.

وی تصریح می‌کند: اگر دو تای آخر یکی باشند، سه نفر و گرنه ام‌کلثوم‌ها چهار تن هستند^[۸]. با این حال برخی منابع، اسم ام‌کلثوم دختر علی علیه‌السلام و فاطمه علیهاالسلام را «‌رقیه کبری‌» و نام ام‌کلثوم صغری را «‌نفیسه‌» خوانده‌اند^[۹].

همسر و فرزندان

بنابر نقل برخی تاریخ نویسان، ام‌کلثوم ابتدا با عُمَر بن خطاب ازدواج کرد و پس از مرگ عُمَر، به همسری پسر عمویش «‌عون‌» پسر جعفر بن ابی طالب در آمد. وی پس از وفات عون با برادر شوهرش «‌محمد‌» و پس از وفات محمد با دیگر برادر آنان «‌عبدالله‌» ازدواج کرد. عبد الله قبل از ایشان ، همسر خواهرش زینب کبری دختر علی(ع) بوده است^[۱۰]. مسعودی ام‌کلثوم را بدون فرزند می‌داند^[۱۱]. برخی تاریخ‌نویسان از جمله فرزندان وی را «‌زید‌» و «‌رقیه‌» دانسته‌اند که هر دو از عُمَرند^[۱۲]. ابن عنبه در ذکر فرزندان مسلم بن عقیل از دختری به اسم «‌حمیده‌» نام می‌برد که مادر وی ام‌کلثوم دختر علی بن ابیطالب است^[۱۳]. سید محسن امین می‌گوید: این خبر دلالت بر آن دارد که مسلم بن عقیل با دختر عمویش ام‌کلثوم ازدواج کرده، اما این غیر ام‌کلثوم کبری است؛ چون احدی آن را روایت نکرده و شاید همسر ام‌کلثوم وسطی باشد^[۱۴].

ازدواج با عمر بن خطاب

بنابر برخی گزارش‌های تاریخی، ام‌کلثوم دختر علی بن ابی طالب(ع) با عمر خلیفه دوم ازدواج کرده است^[۱۵]. تاریخ این ازدواج، ماه ذی القعده سال ۱۷ هجری قمری ذکر شده است^[۱۶]. در مقابل، عده‌ای از علمای شیعه مانند شیخ مفید این ازدواج را انکار کرده‌اند و آقا بزرگ تهرانی، از چندین کتاب نام می‌برد که در ردّ این ازدواج نوشته شده‌اند^[۱۷].

حضور در کربلا

برخی مقاتل از حضور ام‌کلثوم در کربلا سخن گفته‌اند؛ به گونه‌ای که از او در بسیاری از موارد در کنار حضرت زینب(س) نام برده شده است و مصیبت‌هایی برای او نقل کرده‌اند. مجلسی نقل می‌کند: پس از شهادت امام(ع) و هنگام آتش زدن خیمه‌ها، گوشواره را از گوش ام‌کلثوم خواهر حسین(ع) کشیدند^[۱۸]. ام‌کلثوم راوی واقعه عاشورا بوده و در کوفه و مجلس ابن زیاد خطبه خوانده است. ابن طیفور در کتاب خویش، خطبه‌ای را از ام‌کلثوم می‌آورد که در کوفه و جریان اسارت اهل بیت پیامبر(ص) روی داده است^[۱۹]. علامه مجلسی نیز سخنان و اشعار ام‌کلثوم در مجلس ابن زیاد را ذکر کرده است^[۲۰]. در مقابل، برخی منابع به غیر فاطمی بودن ام‌کلثوم حاضر در کربلا تصریح کرده‌اند^[۲۱].سید محسن امین این مسئله را رد کرده و می‌گوید: امیرمؤمنان(ع) دو دختر به نام ام‌کلثوم داشته که یکی ام‌کلثوم کبری فرزند حضرت زهرا(س) بوده که قبل از واقعه کربلا از دنیا رفت و دیگری که مادرش کنیز بود، در کربلا حضور داشته و در کوفه خطبه خوانده است. وی همسر مسلم بن عقیل بوده است^[۲۲].

خطبه ام‌کلثوم در کوفه

ام کلثوم از جمله کسانی دانسته شده که بعد از شهادت امام حسین(ع)، در کوفه، خطبه خوانده است^[۲۳]. به نقل سید بن طاووس در لهوف، ام‌کلثوم درحالی‌که صدایش به گریه بلند بود مردم کوفه را به دلیل کشتن امام حسین(ع) و یارانش و به اسارت گرفتن اهل بیت او و همچنین غارت اموالش سرزنش کرد و نفرین کرد و در همان حال اشعاری خواند که صدای گریه و ناله از مردم برخاست، به صورتی که هیچ موقع مردم بیش از آن روز گریه نکرده بودند^[۲۴].

راوی احادیث

از ام‌کلثوم، روایاتی در منابع شیعی نقل شده است. مامقانی او را در زمره زنان راوی می‌شمارد و می‌گوید: «وی زنی جلیل القدر، فهیم و بلیغ بوده و او را از ثقات می‌دانم^[۲۵]». اکثر این احادیث، درباره مصائب واردشده بر اهل بیت است.

شهادت امام علی(ع)

علامه مجلسی در روایتی طولانی می‌نویسد: «‌ام کلثوم گفت: شب نوزدهم ماه رمضان که رسید برای افطار پدرم دو قرص نان جو و شیر و نمک آماده کردم. پس از فراغت از نماز بر سر افطار حاضر شد. به غذایش نگاه کرد و با صدای بلند گریست و فرمود:… دخترم اگر یکی از این دو طعام را برنداری به خدا قسم چیزی نمی‌خورم… و قرص نانی با نمک خورد^[۲۶]. شیخ مفید نقل می‌کند: در شبی که علی(ع) فردای آن به شهادت رسید، تا صبح بیدار بود. ام‌کلثوم علت را جویا شد. حضرت فرمود: اگر شب را به صبح برسانم کشته می‌شوم. ام‌کلثوم پدر را باز داشت؛ اما امام(ع) فرمود: از مرگ گریزی نیست و از خانه به سمت مسجد خارج شد^[۲۷]. همچنین ام‌کلثوم در پی شهادت امیرالمؤمنین(ع) مجلسی، در حالی که می‌گریست به ابن ملجم خطاب کرد: وای بر تو! خداوند تو را در دنیا و آخرت ذلیل ساخت و جایگاهت آتش ابدی جهنم خواهد بود^[۲۸]. عبدالکریم بن احمد بن طاووس حلی، حدیثی را از شیخ صدوق نقل می‌کند که‌ در آن، ام‌کلثوم از وصیت امیرالمؤمنین به فرزندان، مراسم تشییع و تدفین آن امام(ع) سخن می‌گوید. در بخشی از این روایت آمده است: … ام‌کلثوم گفت: هنگام دفن، قبر شکافته شد. نمی‌دانم سرورم (پدرم) در زمین دفن گردید یا به آسمان عروج کرد. ناگهان صدای تسلیت‌دهنده‌ای را شنیدم که گفت: خداوند شما را در عزای سید و حجت خدا بر خلقش تعزیت دهد^[۲۹].

واقعه عاشورا و حوادث پس از آن

ابن طاووس می‌گوید: چون امام حسین(ع) وداع کرد، ام‌کلثوم ندا سرداد و گفت: یا ابا عبدالله! وای بر ما بعد از مصیبت از دست دادن شما. امام(ع) هم ام‌کلثوم، زینب(س) و رباب را تسلی داد^[۳۰]. در جریان اسارت، هنگامی که کوفیان برای اطفال غذا آوردند ام‌کلثوم فریاد زد و گفت:‌ ای اهل کوفه صدقه بر ما (اهلبیت پیامبر) حرام است^[۳۱]. روایتی که به هنگام ورود کاروان اسرا به شام، ام‌کلثوم از شمر خواست که سرهای شهدا را از میان اسیران به سمتی ببرد که همه نگاه‌ها به آن طرف برود و نظاره به سوی آنان کمتر شود^[۳۲].

زمان وفات و نحوه آن

در باب زمان وفات ام‌کلثوم و چگونگی آن نیز اختلاف است. بسیاری از منابع، رحلت او و فرزندش زید را در یک زمان دانسته‌اند تا آن جا که نماز میت بر بدن هر دو با هم خوانده شد^[۳۳]. عده‌ای وفات آنان را حدود سال ۵۰ ق و در زمان سلطنت معاویه می‌دانند^[۳۴]. برخی گفته‌اند: وفات آنان در زمان حکومت عبدالملک بن مروان(۷۳ – ۸۶ ق) بوده است^[۳۵]. مقریزی می‌نویسد: زمانی که همسر عون بن جعفر بود از دنیا رفت^[۳۶]. ابن عبدالبر، وفات وی را در زمان امامت امام حسن(ع) ذکر می‌کند^[۳۷]. ابن طیفور نیز قائل به وفات او پس از سال ۶۱ ق و واقعه کربلا شده است^[۳۸].

درباره نحوه وفات هم آمده است که‌ام کلثوم و فرزندش زید بر اثر بیماری^[۳۹] یا خورانیدن سم به آنان^[۴۰] از دنیا رفته‌اند.

مدفن

عمادالدین طبری می‌گوید: روایت است که‌ام کلثوم خواهر امام حسین(ع) در شام (سوریه) متوفی شد^[۴۱]. ابن بطوطه در سفرنامه‌اش می‌نویسد: در نزدیکی شهر شام و یک فرسخ مانده به آن، مزار ام‌کلثوم دختر علی بن ابی طالب(ع) از فاطمه است^[۴۲]. یاقوت حموی هم می‌نویسد: قبر ام‌کلثوم در راویه دمشق است^[۴۳]. ابن عساکر در‌این‌باره می‌گوید: این قبری که در راویه دمشق است مدفن ام‌کلثوم، دختر علی بن ابیطالب(ع) از فاطمه نیست… وی در مدینه درگذشت و در قبرستان بقیع مدفون گردید^[۴۴]. برخی نیز گفته‌اند که این قبر، مدفن زینب کبری ، دختر علی(ع) و فاطمه(س) است که کنیه‌اش ام‌کلثوم است^[۴۵].

منبع

برگرفته از سایت أم کلثوم ؛ دختر علی ، زینب ثانی - مجله فرهنگی تبلیغی ثاقبhttps://msagheb.ir

پانویس

↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۳۵۴؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، دار صادر، ج۸، ص۴۶۳؛ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ۱۳۸۴ق، ج۲، ص۲۱۳؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۱۱۸.
↑ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۵۰۰؛ دخیل، اعلام النساء، ۱۴۱۲ق، ص۲۳۸.
↑ ابن حجر، الاصابه، ۱۴۱۵ق، ج۸، ص۴۶۴؛ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۹۵۴.
↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۳۵۴؛ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ۱۳۷۶ق، ج۳، ص۸۹.
↑ ابن اسحاق، سیره ابن اسحاق، ۱۴۱۰ق، ص۲۴۷؛ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۵۰۰.
↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۳۵۴.
↑ قمی، الکنی و الالقاب، مکتبة الصدر، ج۱، ص۲۲۸.
↑ امین، اعیان الشیعه، دار التعارف، ج۳، ص۴۸۴.
↑ علوی، المجدی، ۱۴۰۹ق، ص۱۷، ۱۸؛ مرتضی زبیدی، تاج العروس، ۱۴۱۴ق، ج۱۵، ۸۱۳.
↑ ابن سعد، طبقات الکبری، دار صادر، ج۸، ص۴۶۲.
↑ مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۹۹.
↑ ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۱۹، ص۴۸۲؛ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۲۰ق، ص۱۹۰.
↑ ابن عنبه، عمده الطالب، ۱۳۸۰ق، ص۳۲.
↑ امین، اعیان الشیعه، دار التعارف، ج۳، ص۴۸۴.
↑ کلینی، الکافی، ۱۳۶۳ش، ج۵، ص۳۴۶؛ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۳۶۴ش، ج۸، ص۱۶۱؛ طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۳۹۷؛ مفید، المسائل العکبریه، ۱۴۱۴ق، ص۶۰؛ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۲۰ق، ص۱۸۹.
↑ نویری، نهایه الارب، ۱۴۲۳ق، ج۱۹، ص۳۴۷.
↑ مدخل ازدواج ام کلثوم با عمر بن خطاب، بخش مخالفان ازدواج.
↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۵، ص۶۰.
↑ ابن طیفور، بلاغات النساء، ۱۳۷۲ش، ص۲۳.
↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۵، ص۱۱۲–۱۱۵.
↑ بری، الجوهره فی نسب الامام علی و آله، ۱۴۰۲ق، ص۴۵.
↑ امین، اعیان الشیعه، دار التعارف، ج۱، ص۳۲۷؛ ج۳، ص۴۸۴.
↑ ابن طاووس، لهوف، ص۱۷۴.
↑ مرتضی زبیدی، تاج العروس، ۱۴۱۴ق، ج۱۵، ص۸۱۳.
↑ مامقانی، تنقیح المقال، ۱۳۵۲ق، ج۳، ص۷۳.
↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۲، ص۲۷۶–۲۷۸.
↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۱۶.
↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۲، ص۲۸۹.
↑ ابن طاووس حلی، فرحة الغری فی تعیین قبر امیر المؤمنین علی علیه‌السلام، مرکز الغدیر، ص۶۳، ۶۴.
↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۵، ص۱۱۴.
↑ ابن طاووس، لهوف، ص۱۷۴.
↑ مرتضی زبیدی، تاج العروس، ۱۴۱۴ق، ج۱۵، ص۸۱۳.
↑ صنعانی، المصنف، ج۶، ص۱۶۴.
↑ صفدی، الوافی بالوفیات، ۱۴۲۰ق، ج۱۵، ص۲۴؛ امین، اعیان الشیعه، دار التعارف، ج۳، ص۴۸۵.
↑ مقریزی، امتاع الاسماع، ۱۴۲۰ق، ج۵، ص۳۷۰.
↑ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۹۵۶.
↑ ابن طیفور، بلاغات النساء، ۱۳۷۲ش، ص۲۳، ۲۴.
↑ ابن جبیب بغدادی، المنمق، ۱۴۱۵ق، ص۳۱۲.
↑ ابن جبیب بغدادی، المنمق، ۱۴۱۵ق، ص۳۱۲.
↑ صنعانی، المصنف، ج۶، ص۱۶۴.
↑ طبری، کامل بهایی، المکتبة‌الحیدریه، ج۲، ص۳۷۱.
↑ ابن بطوطه، الرحله، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۳۲۳.
↑ یاقوت حموی، معجم البلدان، ۱۳۹۹ق، ج۳، ص۲۰.
↑ ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۳۰۹.
↑ البیطار، حلیة البشر، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۱۲۸۳.

[1] مفید، الارشاد، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۳۵۴؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، دار صادر، ج۸، ص۴۶۳؛ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ۱۳۸۴ق، ج۲، ص۲۱۳؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۱۱۸.

[2] ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۵۰۰؛ دخیل، اعلام النساء، ۱۴۱۲ق، ص۲۳۸.

[3] ابن حجر، الاصابه، ۱۴۱۵ق، ج۸، ص۴۶۴؛ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۹۵۴.

[4] مفید، الارشاد، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۳۵۴؛ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ۱۳۷۶ق، ج۳، ص۸۹.

[5] ابن اسحاق، سیره ابن اسحاق، ۱۴۱۰ق، ص۲۴۷؛ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۵۰۰.

[6] مفید، الارشاد، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۳۵۴.

[7] قمی، الکنی و الالقاب، مکتبة الصدر، ج۱، ص۲۲۸.

[8] امین، اعیان الشیعه، دار التعارف، ج۳، ص۴۸۴.

[9] علوی، المجدی، ۱۴۰۹ق، ص۱۷، ۱۸؛ مرتضی زبیدی، تاج العروس، ۱۴۱۴ق، ج۱۵، ۸۱۳.

[10] ابن سعد، طبقات الکبری، دار صادر، ج۸، ص۴۶۲.

[11] مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۹۹.

[12] ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۱۹، ص۴۸۲؛ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۲۰ق، ص۱۹۰.

[13] ابن عنبه، عمده الطالب، ۱۳۸۰ق، ص۳۲.

[14] امین، اعیان الشیعه، دار التعارف، ج۳، ص۴۸۴.

[15] کلینی، الکافی، ۱۳۶۳ش، ج۵، ص۳۴۶؛ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۳۶۴ش، ج۸، ص۱۶۱؛ طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۳۹۷؛ مفید، المسائل العکبریه، ۱۴۱۴ق، ص۶۰؛ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۲۰ق، ص۱۸۹.

[16] نویری، نهایه الارب، ۱۴۲۳ق، ج۱۹، ص۳۴۷.

[17] مدخل ازدواج ام کلثوم با عمر بن خطاب، بخش مخالفان ازدواج.

[18] مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۵، ص۶۰.

[19] ابن طیفور، بلاغات النساء، ۱۳۷۲ش، ص۲۳.

[20] مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۵، ص۱۱۲–۱۱۵.

[21] بری، الجوهره فی نسب الامام علی و آله، ۱۴۰۲ق، ص۴۵.

[22] امین، اعیان الشیعه، دار التعارف، ج۱، ص۳۲۷؛ ج۳، ص۴۸۴.

[23] ابن طاووس، لهوف، ص۱۷۴.

[24] مرتضی زبیدی، تاج العروس، ۱۴۱۴ق، ج۱۵، ص۸۱۳.

[25] مامقانی، تنقیح المقال، ۱۳۵۲ق، ج۳، ص۷۳.

[26] مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۲، ص۲۷۶–۲۷۸.

[27] مفید، الارشاد، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۱۶.

[28] مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۲، ص۲۸۹.

[29] ابن طاووس حلی، فرحة الغری فی تعیین قبر امیر المؤمنین علی علیه‌السلام، مرکز الغدیر، ص۶۳، ۶۴.

[30] مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۵، ص۱۱۴.

[31] ابن طاووس، لهوف، ص۱۷۴.

[32] مرتضی زبیدی، تاج العروس، ۱۴۱۴ق، ج۱۵، ص۸۱۳.

[33] صنعانی، المصنف، ج۶، ص۱۶۴.

[34] صفدی، الوافی بالوفیات، ۱۴۲۰ق، ج۱۵، ص۲۴؛ امین، اعیان الشیعه، دار التعارف، ج۳، ص۴۸۵.

[35] مقریزی، امتاع الاسماع، ۱۴۲۰ق، ج۵، ص۳۷۰.

[36] ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۹۵۶.

[37] ابن طیفور، بلاغات النساء، ۱۳۷۲ش، ص۲۳، ۲۴.

[38] ابن جبیب بغدادی، المنمق، ۱۴۱۵ق، ص۳۱۲.

[39] ابن جبیب بغدادی، المنمق، ۱۴۱۵ق، ص۳۱۲.

[40] صنعانی، المصنف، ج۶، ص۱۶۴.

[41] طبری، کامل بهایی، المکتبة‌الحیدریه، ج۲، ص۳۷۱.

[42] ابن بطوطه، الرحله، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۳۲۳.

[43] یاقوت حموی، معجم البلدان، ۱۳۹۹ق، ج۳، ص۲۰.

[44] ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۳۰۹.

[45] البیطار، حلیة البشر، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۱۲۸۳.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

[۲۹]

[۳۰]

[۳۱]

[۳۲]

[۳۳]

[۳۴]

[۳۵]

[۳۶]

[۳۷]

[۳۸]

[۳۹]

[۴۰]

[۴۱]

[۴۲]

[۴۳]

[۴۴]

[۴۵]

@@ خط ۹۹: / خط ۹۹: @@
 [https://msagheb.ir/mag/11455/%D8%A3%D9%85-%DA%A9%D9%84%D8%AB%D9%88%D9%85-%D8%9B-%D8%AF%D8%AE%D8%AA%D8%B1-%D8%B9%D9%84%DB%8C-%D8%8C-%D8%B2%DB%8C%D9%86%D8%A8-%D8%AB%D8%A7%D9%86%DB%8C/ برگرفته از سایت أم کلثوم ؛ دختر علی ، زینب ثانی - مجله فرهنگی تبلیغی ثاقبhttps://msagheb.ir]
-=پانویس=
+== پانویس ==
-{{پانویس رنگی}}
+{{پانویس}}
 {{پانویس|2}}
 [[رده: اسیران کربلا]]