جاهلیت

جاهلیت، اصطلاحی قرآنی و حدیثی درباره نوعی از ویژگی‌‌های رفتاری، اخلاقی و اعتقادی در دوره‌ای از تاریخ پیش از اسلام در شبه جزیره عربستان. جهل و مشتقات آن، در اشعار عرب ِ پیش از اسلام نیز به کار رفته است. جاهلیت به مقطعی از تاریخ عرب (حدود دو قرن) پیش از ظهور اسلام و بعثت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) که بت‌پرستی، جهل و خرافه‌گرایی از شاخصه‌‏‌های بارز آن به شمار می‌رود، اطلاق می‌گردد.

جاهلیت در لغت

جهل به معنی پیروی نکردن از حق می‌آید؛ هر کسی که عملی برخلاف حق انجام داد، چه نسبت به آن عمل آگاه باشد یا نه، به چنین شخصی جاهل گفته می‌شود. به همین دلیل علمای گذشته گفته‌اند:"من لم یعمل بما علم فهو جاهل"، یعنی هرکسی که به علمی که دارد عمل نکند جاهل است.

در قرآن کریم ریشه ی«ج– ه– ل» به چند گونه آمده است: تجهلون، یجهلون، الجاهل، الجاهلون، جاهلین، جهولا، بجهاله، الجاهلیه. این کلمات نیز در سه مفهوم به کار رفته‌اند:

1. عدم دانش و علم و به چیزی: یَحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ أَغْنِیَاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ ^{[بقره–273]} ‎(چنین بذل و بخششی مخصوصاً باید) برای نیازمندانی باشد که در راه خدا درمانده‌اند و به تنگنا افتاده‌اند و نمی‌توانند در زمین به مسافرت پردازند (و از راه تجارت و کسب و کار برای خود هزینه ی زندگی فراهم سازند و) به خاطر آبرومندی و خویشتنداری، شخص نادان می‌پندارد که اینان دارا و بی‌نیازند.
2. اشتباه و ناآگاهی به دلیل ضعف ایمان: إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَی اللَّهِ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهَالَةٍ ^{[نساء–17]} ‎ بی گمان خداوند تنها توبه کسانی را می‌پذیرد که از روی نادانی (و سفاهت و حماقت ناشی از شدّت خشم و غلبه شهوت بر نفس) به کار زشت دست می‌زند.
3. مذهب و طریقت: این معنی بیشترین مفهومی را در بر‌گرفته که در قرآن آمده است. این مفهوم نیز از روی معنی به دو قسمت تقسیم می‌شود:

• بیشتر در گفتگوی میان پیامبران و قوم آنها آمده است. مانند حضرت نوح که در انتهای گفتگو با قومش می‌گوید: وَلَكِنِّی أَرَاكُمْ قَوْمًا تَجْهَلُونَ ^{[احقاف–23]} ‎ هود گفت: ولیکن می‌بینم که شما مردمان نادانی هستید. یا زمانی که حضرت هود به قومش جواب رد داد و فرمود: وَلَكِنِّی أَرَاكُمْ قَوْمًا تَجْهَلُونَ ^{[هود–29]} ‎ و امّا من شما را گروه نادانی می‌دانم.
• در چند جای مشخص هم این مفهوم به شکل فعل مضارع و اسم فاعل آمده است مانند: یظنون بالله غیر الحق ظن الجاهلیه ^{[آل عمران–151]} ‎ درباره خدا پندار‌های نادرستی چون پندارهای زمان جاهلیّت داشتند، و أَفَحُکْمَ الْجاهِلِیَّةِ یَبْغُونَ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّه حُکْماً لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ ^{[مائده–50]} ‎ آیا (آن فاسقان از پذیرش حکم تو بر طبق آنچه خدا نازل کرده است سرپیچی می‌کنند و) جویای حکم جاهلیّت (ناشی از هوی و هوس) هستند؟ آیا چه کسی برای افراد معتقد بهتر از خدا حکم می‌کند؟ و وَلاتَبَرَّجنَ تَبَرُّجَ الجاهِلِیَّةِ الأولی ^{[احزاب–33]} ‎ و هم‌چون جاهلیّت پیشین در میان مردم ظاهر نشوید و خودنمائی نکنید، و إِذْجَعَلَ الَّذینَکَفَرُوافی‏قُلُوبِهِمُ الْحَمِیَّةَ حَمِیَّةَ الْجاهِلِیَّةِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکینَتَهُ عَلی‏رَسُولِهِ وَعَلَی الْمُؤْمِنینَ وَأَلْزَمَهُم کَلِمَةَ التَّقْوی ‏وَکانُوا أَحَقَّ بِها وَأَهْلَها وَکانَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ‏ءٍ عَلیماً ^{[فتح–26]} ‎ آنگاه که کافران تعصّب و نخوت جاهلیّت را در دل‌های‌شان جای دادند (و تصمیم گرفتند که مؤمنان را به مکه راه ندهند)، خدا اطمینان خاطری بهره پیغمبرش و بهره مؤمنان کرد. همچنین خدا ایشان را بر روح ایمان ماندگار کرد و (به حقیقت از هر کس دیگری) سزاوارتر برای روح ایمان و برازنده آن بودند، و خدا از هر چیزی آگاه و بر هر کاری توانا است.

جاهلیت در اصطلاح شرعی

جاهلیت در اصطلاح شرعی عبارت است از: دور شدن از حق و عدم آگاهی به توحید و دین اسلام. دور شدن از لا اله =کفر به طاغوت و الا الله= ایمان به الله. در این صورت جاهلیت به معنی نادانی در برابر علم تجربی روز نیست بلکه جاهلیت به قوانین و ارزش‌های شریعت الله است. زمانی که ابوالحکم ملقب به ابوجهل می‌گردد روشنگر این واقعیت اساسی می‌گردد.

جاهلیت، جهل به توحید و قانون شریعت یا جهل به علوم تجربی زمانه؟

از نظر زمانی دوران قبل از بعثت رسول اکرم حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) تا حدود 150 حداکثر 200 سال را دوران جاهلی می‌نامند. قرآن کریم نه تنها اطلاق عنوان جاهلیت بر این دوره را نفی نمی‏‌کند بلکه با ارائه ی تعابیری این عنوان را مورد تأکید قرار می‌‏دهد. از جمله آنجا که می‌‏فرماید: یَظُنُّونَ بِاللَّهِ غَیْرَ الْحَقِّ ظَنَّ الْجَاهِلِیَّةِ ^{[آل‌عمران–154]} ‎ یا در جای دیگری می‌فرماید: أَفَحُکْمَ الْجاهِلِیَّةِ یَبْغُونَ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُکْماً لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ ^{[مائده–50]} ‎ همین طور: لاتبرّجن تبرّج الجاهلیة الاولی ^{[احزاب–33]} ‎.

با این گونه تعابیر، قرآن کریم تصریح دارد که در دوران جاهلیت، جهل و باطل حاکمیت داشته است و قرآن با کوتاه‌ترین و رساترین عبارت‌‌ها اوضاع قبل از بعثت را به تصویر می‌‏کشد. بر این اساس می‌‌توان گفت از نظر قرآن و روایات، عصر جاهلیت اولی دوران متصل به ظهور اسلام بوده است. چون در آن مقطع زمانی در تمام زمینه‌‌ها به جای حق (لا اله- الا الله)، باطل حاکمیت داشته است، یعنی مردم تابع قوانین ساختگی خود بودند و اشخاص و چیز‌هایی را واسطه و شفیع خود قرارداده و گذران زندگی آنها اغلب از راه چپاول و غارت اموال دیگران تداوم پیدا می‌‏کرد. افتخار و فضیلت‏‌‌های آنها در خون‌ریزی بیشتر، حمیت و تعصب کورکورانه و پایمال سازی حقوق دیگران خلاصه می‌‌‏شد. اموری چون قماربازی، شراب خواری، زنا و بی عفتی و... قبیح به حساب نمی‏‌آمدند.

پس در اصل این واقعیت که اعراب پیش از اسلام در جاهلیت به سر می‌‌بردند تردیدی وجود ندارد اما بحث بر سر این است که آیا جاهلیت از ریشه جهل و در مقابل علم و دانش تجربی قرار دارد یا به معنای دیگری است؟

به گواهی بسیاری از مورخان تعداد افراد باسواد در مکه و مدینه از تعداد انگشتان دست تجاوز نمی‏‌کرد و حتی خواندن و نوشتن مقارن ظهور اسلام در میان قریش رواج پیدا می‌‌کرد. بلاذری می‌‌نویسد: هنگام ظهور اسلام هفده نفر از قریش می‌‏توانستند بنویسند. و نکته ی مهمتر این که در نقل ابن قتیبه دینوری چنان بر می‌‏آید که کتابت در نزد عرب جاهلی عیب به شمار می‌‏آمد.

علاوه بر این‌‌ها در قبایل بسیار بزرگ عرب حتی در عصر ظهور اسلام و بعثت پیامبر خاتم(صلی الله علیه) هم افرادی که بتوانند بخوانند وجود نداشت تا چه رسد به این که بتوانند بنویسند و زمانی که پیامبر خاتم (صلی الله علیه و آله و سلم) نامه‌ای به قبیله «بکر بن وائل» نوشت درمیان آن‌‌ها کسی نبود که بتواند آن نامه را بخواند. آن هم نامه‌ای را که به زبان عربی نوشته شده بود و بالاخره جاحظ مورخ و نویسنده ی عرب درباره ی مردم این دوره می‌‌نویسد:آنها امّی بودند و قدرت بر نوشتن نداشتند.

ابن خلدون می‌‏گوید: اعراب در ابتدا هیچ علم و صناعتی را نمی‌دانستند و این به اقتضای زندگی ساده و بدوی آن‌ها بود... در ابتدا اقوام عرب تعلیم و تألیف و تدوین را نمی‌شناختند و به سوی آن نمی‌رفتند و حاجت و نیازی هم به آن پیدا نمی‌کردند... بی سوادی در آن دوران یک صفت عمومی به شمار می‌‏رفت. وی در مورد علم طب اعراب می‌‏گوید: طبی که بدان عمل می‌‏کردند(در اغلب موارد) مبتنی بر تجربه ی قاصر بعضی از اشخاص بود که از پیرمردان و پیرزنان به ارث می‌‌بردند و چه بسا که بعضی از آن‌‌ها درست بود ولی بر طبق قانون طبیعی و مطابق با مزاج نبود. چنین طبی در میان عرب شایع بود.

باز ابن خلدون می‌‌نویسد: آن‌‌ها از این که به علم نسبت داده شوند دوری می‌‏کردند. زیرا آن را از جمله صنایع می‌‌دانستند. رؤسا همیشه از صنایع و هنر‌‌ها و هرآنچه مربوط به آن‌‌ها می‌‌شد دوری می‌‌جستند. در آموزه‌‌‌های اسلامی این کلمه در مقابل علم و دانش توحیدی که به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) داده شده بود به کار رفته است. پس با توجه به علوم تجربی که در میان اعراب صدر اسلام وجود داشته است واژه ی جاهلیت در مقابل علم و دانش تجربی و مادی به کار نرفته است، بلکه به تمام اعمال خلافی که در نتیجه ی جهل یا عدم حاکمیت قانون الله بر قوای انسانی انجام می‌‌یابد عمل جاهلی گفته می‌شود و مردمی که در عصر قبل از بعثت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) زندگی می‏کردند به خدا و پیامبر و شرایع آسمانی جاهل بوده و تفاخر به آبا و اجداد خود نموده و با کبر و غرور و تعصب‌‌‌های غلط قبیله ای زندگی می‌کردند مردم جاهلی خوانده می‌شدند.

در قرآن، سنت و دیگرکتب معتبر و همچنین ادبیات عرب در مورد این واژه مطالب زیادی مشاهده می‌شود؛ اما متأسفانه این واژه نزد عرب و به ویژه فارسی زبانان تحریف معنوی شده است و بیش‌تر آن را مترادف «نادانی» و متضاد «علم» و «شناخت واقعی» تعریف می‌کنند.

در این جا برآنیم که با ذکر ادله ای موثق و به استناد آیات و روایات متعدد روشن نماییم که در واقع جاهلیت مترادف نادانی به علوم روز و متضاد علوم تجربی و سواد نیست؛ بلکه جاهلیت در مقابل قانون شریعت الله و ارزش‌‌های دینی قرار دارد. دلایل و شواهدی که این معنا را تأیید می‌کند، به شرحی است که در پی می‌آید:

ادله ی عقلی

ادله ی عقلی این معنا که نام‌گذاری دوره ی جاهلیت به جهت جهل و نادانی مردم آن نبوده، عبارت است از:

تحدّی قرآن

قرآن کریم مشرکین و اهل جاهلیت آن روز را به تحدّی فرا خوانده و لازمه تحدّی قرآن این است که آن مردم از علم و آگاهی برخوردار باشند؛ لذا با این اوصاف معنای جاهلیت به غیر از نادانی و عدم آگاهی بوده است.

غنای ادبی باقی مانده

قوم عرب به شعر و شاعری اهمیت فراوانی می‌دادند؛ ‌ به طوری که اعراب در ادبیات و گفتن شعر از استعداد بسیار خوبی برخوردار بودند، پس نمی‌توان به طور کلی مردم عصر جاهلی را فاقد هر نوع آگاهی دانست.

هدف بعثت

• وَلَقَدْ بَعَثْنا فی‏کُلِّ أُمَّةٍ رَسُولاً أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ ^{[نحل–36]} ‎ ما به میان هر ملتی پیغمبری را فرستاده‌ایم (و محتوای دعوت همه پیغمبران این بوده است) که خدا را بپرستید و از طاغوت دوری کنید.
• فَمَنْ یَکْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَیُؤْمِنْ بِاللَّهِ فقداستَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقی‏لاَانْفِصامَ لَها ^{[بقره–256]} ‎ کسی که از طاغوت نافرمانی کند و به خدا ایمان بیاورد، به محکم‌ترین دستاویز درآویخته است (و او را از سقوط و هلاکت می‌رهاند و) اصلاً گسستن ندارد. از آنجایی که هدف از بعثت پیامبر خاتم همچون سایر پیامبران ابتدا دوری از طاغوت و به دنبال آن ایمان و عبادت برای الله بوده است (لا اله- الا الله)، دانسته می‌شود که مسأله بر سر باسواد بودن یا نبودن یا بهره‌مند بودن یا نبودن از علوم تجربی نیست بلکه مسأله به منهج و جهان‌بینی و قانون بر می‌گردد.

معجزه پیامبر خاتم

تناسب نوع معجزه با احوال عمومی عصر بعثت انبیاء مؤیّد این نظر است که زمان بعثت پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) با توجه به معجزه پیامبر یعنی قرآن کریم، القای خطبه‌‌‌ها و شعر و سخن غلبه داشت؛ پس«عصر جاهلیت» عصر رواج ادب و بلکه عصر اوج آن بوده است، ‌ نه عصر نادانی و بی خردی.

ادله ی نقلی

جاهلیت در لغت

با بررسی واژه جاهلیت در لغتنامه و دایره المعارف‌‌‌های عربی و فارسی درمی‌یابیم که جملگی بر این نظرند که جاهلیت یک مفهوم است، نه یک دوره زمانی محدود و یک سرشت اجتماعی است، نه یک مرحله معین و محدود به زمان خاص.

جاهلیت در روایات

از بررسی آیات و احادیث برمی‌آید که ماده «جهل» بیش‌تر به رذیلت اخلاقی معنا شده است تا به نادانی و ضد سواد و علوم تجربی؛ لذا این بحث نیز همچون دیگر بحث‌‌‌های گذشته ثابت می‌کند که واژه ی «جهل» در دوره ی «جاهلیت» به معنای بی خردی و بی سوادی نبوده است؛ بلکه این صفت و حالت مخصوص قبل از بعثت بوده است که از رذایل اخلاقی شمرده می‌شود.

جاهلیت در سخنان اهل ادب

با نگاهی به اشعار شعرا درمی‌یابیم که واژه «جهل» در اینجا به معنای ستیزه جویی و خشونت است.

جاهلیت در سوره‌‌‌های قرآن

معانی به دست آمده از ماده جهل در آیات قرآن به تهی بودن از علم و آگاهی و راه و روشی که رودرروی اسلام قرار گرفته، منحصر است و در قرآن ماده ی «جهل» با این معنی در دو بخش از آیات آمده است:

• آیاتی که در زمینه رویارویی بین رسالت‌‌‌های پیامبران و پیروان شان از یک سو و جاهلان از سوی دیگر می‌باشند:با نگاهی به آیات 27 و 29 سوره هود، 138سوره اعراف، 21- 23 سوره احقاف، 54 و 55 سوره نمل، 198و 199 سوره اعراف، 63 سوره فرقان، 52 و 53 و 55 سوره قصص درمی یابیم که این آیات مظاهر روشنی از موضع‌گیری‌‌‌های جاهلیت در برابر اسلام را به همراه دارد.
• آیاتی که شامل واژه «جاهلیت» می‌باشند: از کلمه ی «جاهلیت» در چهار سوره مدنی قرآن کریم یاد شده است: آل عمران، مائده، احزاب و فتح. حال به موارد استعمال جاهلیت در قرآن کریم می‌پردازیم:

1. ظنّ جاهلی در پندار در آیه ی 154 سوره آل‌عمران؛
2. حکم جاهلی در قانون‏گذاری در آیه ی 50 سوره مائده؛
3. جاهلیت به معنی خُلق و رفتار و نمودن زینت‏‌ها در آیه 33 سوره احزاب؛
4. جاهلیت به معنی حمیّت و تعصّب در آیه ی 26 سوره فتح.

در کلام الله جاهلیت یعنی

قانون و حکم و برنامه زندگی. با این وجود، نکته‌ای که برای من جالب است و می‌تواند مفهوم جاهل و جاهلیت را عینی‌تر گرداند به کار بردن کلمه عالم و علماء برای مسلمانان اهل توحیدی چون سمیه و یاسر و عمار و غیره است که تمام این عزیزان از خواندن و نوشتن بی بهره و در واقع بی سواد بودند، و در مقابل، به کار بردن کلمه ی جاهل برای کسی چون ابوالحکم است که سرآمد سواد و دانش‌‌های آن روزگار بود.

علاوه بر آن آشکار است که پیامبر خاتم (صلی الله علیه و آله و سلم) بی سواد بود و طبیعی است که مانند اکثر عرب نسبت به علوم تجربی رایج آن زمان از آگاهی چندانی برخوردار نبود. پس جاهلیت نمی‌تواند در برابر سواد علوم تجربی قرار گیرد بلکه جاهلیت حکم و قانونی است که در برابر حکم و قانون اسلام قرار گرفته است. به همین دلیل اسلام مرگ جاهلیت را مقدمه ظهور و غالب شدن اسلام می‌داند. در این جا جاهلیت در برابر اسلام قرار می‌گیرد.

پیامبرخاتم(صلی الله علیه) هنگامی که معاذ بن جبل را به یمن اعزام نمود، به او چنین دستور داد: «وَ اَمِت اَمرَ الجاهِلیهِ الا ما سَنَّهُ الاِسلامُ وَ اَظهَر اَمرَ الاِسلامِ کُلَّه صغیرَه و کبیرَه؛ او در برابر توده‌‌های زیادی از عرب که سالیان درازی افکار جاهلی و عقاید خرافی بر آنها حکومت کرده بود؛ چنین می‌گفت: «کل مأثره فی الجاهلیه تحت قدمی».