زید بن حارثه

زید بن حارثه
نام کامل	زید بن حارثه بن شراحیل کلبی
نام‌های دیگر	ابواسامه، زید الحب
اطلاعات شخصی
سال درگذشت	۸ ق، ۸ ش‌، ۶۲۹ م
محل درگذشت	اردن
دین	اسلام
فعالیت‌ها	جنگ بدر فرمانده جنگ موته صحابی آزاد شده و فرزند خوانده رسول خدا(صلی الله علیه)

زَیدُبن حارِثَه که نام کاملش زید بن حارثه بن شراحیل کلبی پسر حارثه غلام حضرت خدیجه (سلام الله علیه) بود. پسر خوانده پیامبر اکرم (صلی الله علیه) است که پس از علی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام) (اولین ایمان آورنده به رسول خدا(صلی الله علیه)) و حضرت خدیجه (سلام الله علیه)، ایمان آورد و با آن حضرت نماز خواند. او نخستین مسلمانان و تنها صحابی که نامش در قرآن آمده است. وی فرماندهی جنگ موته را بر عهده داشت و در همین جنگ به شهادت رسید. مزار او و دیگر شهدای موته در اردن زیارتگاه مسلمانان است.

زید بن حارثه سومین مسلمان

زیدبن حارثه بن شرحبیل کلبی، از صحابه پیامبر خدا (صلی الله علیه) و دومین مردی است که پس از امام علی بن ابی طالب (علیه‌السلام) اسلام آورد. او از بردگانی بود که به دست رسول خدا(صلی الله علیه) آزاد شد. پیامبر خدا او را بسیار دوست داشت و به پسر خواندگی خویش برگزیده بود. وی در بیشتر جنگ‌های زمان پیامبر خدا (صلی الله علیه) شرکت داشت. بنابر قولی، در نه غزوه حاضر بوده است و گاه، او مسئولیت فرماندهی لشکر اسلام را بر دوش داشت. او به سبب علاقه بسیار به پیامبر، همواره در کنار آن حضرت بود و از وجود مبارک رسول خدا (صلی الله علیه) مراقبت می‌کرد. آورده‌اند هنگام مسافرت پیامبر اکرم (صلی الله علیه) به طایف، وقتی که به تحریک بزرگان طایف، جوانان و اراذل و اوباش به حضرت سنگ می‌زدند، زید از آن حضرت دفاع می‌کرد. او خود را سپر پیامبر کرده بود و سنگ‌ها به بدن وی می‌خورد. به این ترتیب، نمی‌گذاشت آسیب جدی بر بدن حضرت وارد شود. او تنها صحابه رسول اکرم (صلی الله علیه) به شمار می‌آید که نامش در قرآن کریم آمده است.

اسارت و بردگی زید

در دوران جاهلیت، در جنگ میان دو کشور یا دو قبیله، قوم پیروز، افزون بر آن‌که همه اموال به دست آمده را غارت می‌کرد، همه افراد دستگیر شده را با نام بَرده به کار می‌گرفت. هم‌چنین اگر صلاح می‌دید، آنان را می‌فروخت. زیدبن حارثه، در کودکی همراه با مادرش به دیدن بستگان‌شان رفت. در آن زمان، طایفه «بنی‌قین» که با خویشاوندان مادری زید دشمنی داشتند به آنان حمله کردند. در این ماجرا، زید اسیر شد و غارت‌گران، او را برای فروش به بازار عکاظ آوردند. حکیم بن حزام، برادرزاده حضرت خدیجه (علیه‌السلام) که از سفر شام باز می‌گشت، او را برای عمه‌اش خدیجه(علیه‌السلام) خرید و با خود به مکه آورد. وقتی خدیجه (علیه‌السلام) به دیدن حکیم رفت، وی گفت: «عمه جان، دو غلام خریده ام. هر یک را می‌پسندی برای خود بردار». حضرت خدیجه (علیه‌السلام) نیز زید را برگزید و با خود به خانه آورد. در همان برخورد نخست، رسول خدا(صلی الله علیه) از این کودک خوشش آمد. وقتی خدیجه(سلام الله علیه) موضوع را دریافت، او را به رسول خدا (صلی الله علیه) بخشید.

پسرخوانده پیامبر خدا(صلی الله علیه)

می گویند وقتی پدر زید دریافت که افراد قبیله بنی‌قین فرزندش را به حکیم بن حزام فروخته‌اند، از شنیدن این خبر بسیار اندوهگین شد و از دوری او، اشعاری را زمزمه می‌کرد؛ به گونه‌ای که همه با دیدن آن منظره بسیار غمگین می‌شدند. تا اینکه روزی باخبر شد فرزندش را در مکه به غلامی فروخته‌اند. بی درنگ همراه با برادرش به مکه آمد و نزد بزرگ بنی‌هاشم، حضرت ابوطالب رفت و به او گفت: «فرزند من، نزد برادرزاده تو محمد(صلی الله علیه) است. به او بگو یا او را به ما بفروشد یا آزاد سازد». پیامبر (صلی الله علیه) وقتی این پیام را شنید، فرمود: «زید آزاد است هر جا که می‌خواهد برود».

وقتی پدر زید نزد حضرت محمد(صلی الله علیه) رفت، پیامبر به او فرمود: «بگویید بیاید، اگر شما را برگزید، بدون هیچ بهایی از آنِ شما باشد، ولی اگر نخواست ما را ترک کند، کسی حق ندارد او را به زور ببرد». چهره حارثه از شنیدن این سخن، روشن شد؛ چون تاکنون چنین بزرگواری ای را از کسی ندیده بود. با شگفتی به پیامبر (صلی الله علیه) گفت: «با انصاف سخن گفتی و جوانمردی را به نهایت رساندی. این شرط شما هیچ ایرادی ندارد». پیامبر (صلی الله علیه) کسی را در پی زید فرستاد. وقتی زید آمد، رسول خدا(صلی الله علیه) فرمود: «ای زید! این افراد را می‌شناسی؟» او گفت: «آری، این حارثه، پدر من و دیگری عموی من است». پیامبر فرمود: «مرا نیز می‌شناسی. اکنون به میل خودت، می‌توانی با پدرت نزد خانواده و خویشاوندانت باز گردی یا پیش ما بمانی».

زید گفت: «من از محمد (صلی الله علیه) جدا نمی‌شوم و هیچ کس را بر او مقدم نمی‌دارم». حارثه لحظه‌ای از شگفتی سخن نگفت. سپس به زید روی کرد و گفت: «وای بر تو! یعنی بردگی و بندگی دیگران را به خانواده ات و زندگی آزاد ترجیح می‌دهی؟» زید گفت: «آری! به سبب اخلاق نیک و رفتارهای بزرگوارانه محمد(صلی الله علیه)، او را بر همه، حتی پدر و مادرم ترجیح می‌دهم». آورده‌اند که پدر زید، این بار از راه تهدید وارد شد تا شاید او را از تصمیم خود منصرف سازد. پس به او گفت: «بنابراین من تو را طرد خواهم کرد و از تو بیزاری خواهم جست. می‌دانی که این کار چه معنایی دارد. پس بهتر است که از دشمنی دست برداری و با من به سوی خانه بیایی». ولی زید همچنان بر گفته خود پای می‌فشرد و می‌گفت: «من از محمد لحظه‌ای جدا نخواهم شد». در این هنگام، حارثه به اطرافیان و سران عرب گفت: «ای مردم قریش، شاهد باشید که از این پس او فرزند من نیست». رسول خدا(صلی الله علیه) پس از آن زید را همراه خود کنار کعبه برد و در جمع بزرگان قریش و دیگر مردم حاضر، با صدای بلند فرمود: «ای مردم! شاهد باشید که از این پس زید پسر خوانده من است». گفته‌اند وقتی حارثه این موضوع را شنید، به موطن خود بازگشت. از آن پس زید را پسر خوانده محمد نامیدند تا اینکه چنین نازل شد: خداوند پسر خواندگان شما را پسران حقیقی‌تان قرار نداده است. این سخنی است که شما تنها به زبان می‌گویید، اما خداوند حق می‌گوید و اوست که به راه راست هدایت می‌کند. آنان (پسرخواندگان) را به نام پدرانشان بخوانید که این کار نزد خدا عادلانه‌تر است و اگر پدرانشان را نمی‌شناسید، برادران دینی و آزادشدگان شما هستند. در خطاهایی که از شما سر می‌زند (بدون توجه، آنان را به نام دیگران صدا می‌کنید) باکی بر شما نیست، ولی درباره آنچه از روی عمد می‌گویید، بازخواست خواهید شد، و خداوند آمرزنده و مهربان است. پیامبر اسلام(صلی الله علیه) پس از نزول این آیه‌ها به زید فرمود: «تو زیدبن حارثه هستی». از آن پس، او را آزاد شده پیامبر (مولی رسول الله) خواندند و این رسم لغو شد.

زید در کنار رسول خدا(صلی الله علیه)

زمانی که زید به خانه رسول خدا(صلی الله علیه) وارد شد، از آن حضرت جز نیکی ندید، و به این دلیل، شیفته اخلاق و برخوردهای بزرگوارانه پیامبر خدا (صلی الله علیه) شد. او هرگز احساس بردگی نکرد. زید نیز مانند یکی از اعضای خانواده پیامبر بود و بلکه بیشتر از آنان، به وی احترام می‌گذاشتند. از امام صادق (علیه‌السلام) روایت شده است: «پیامبر خدا به‌اندازه‌ای زید را دوست می‌داشت که او را زید الحب لقب داده بود». در برخی تاریخ‌ها آورده‌اند که رسول خدا(صلی الله علیه)، زید را همچون خویشان نزدیکش دوست می‌داشت. چنان که وقتی مسئله پیمان برادری را میان مسلمانان اجرا می‌کرد، زید و عموی بزرگوارش، حمزه سیدالشهدا را برادر قرار داد.

اسلام زیدبن حارثه

بنابر برخی سندهای تاریخی، حضرت خدیجه (علیه‌السلام) زید را وقتی که هشت ساله بود، به پیامبر اکرم (صلی الله علیه) بخشید. زیدبن حارثه بیست سال از پیامبر اکرم (صلی الله علیه) کوچک‌تر بود. بنابراین در 28 سالگی آن حضرت، یعنی سه سال پس از ازدواج با خدیجه (علیه‌السلام) و دوازده سال پیش از، بعثت رسول اکرم (صلی الله علیه) به خانه‌‌ی رسول خدا (صلی الله علیه) وارد شد. از آن پس، همواره از آموزش‌های پیامبر بهره می‌برد. شخصیت زید در سایه رسیدگی‌های حضرت خدیجه (علیه‌السلام) و رفت و آمد با امیرمؤمنان، علی (علیه‌السلام) شکل گرفت. بنابراین، وقتی آن حضرت به پیامبری برگزیده شد، پس از حضرت خدیجه (علیه‌السلام) و امام علی (علیه‌السلام)، زید سومین فردی بود که به اسلام ایمان آورد و پشت سر آن حضرت به نماز ایستاد. وی از همان روزهای نخست دعوت به اسلام، کنار این سه تن قرار گرفت و در همه سختی‌ها و مشکلات سال‌های آغازین بعثت، یار و یاور رسول خدا (صلی الله علیه) بود. لحظه‌ای پیامبر را در مقابل مشرکان تنها نگذاشت و تهدیدهای دشمنان، هیچ گونه تردیدی بر ایمان و اعتقادش به وجود نیاورد. زید تا پایان، پایداری کرد. بارها در دفاع از وجود مبارک پیامبر خدا (صلی الله علیه) کتک خورد و حتی چندین بار سرش شکست، ولی استوارانه در کنار پیامبر خدا (صلی الله علیه) باقی ماند.

ازدواج زید بر زینب بنت جَحش

وقتی زید به سن ازدواج رسید، رسول خدا (صلی الله علیه) به سبب علاقه فراوان به او، زینب بنت جَحش را که عمه زاده آن حضرت و دختر اُمَیمَه بنت عبدالمطلب بود به عقد وی درآورد. زینب نخست گمان کرد رسول خدا (صلی الله علیه) او را برای خودش خواست‌گاری می‌کند. پس خوش حال شد، ولی وقتی فهمید او را برای زیدبن بن حارثه خواست‌گاری کرده است، پشیمان شد. او به پیامبر گفت: «این ازدواج برخلاف شئون خانوادگی ماست». به این ترتیب، حاضر نشد با زید ازدواج کند. برادرش «عبدالله» نیز با این کار به شدت مخالفت کرد، ولی طولی نکشید که آیه‌ای نازل شد و این کردار زینب را سرزنش کرد. خداوند هشدار داد که آنان نمی‌توانند هنگامی که خدا و پیامبرش کاری را لازم می‌دانند، با آن مخالفت کنند. وَ ما کانَ لِمُؤمِنٍ وَ لا مؤمنَه اِذا قَضَی اللهُ وَ رَسُولُهُ أمراً أن یَکونَ لَهُمُ الخِیرَهُ مِن أمرِهِم وَ مَن یَعصِ اللهَ وَ رَسولَهُ فَقَد ضَلَّ ضَلالاً مُبیناً ^{[احزاب–36]} ‎؛ «هیچ مرد و زن با ایمانی حق ندارد، هنگامی که خدا و پیامبرش امری را لازم می‌دانند، اختیاری در برابر فرمان خدا داشته باشد، و هرکس خدا و رسولش را نافرمانی کند به گمراهی گرفتار شده است». زینب و برادرش، عبدالله، وقتی این مسئله را شنیدند، از کرده خود پشیمان، و در برابر فرمان خدا تسلیم شدند. بدین ترتیب، زینب به ازدواج با زید رضایت داد. ولی زینب پس از ازدواج نیز ناسازگار بود. زید ماجرا را به پیامبر گزارش داد و برای طلاق اجازه خواست. پیامبر بسیار می‌کوشید که روابط آنان را صمیمی سازد تا این ازدواج پایدار بماند. از این روی، زید را به ادامه زندگی راضی کرد، ولی برای بار سوم زید از پیامبر اجازه خواست که زینب را طلاق دهد. سرانجام معلوم شد که میان آن دو توافق اخلاقی وجود ندارد و با هم سازگار نیستند. بنابراین جبرئیل نازل شد و نخست موضوع فرزند خواندگی را ملغی اعلام کرد. آنگاه از پیامبر خواست که در اجرای حکم الهی، از مردم واهمه‌ای نداشته باشد و اجازه بدهد که زید زینب را طلاق دهد. پس از مدتی، زینب که از زنان مهاجر بود، پس از طلاق در اندوه و ماتم فرو رفت. طولی نکشید که رسول اکرم (صلی الله علیه) از سوی خداوند مأمور شد، برای از میان بردن کامل سنت غلط جاهلی که ازدواج با زن پسر خوانده را جایز نمی‌دانست، با زینب بنت جحش ازدواج کند. رسول خدا (صلی الله علیه) با این‌که از انتقاد منافقان مدینه نگران بود، این کار را انجام داد. به این ترتیب، دو حکم جاهلیت مردود شد: نخست، فرزند خواندگی و ارث بردن فرزند خوانده از پدر خوانده و دیگری، جایز نبودن ازدواج با همسر فرزند خوانده، پس ا ز طلاق وی.

همسر و فرزند زیدبن حارثه

زید پس از آن با «برکه» که به «ام ایمن» معروف است، ازدواج کرد. ام ایمن نخست کنیز عبدالمطلب بود. وی پس از مدتی به دستور عبدالمطلب در خانه رسول اکرم (صلی الله علیه) از ایشان پرستاری کرد. هنگامی که پیامبر اکرم (صلی الله علیه) مادر عزیزش آمنه را از دست داد، عبدالمطلب به ام ایمن گفت: «فرزندم محمد را نیکو پرستاری کن». پیامبر اسلام (صلی الله علیه) از ام ایمن مهربانی و محبت بسیار دید. او پیوسته می‌فرمود: «پس از آمنه، ام ایمن مادر من است». از این روی همواره پس از بعثت به یاد ام ایمن بود و به خانه او رفته، به امورات زندگی‌اشرسیدگی می‌کرد.

پیامبر همیشه با ام ایمن مهربان بود و به وی احترام می‌گذاشت. وقتی که حضرت رسول (صلی الله علیه) با خدیجه کبری (علیه‌السلام) ازدواج کرد، او را آزاد ساخت و پس از مدتی وی را به همسری «عبیده» درآورد. خداوند به آن دو، پسری عنایت کرد که نامش را «ایمن» گذاشتند. از این روی او را ام ایمن می‌خواندند. ولی طول نکشید که عبیده درگذشت و ام ایمن بیوه شد. رسول خدا (صلی الله علیه) که همواره در فکر مادر خوانده‌اش بود. او را به همسری زیدبن حارثه درآورد. حاصل این پیوند، «اسامه بن زید» بود. او پنج سال پس از بعثت، در سرزمین مکه و در خانواده‌ای پاک، دیده به جهان گشود. اسامه نیز مانند پدرش، کانون علاقه و توجه ویژه پیامبر (صلی الله علیه) بود. روزی آن حضرت از جنگ بدر باز می‌گشت. در یکی از کوچه‌های مدینه اسامه را با گروهی از کودکان سرگرم بازی دید. پیامبر او را در آغوش کشید و بوسید. آنگاه فرمود: «آفرین بر دوستم و فرزند دوستم». این ابراز علاقه پیامبر (صلی الله علیه) به اسامه، زبانزد مسلمانان بود و چندین بار، در موارد گوناگون تکرار شد؛ به گونه‌ای که در مدینه به عنوان «دوست و زاده دوست پیامبر» شهرت یافت.

جنگ موته

جنگ موته در جمادی‌الاولی سال هشتم هجرت به وقوع پيوست. در اين نبرد فرماندهی لشكر اسلام به سه نفر به ترتيب «زيد بن حارثه»، جعفر بن ابی‏‌طالب و «عبد الله بن رواحه» داده شد كه در صورت شهادت هر كدام، فرماندهی به ديگری منتقل شود؛ محققان شيعه معتقدند كه حضرت جعفر فرمانده كل بود و زيد و عبد‌الله معاونان او بودند.

هنگامی كه رزمندگان اسلام به وادی «معان» رسيدند، با خبر شدند كه «هرقل فرمانده ارتش روم» به همراهی صد هزار نفر از روميان و صد هزار نفر از اعراب آماده جنگ با لشكر اسلام شده‌‏اند، سپاه اسلام كه نيروهای رزمنده‌‏اش از سه هزار نفر تجاور نمی‌كرد، مدت دو شب در «معان» ماندند تا تصميم بگيرند به پيشروی ادامه دهند و با روميان بجنگندند و يا از پيامبر (صلی الله علیه) دستور مجددی دريافت كنند. در اين موقعيت «عبد الله رواحه» اين افسر فداكار و با فضيلت از جای برخاست و با سخنان آتشين تمام نيروهای تحت فرماندهی را آماده مبارزه كرد.

پس از سخنان عبد الله رواحه سپاه اسلام به حركت خود ادامه داد. هر دو سپاه در نقطه‏‌ای به نام «شارف» با هم روبرو شدند، ولی بنا به مصالح نظامی سپاه اسلام مقداری عقب نشينی كرد و در سرزمين موته فرود آمد. جعفر بن ابی‌طالب (كه به نظر برخی از محققان شيعه فرمانده لشكر بود) سپاهيان را تقسيم نمود و برای هر كدام فرماندهی قرار داد و بعد حملات تن به تن آغاز گشت، جعفر بايد پرچم را به دست گيرد و حملات رزمندگان را هدايت كند و درعين حال به جنگ و دفاع نيز بپردازد.

جعفر بن ابی‌طالب حملات شجاعانه‏‌ای كرد و در حالی‏كه رجز می‌خواند، به قلب دشمن حمله می‌برد؛ تا آن كه نيروهای روم اطراف او را محاصره كردند. ابتدا دست راست او قطع گرديد، او برای اين كه پرچم سپاه به زمين نيفتد پرچم را به دست چپ گرفت. وقتی دست چپ او را قطع كردند با بازوان خود پرچم را به سينه چسبانيد. سرانجام در حالی كه بيش از هشتاد زخم بر بدن و سر صورتش وارد شده بود، روی زمين افتاد و به درجه عظمای شهادت نائل گرديد.

پس از وی «زيد بن حارثه» پرچم فرماندهی را به دست گرفت و با شهامت بسيار جنگيد و سپاه را فرماندهی نمود تا اینکه به شهادت رسيد. سپس نوبت «عبدالله بن رواحه» شد، پرچم را برافراشت. او هم جوانمردانه جنگيد تا به درجه شهادت نايل آمد. پس از شهادت این سه، سپاهیان خالد بن ولید که فردی شجاع و جنگ‌آور بود را به فرماندهی انتخاب کردند. اما مسلمانان که از عده کمتری نسبت به دشمن برخوردار بودند مجبور به عقب‌نشینی و فرار از مهلکه شدند. مردم مدینه که از جریان جنگ آگاه شده بودند در استقبال از سپاه مغموم، آنان را «فراریان خائن» خوانده و بر سرشان خاک ریختند.

درگذشت زید

زید در جمادی الاول سال هشتم پس از هجرت در حالی که فرماندهی لشکر اسلام را در جنگ موته علیه رومیان برعهده داشت به درجه رفیع شهادت نائل آمد.

منابع

1. برگرفته از سایت آشنایی با زیدبن حارثه (1) - راسخونhttps://rasekhoon.net
2. برگرفته از سایت زید بن حارثه - آتناhttps://banooyiazjenseab.kowsarblog.ir