سجده

سجده
نام	سَجدَه

سجده در لغت به معنای تذلٌل و خوار شدن آمده است و در اصطلاح فقهی گذاشتن پیشانی بر زمین را سجده می‌گویند. در روایات زیادی سجده به عنوان بهترین حالت انسان معرفی شده است. سجود در لغت به معنای فروتنی، افتادگی و … آمده است. در شرع مقدس به معنای نهادن مقداری از پیشانی بر زمین یا غیر آن در حالی که چیزی بین پیشانی و چیزی که بر آن سجده می‌شود، حایل و فاصله نباشد.

در فقه شیعه سجده‌ در نماز تنها بر زمین و روییدنی‌های آن صحیح است؛ ولی اهل‌سنت سجده بر فرش و مانند آن را نیز جایز شمرده‌اند. به باور همه مسلمانان سجده برای غیر خدا حرام است.

سجده در لغت و اصطلاح

«سَجدَه» اسم مصدر «سجَدَ» و مصدر آن «سجود» می‌باشد و آن در لغت به معنی خضوع و تذلّل است و در شرع عبارتست از پیشانی به خاک نهادن به منظور تعظیم پروردگار.

سجده به قصد عبادت و پرستش مسجود خاص خداوند است و سجده به غیرخدا کفر است، اما به قصد تکریم و تعظیمِ صرف به غیرخدا نیز روا باشد؛ چنان که در قرآن در مورد حضرت آدم ‌(علیه‌السلام) «وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلَائِکةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ ^{[بقره–۳۴]} ‎ و نیز در مورد حضرت یعقوب و حضرت یوسف علیهماالسلام «وَخَرُّوا لَهُ سُجَّدًا ^{[یوسف–۱۰۰]} ‎ آمده است.

سجده را نزد خداوند مکانتی عظیم و شأنی والا است و در شأن آن همین بس که خداوند خطاب به بنده‌اش می‌فرماید: «سجده کن و به من نزدیک آی».

تعریف سجده

سجده در لغت به معنای تذلٌل و خوار شدن آمده است. و در اصطلاح فقهی گذاشتن پیشانی بر زمین را سجده می‌گویند در روایات زیادی سجده به عنوان بهترین حالت انسان معرفی شده است. پیامبر اکرم (صلی الله علیه) می‌فرماید: «بنده به چیزی با فضیلت‌تر از سجده پنهانی، به خداوند نزدیک نشده است».

و نیز گفته‌اند: سجود در لغت به معنای فروتنی، افتادگی و … آمده است. در شرع مقدس به معنای نهادن مقداری از پیشانی بر زمین یا غیر آن در حالی که چیزی بین پیشانی و چیزی که بر آن سجده می‌شود، حایل و فاصله نباشد. دلیل آن روایتی است که می‌گوید: “هنگامی که سجده می‌کنی پیشانی ات را بر زمین بگذار و سریع به زمین نزن؛ (مانند نوک زدن کلاغ بر زمین)”.

به اجماع تمام علما و فقها سجده در برخی از موارد واجب است؛ چرا که خدای متعال می‌فرماید: “ای کسانی که ایمان آورده‌اید: رکوع کنید و سجده به جا آورید…”.

سجده در روایات

یکی از مسائلی که از سوی مخالفان شیعیه مطرح می‌شود و از این طریق شیعه را مورد حمله قرار می‌دهند مسئلۀ سجده بر خاک است، اما بنابر عقیدۀ شیعیان، شیعه بر خاک سجده می‌کند، نه برای خاک و اگر برای خاک باشد، بدون تردید این حالتی از حالات شرک است و شیعه این نوع از سجده را حرام می‌داند؛ برای این که سجود این چنینی برای غیر خدا است و اثباتش نیاز به براهین و تلاش زیاد ندارد.

اخبار و روایات وارده در باب سجود را می‌شود به سه قسم تقسیم نمود:

1. روایاتی که تأکید می‌کنند به ضرورت سجده بر زمین.
3. روایاتی که اشاره دارند به سجده بر گیاهان؛ مانند حصیر.
5. روایاتی که اشاره دارند به سجده بر پیراهن (پارچه) پنبه ای یا پشمی.

روایاتی که بر سجود روی زمین تأکید می‌کنند

روایات در این زمینه فراوان است و با تعابیر متفاوت و مختلف در کتاب‌های روایی نقل شده است که ما در این جا به ذکر چند نمونه اکتفا می‌کنیم:

2. از پیامبر اسلام (صلی الله علیه) نقل شده که فرمود: “جعلت لی الارض مسجداً و طهوراً”؛ زمین برای من محل سجده و پاک کننده قرار داده شد. این روایت در کتاب مسلم این گونه آمده است: “تمام زمین برای ما محل سجده قرار داده شد و خاکش برای ما پاک کننده (طهور)، در صورتی که آب یافت نشود”.
3. در سنن ترمذی این گونه آمده است: “تمام زمین برای من مسجد و طهور قرار داده شد”. در کلام بیهقی چنین نقل شده است: “زمین برای من طهور و مسجد قرار داده شد” در کلام بیهقی با این بیان نیز ملاحظه می‌شود: “زمین برای من پاک و مسجد قرار داده شد و هر کجا که هنگام نماز شد نماز می‌خوانم هر طور که باشد”.
5. اباذر نقل می‌کند که رسول خدا (صلی الله علیه) فرمود: “زمین برای تو محل سجده است. پس هر کجا که وقت نماز شد، نماز بخوان”.
7. ابن عباس می‌گوید: “پیامبر (صلی الله علیه) بر سنگ سجده کرد”.
9. ابو سعید خدری روایت می‌کند: “من با چشمان خودم دیدم که بر پیشانی و بینی رسول خدا (صلی الله علیه) اثر خاک و گل بود”.
11. جابربن عبدالله می‌گوید: “من با رسول خدا (صلی الله علیه) نماز ظهر می‌خواندم. به خاطر شدت گرما و حرارت یک تکه سنگ در دست خود گذاشتم تا این که سرد شود و بر آن سجده کنم”.
13. انس بن مالک می‌گوید: “ما با پیامبر (صلی الله علیه) در گرمای شدید نماز می‌خواندیم، هر یکی از ما سنگ بر می‌داشتیم و در دست خود نگه می‌داشتیم تا این که خنک شود، وقتی سرد شد می‌گذاشتیم و بر آن سجده می‌کردیم”.
15. عمر بن خطاب می‌گوید: “در شب بارانی برای نماز صبح خارج شدیم؛ چون زمین گل آلود شده بود، هر یک از ما مقداری سنگ جمع‌آوری کردیم و در حیاط مسجد فرش کردیم و بر آن نماز گزاردیم، وقتی پیامبر (صلی الله علیه) متوجه این مسئله شد، فرمود: چه چیز خوبی، پس این شروع نماز خواندن با سجده بر سنگ بود”.
17. عیاض بن عبدالله قرشی نقل می‌کند: “چون پیامبر (صلی الله علیه) دید مردی بر عمامه ای که بر سرش است، سجده می‌کند، اشاره فرمود عمامه ات را به عقب بکش و اشاره فرمود با پیشانی ات سجده کن”.
19. این‌ها نمونه‌ای از روایات فراوانی است که بیان می‌کند سجود باید بر خاک و زمین باشد. بیهقی می‌گوید: … اگر سجود بر پارچه و لباس جایز بود، باید در روایات به آن اشاره می‌شد؛ چرا که سجده بر آن از برداشتن سنگ و خنک کردن در دست برای سجود راحت تر بود.

روایاتی که می‌گویند سجود بر غیر زمین بدون عذر جایز است

2. انس بن مالک نقل می‌کند: “جده اش (ملیکه) رسول خدا (صلی الله علیه) را برای غذایی که برای آن حضرت پخت دعوت کرد. پیامبر (صلی الله علیه) از آن غذا و طعام خورد، سپس فرمود: برخیزید و با من نماز اقامه کنید. انس بن مالک می‌گوید: پا شدم و حصیری را که بر اثر مرور زمان سیاه شده بود، آبی پاشیدم و نمناکش کردم. پیامبر (صلی الله علیه) بر آن ایستاد. من پشت سر حضرت و آن پیر زن (جده اش) پشت سر من به نماز ایستادیم. همچنین از انس روایت دیگری است با این مضمون که می‌گوید: “یکی از عمه‌هایم برای پیامبر (صلی الله علیه) طعامی پخت و خطاب به پیامبر اکرم (صلی الله علیه) گفت: من دوست دارم در منزل من غذا میل کنی و در آن جا نماز بخوانی! انس می‌گوید: پیامبر (صلی الله علیه) آمد، حصیر بزرگی که در منزل بود دستور داد آن را در گوشه ای از اتاق گذاشتیم و روی آن را آب و جارو کردیم، پس پیامبر (صلی الله علیه) بر روی آن به نماز ایستاد و ما پشت سر آن حضرت نماز اقامه کردیم”. همچنین از انس بن مالک روایت است که می‌گوید: “ام سلیم از رسول خدا (صلی الله علیه) درخواست نمود تا به منزلش بیاید و نماز بخواند، تا وی آن جا را مکان همیشگی نمازش قرار دهد! رسول خدا (صلی الله علیه) درخواست ام سلیم را اجابت کرد، به منزل او آمد، حصیری را که در خانه‌اش بود با آب مرطوب نمودم و پیامبر در آن جا نماز خواند، ام سلیم با پیامبر (صلی الله علیه) نماز گزارد و آن جا را مصلای خویش قرار داد”.
4. ابن عباس نقل می‌کند: “رسول خدا (صلی الله علیه) بر حصیر کوچک نماز می‌گزارد”.
6. ابو سعید خدری می‌گوید: “بر پیامبر (صلی الله علیه) وارد شدم، دیدم آن حضرت بر روی حصیر نماز می‌خواند و بر همان حصیر سجده می‌کند”.
8. میمونه (همسر پیامبر) نقل می‌کند: “رسول الله در حال نماز بود و من در کنارش بودم به گونه‌ای که پیراهنش به من می‌خورد، هنگامی که به سجود می‌رفت، و بر حصیر نماز می‌گزارد”.

روایات در این زمینه فراوان است که به جهت اختصار به همین مقدار اکتفا می‌کنیم.

روایاتی که می‌گویند سجده بر غیر زمین در حال عذر جایز است

در این قسمت به بیان حدیث انس بن مالک اکتفا می‌کنیم. انس می‌گوید: “ما با رسول خدا (صلی الله علیه) نماز می‌خواندیم. هرگاه یکی از ما به جهت شدت گرما، نمی‌توانستیم پیشانی خود را بر زمین بگذاریم، در حال سجده، پیراهن خود را پهن می‌کردیم و بر آن سجده می‌کردیم”.

این روایت در منابع مختلف اهل سنت؛ مانند صحیح بخاری و صحیح مسلم با الفاظ و تعابیر مختلف نقل شده است.

دو نکته از این روایات برداشت می‌شود:

اول: سجده باید بر خاک باشد، پس از آن چیزهایی که از زمین می‌روید، غیر از خوردنی‌ها و پوشیدنی‌ها

دوم: در حال اضطرار بر پیراهن و پارچه می‌توان سجده نمود.