اراده الهی: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| (۱۹ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
'''اراده الهی''' از [[صفات ثبوتیه|صفات ثبوتی]] [[خداوند]] | '''اراده الهی''' از [[صفات ثبوتیه|صفات ثبوتی]] [[خداوند]] است. بحث در این‌باره در حیطه [[علم کلام]] می‌باشد. متکلمان مسلمان درباره چیستی اراده الهی اختلاف نظر دارند. برخی اراده الهی را اگر مربوط به افعال خداوند باشد، [[افعال‌الهی|افعال الهی]] و اگر مربوط به افعال دیگران باشد، امر خدا می‌نامند. با اینحال، برخی دیگر با [[معتزله]] همراه شده اراده الهی را قسمی از [[علم‌الهی|علم]] می‌دانند. | ||
== معنای اراده الهی از نگاه متکلمان و مذاهب اسلامی == | == معنای اراده الهی از نگاه متکلمان و مذاهب اسلامی == | ||
دانشمندان کلام در‌این‌باره که خداوند دارای اراده است، هم‌‌عقیده‌اند، اما در معنا‌شناسی آن با هم اختلاف دارند. <ref>ر. ک، سعیدی مهر، آموزش کلام اسلامی، سال ۱۳۸۸شمسی، ج۲، ص۲۴۷.</ref>از جمله اختلافات مربوط به اراده الهی، بحث درباره ماهیت آن است که آیا اراده از [[صفات‌ذات|صفات ذات]] است یا [[صفات‌فعل|صفات فعل]]، قدیم است یا حادث.<ref> ر. ک، سعیدی مهر، آموزش کلام اسلامی، سال ۱۳۸۸شمسی، ج۲، ص۲۴۷. با تصرف اندک در عبارت.</ref> [[شیخ مفید]] معتقد است که اراده خدا درباره اعمال خودش که اراده تکوینی نام دارد، همان افعال اوست، اما اراده‌اش درباره دیگر موجودات که اراده تشریعی نام دارد، امر او راجع به آن افعال است.<ref>شیخ مفید، اوائل المقالات، ۱۴۱۳هجری قمری، ص۵۳.</ref>علامه طباطبایی نیز دارای چنین عقیده‌ای بود.<ref>ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، سال ۱۳۹۲شمسی، ص۱۳۲.</ref> | |||
بر همین مبنا وقتی | بر همین مبنا وقتی گفته شود که هر گاه خداوند اراده کند تا موجودی را خلق کند، بی‌درنگ خلق می‌شود. <ref>ر. ک، سبحانی جعفر، عقاید اسلامی در پرتو قرآن، سال ۱۳۷۹شمسی، ص۲۱۷ با تصرف در عبارت.</ref> ادعای مذکور مطابق با این آیه شریفه است: «إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَیْئاً أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُون» | ||
فرمان او چنین است که هر گاه چیزی را اراده کند، تنها به آن میگوید: «موجود باش!»، آن نیز | فرمان او چنین است که هر گاه چیزی را اراده کند، تنها به آن میگوید: «موجود باش!»، آن نیز بی‌درنگ موجود می‌شود. <ref>سوره یس، آیه 82</ref>این نحوه تفسیر از اراده الهی، نشان می‌دهد که مطابق با عقیده [[شیخ مفید]] و [[سید محمد حسین طباطبایی]]، این صفت باید از صفات‌فعل خداوند باشد.<ref>طباطبایی محمد حسین، نهایة‌الحکمة، قم، نشر دفتر انتشارات اسلامی، ص۳۶۲ و۳۶۴</ref> <ref>حسن بیگی علی، مجله کلام اسلامی، سال 1383 خورشیدی، شماره 50، مقاله: اراده‌الهی، ص۱۰۷</ref>.شیخ مفید مدعی است که دیدگاهش برگرفته از سخنان امامان علیهم‌السلام و نیز مطابق با عقیده اکثر علمای امامیه است. <ref>شیخ مفید، اوائل المقالات، سال ۱۴۱۳هجری قمری، ص۵۳.</ref> | ||
در تایید این دیدگاه، روایاتی نیز وارد شده و مورد استشهاد قرار گرفته است. از جمله از [[ | در تایید این دیدگاه، روایاتی نیز وارد شده و مورد استشهاد قرار گرفته است. از جمله از [[جعفر بن محمد (صادق)|جعفر بن محمد (صادق)]] نقل شده است که مشیت خداوند را حادث و غیرازلی خوانده است.<ref>شیخ صدوق، التوحید، سال ۱۳۹۸ هجری قمری، ص۱۴۷.</ref>همچنین روایتی از [[موسی بن جعفر (کاظم)]] نقل شده است که حضرت اراده خداوند را همان فعل او معرفی کرده است.<ref>شیخ صدوق، التوحید، سال ۱۳۹۸هجری قمری، ص۱۴۷</ref> همچنین تعبیری از [[علی بن موسی (رضا)]] به دست ما رسیده است که آن حضرت نیز مشیت و اراده الهی را از صفات فعلی خداوند دانسته است. <ref>شیخ صدوق، کتاب التوحید، سال ۱۳۹۸هجری قمری، ص۳۳۸.</ref> | ||
به گفته علامه طباطبایی که افرادی چون [[ملاصدرا]]، اراده را از صفات ذاتی و عین ذات الهی شمرده‌اند.<ref>طباطبایی سید محمد حسین، نهایة‌الحکمة، قم، نشر دفتر انتشارات اسلامی، ص۳۷۱.</ref>با اینحال مشهور فلاسفه مسلمان معتقدند که معنای اراده تکوینی همان علم خداوند به افعال است که مطابق با نظام احسن یعنی بهترین جهان ممکن می‌باشد.<ref>طباطبایی سید محمد حسین، نهایة‌الحکمه قم، نشر دفتر انتشارات اسلامی، ص۳۶۱و۳۶۲؛</ref> <ref>ربانی گلپایگانی علی، عقاید استدلالی، سال ۱۳۹۲شمسی، ص۱۳۲</ref>. | |||
بسیاری از متکلمان امامیه و نیز تمام معتزله معتقدند که اراده تکوینی خداوند، علم او به افعالی است که مصلحت انسان و دیگر موجودات را در پی دارد.<ref>ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، سال ۱۳۹۲شمسی، ص۱۳۲.</ref> | بسیاری از متکلمان امامیه و نیز تمام معتزله معتقدند که اراده تکوینی خداوند، علم او به افعالی است که مصلحت انسان و دیگر موجودات را در پی دارد.<ref>ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، سال ۱۳۹۲شمسی، ص۱۳۲.</ref> بر اساس این عقیده، اراده جزء صفات ذات شناخته می‌شود.<ref>حسن بیگی علی، مجله کلام اسلامی، شماره 50، سال 1383 خورشیدی، مقاله اراده الهی، ص۱۰۷.</ref>اما [[اشاعره]] معقتدند که اراده از نظر معنایی غیر از علم، قدرت و دیگر صفات ذات خداوند است،<ref>ربانی گلپایگانی علی، عقاید استدلالی، سال ۱۳۹۲شمسی، ص۱۳۲.</ref>ولی آن را صفتی ذاتی یا زاید بر ذات، اما قدیم و ازلی <ref>ر. ک، سعیدی‌مهر، آموزش کلام اسلامی، سال ۱۳۸۸شمسی، ج۲، ص۲۵۱.</ref> می‌دانند.<ref>ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، سال ۱۳۹۲شمسی، ص۱۳۲.</ref> | ||
== فرق اراده و مشیت == | == فرق اراده و مشیت == | ||
در | در منابع بیان شده است که بسیاری از اهل لغت و نیز علمای کلام، معنای اراده و مشیت را یکی می‌دانند و معتقدند که این دو یک صفت به حساب می‌آید. <ref>مکارم شیرازی ناصر، پیام قرآن، سال ۱۳۸۶شمسی، ج۴، ص۱۵۶.</ref>اما برخی دیگر مطابق با بیان قرآن مبنی بر اینکه مشیت را به امور تکوینی معطوف کرده است؛ آن را همراه با اراه دو صفت متفاوت خداوند دانسته‌اند.<ref>ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، سال ۱۳۹۲شمسی، ص۱۳۱.</ref> | ||
به گفته برخی از بزرگان، بررسی‌ها نشان می‌دهد که در [[قرآن]] واژه اراده هم به معنای تکوینی و هم تشریعی آمده است، اما واژه مشیت بیشتر در مسایل مربوط به امور تکوینی و آفرینش به کار رفته است هر چند این واژه درباره امور تشریعی به ندرت استعمال شده است. <ref>مکارم شیرازی ناصر، پیام قرآن، قم، سال ۱۳۸۶شمسی، ج۴، ص۱۶۴ و۱۶۹.</ref> و اما در برخی از روایات، <ref>کلینی، الکافی سال ۱۳۶۲ شمسی، ج۱، ص۱۴۸</ref> بین مشیت و | به گفته برخی از بزرگان، بررسی‌ها نشان می‌دهد که در [[قرآن]] واژه اراده هم به معنای تکوینی و هم تشریعی آمده است، اما واژه مشیت بیشتر در مسایل مربوط به امور تکوینی و آفرینش به کار رفته است هر چند این واژه درباره امور تشریعی به ندرت استعمال شده است. <ref>مکارم شیرازی ناصر، پیام قرآن، قم، سال ۱۳۸۶شمسی، ج۴، ص۱۶۴ و۱۶۹.</ref> و اما در برخی از روایات، <ref>کلینی، الکافی سال ۱۳۶۲ شمسی، ج۱، ص۱۴۸</ref> بین مشیت و اراده تفصیل و تقدم و تأخر مشاهده می‌شود که دلالت دارد بر این که مشیت با اراده یکی نیست. <ref>مکارم شیرازی ناصر، پیام قرآن، قم، سال ۱۳۸۶شمسی، ج۴، ص۱۵۶. | ||
</ref> | </ref> | ||
== اراده الهی | == اراده الهی در منظر برخی از متکلمان مسلمان == | ||
متکلمان مسلمان، خداوند را صاحب اراده دانسته و بر همین اساس او را مرید می‌خوانند، ولی در معنا‌شناسی آن نظرات متفاوتی دارند. | |||
عده‌ای چون شیخ | عده‌ای چون شیخ مفید، اراده الهی را درباره افعالش، همان افعال خودش و درباره افعال مخلوقات، امر به ایجاد آن می‌دانند.<ref>شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، اوائل المقالات، قم، نشر داوری، سال ۱۳۷۱شمسی. ج۱، ص۵۸ </ref> <ref> بحرانی، ابن میثم، قواعد المرام فی علم الکلام، قم نشر مکتب مرعشی، سال 1398 هجری قمری، ج۱، ص۵۶ </ref> <ref>جوینی، عبدالملک، الارشاد إلی قواطع الادلة فی اصول الاعتقاد، قم، یوسف، قاهره، نشر مکتبه الخانجی، سال 1399 هجری قمری، ج۱، ص۶۳ </ref> عده‌ای دیگر معتقدند، اراده الهی خشنودی و رضایت خداوند به فعلش می‌باشد. <ref>اصفهانی، شیخ محمدحسین، بحوث فی الأُصول، قم، نشر جامعه مدرسین، سال 1416 هجری قمری، ج۲، ص3</ref>. | ||
<ref>ابن سینا، الهیات شفا، قم، نشر مکتبه مرعشی، سال 1404 هجری قمری، ج۱، ص171</ref> | <ref>ابن سینا، الهیات شفا، قم، نشر مکتبه مرعشی، سال 1404 هجری قمری، ج۱، ص171</ref> برخی اراده خدا را به خشنودی و غضب او به طور مطلق تفسیر کردند.<ref>باقلانی، قاضی ابوبکر، تمهید الأوائل وتلخیص الدلائل، بیروت، نشر موسسه الکتب الثقافیه، تحقیق عماد الدین، ج۱، ص47.</ref> اما گروهی می‌گویند که اراده خداوند، علم او به مصلحت فعل یا همان «داعی» است. <ref>تفتازانی، سعدالدین، شرح المقاصد، قم، نشر شریف رضی، سال 1409 هجری قمری، ج۴، ص۱۳۴.</ref> <ref> علامه حلی، حسن بن یوسف، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، بیروت، نشر موسسه اعلمی، سال 1399 هجری قمری، ص288</ref>.جمعی اراده را امری عدمی دانسته‌اند و آن را به مجبور و مغلوب نبودن خداوند معنا کرده‌اند.<ref>تفتازانی، سعدالدین، شرح مقاصد، قم، نشر شریف مرتضی، سال 1409 قمری، ج۴، ص۱۲۹</ref> عده‌ای دیگر، اراده خداوند را به فعل خویش داعی و علم به مصلحت و اراده خداوند را به فعل غیر امر به آن فعل دانسته‌اند.<ref>علامه حلی، حسن بن یوسف، انوار الملکوت فی شرح الیاقوت، تهران، نشر دانشگاه تهران، سال 1388 هجری شمسی، ج۱، ص138.</ref> و اما بیشتر متکلمان‌مسلمان اراده خداوند را علم او به نظام اصلح و عین قدرت و علمش در مرتبه ذات دانسته‌اند.<ref> ملاصدرا، الحکمة المتعالیه فی الاسفار العقلیة الأربعة، قم، نشر مکتب مصطفوی، سال 1316 هجری قمری، ج۶، ص۳۱۶.</ref> <ref> ملاصدرا، الحکمة المتعالیه فی الاسفار العقلیة الأربعة، قم، نشر مکتب مصطفوی، سال 1316 هجری قمری، ج۶، ص۳۳۳</ref> | ||
== اراده تکوینی و اراده تشریعی == | == اراده تکوینی و اراده تشریعی == | ||
اراده الهی به [[اراده تکوینی]] و [[اراده تشریعی]] تقسیم می‌شود.<ref>سبحانی جعفر، الاهیات، سال ۱۴۱۲ هجری قمری، ج۴، ص۱۲۶.</ref> در اراده | اراده الهی به [[اراده تکوینی]] و [[اراده تشریعی]] تقسیم می‌شود.<ref>سبحانی جعفر، الاهیات، سال ۱۴۱۲ هجری قمری، ج۴، ص۱۲۶.</ref> در اراده تکوینی متعلق اراده در خارج و بدون دخالت یا وساطت اراده‌های دیگر محقق می‌شود، مثل اراده الهی در آفرینش موجودات یا اراده انسان در آشامیدن آب.<ref> مشکینی، علی، اصطلاحات الاصول، سال ۱۳۷۱ هجری شمسی، ص۲۹.</ref>بنابراین، اگر اراده الهی بر ایجاد چیزی تعلق بگیرد، به آن اراده تکوینی می‌گویند.<ref> مشکینی علی، اصطلاحات الاصول، سال ۱۳۷۱ هجری شمسی، ص۲۹.</ref> | ||
اما در اراده تشریعی، شخص یا اشخاص دیگری مامور به انجام اراده مرید می‌شوند، مثل اراده تشریعی خداوند | اما در اراده تشریعی، شخص یا اشخاص دیگری مامور به انجام اراده مرید می‌شوند، مثل اراده تشریعی خداوند بر انجام نماز، روزه و سایر واجبات. در این فرض خداوند به طور مستقیم کاری را انجام نمی‌دهد، بلکه از بندگانش می‌خواهد تکالیفی را که بر عهده آنان قرار داده است، انجام دهند و یا پدری به فرزندانش دستور می‌دهد تا فلان کار را برایش انجام دهند.<ref>مشکینی علی، اصطلاحات الاصول، سال ۱۳۷۱شمسی، ص۲۹</ref> <ref>موسوی بجنوردی، منتهی الاصول، سال ۱۳۸۰شمسی، ج۱، ص۱۸۲.</ref> به تعبیر دیگر، در اراده تشریعی قانون‌گذار یا شارع اراده می‌کند که بندگان تکالیف صادره از سوی خداوند را با اختیار خود انجام دهند. | ||
<ref>فرهنگ نامه اصول فقه، قم، نشر دفتر تبلیغات اسلامی، سال 1389 شمسی، ص۱۴۲.</ref> لازم به ذکر است که در منابع مختلف اسلامی | <ref>فرهنگ نامه اصول فقه، قم، نشر دفتر تبلیغات اسلامی، سال 1389 شمسی، ص۱۴۲.</ref> لازم به ذکر است که در این‌باره در منابع مختلف اسلامی مباحث مفصلی مطرح شده است.<ref> ر. ک، نسفی عبدالرحمان، شرح عقائد، زاهدان، نشر مکتبه الاسلامیه، ج۱، ص105.</ref> <ref>ربانی گلپایگانی، علی، جبر و اختیار، قم، نشر موسسه تحیقاتی سیدالشهداء، سال 1368 شمسی، ج۱، ص۷۸.</ref> <ref>اصفهانی، شیخ محمدحسین، بحوث فی الأُصول، قم، نشر جامعه مدرسین، سال 1416 هجری قمری، ج۱، ص12</ref> | ||
== تفاوت اراده تکوینی و تشریعی == | == تفاوت اراده تکوینی و تشریعی == | ||
با توضیحاتی که درباره اراده تکوینی و تشریعی داده شد، متوجه تفاوت آنها از هم می‌شویم. | با توضیحاتی که درباره اراده تکوینی و تشریعی داده شد، متوجه تفاوت آنها از هم می‌شویم. | ||
1. متعلق اراده تکوینی، فعل شخص اراده کننده است؛ اما متعلق اراده تشریعی فعل شخص دیگر است. <ref>موسوی بجنوردی، منتهی الاصول، سال ۱۳۸۰شمسی، ج۱، ص۱۸۳</ref> | 1. متعلق اراده تکوینی، فعل شخص اراده کننده است؛ اما متعلق اراده تشریعی فعل شخص دیگر است. <ref>موسوی بجنوردی، منتهی الاصول، سال ۱۳۸۰شمسی، ج۱، ص۱۸۳</ref> | ||
2.در اراده تکوینی تخلف رخ نمی‌دهد و مراد به طور حتم واقع می‌شود، اما در اراده تشریعی هیچ‌گونه اجباری مبنی بر انجام فعل وجود ندارد و می‌توان خواسته مرید را انجام نداد.<ref>ر. ک، مشکینی، اصطلاحات الاصول، سال ۱۳۷۱شمسی، ص۲۹؛</ref> <ref>موسوی بجنوردی، منتهی الاصول، سال ۱۳۸۰شمسی، ج۱، ص۱۸۲ و۱۸۳</ref> | |||
2.در اراده | 3.متعلق اراده تشریعی بر خلاف اراده تکوینی، افعال‌اختیاری است.<ref>موسوی بجنوردی، منتهی الاصول، سال ۱۳۸۰شمسی، ج۱، ص۱۸۳.</ref> | ||
3.متعلق اراده تشریعی بر خلاف اراده تکوینی، | |||
== اراده تکوینی و تشریعی در قرآن == | == اراده تکوینی و تشریعی در قرآن == | ||
موارد استفاده از اراده تکوینی و تشریعی در قرآن بسیار است.<ref>مکارم شیرازی ناصر، پیام قرآن، سال ۱۳۸۶شمسی، ج۴، ص۱۵۳و۱۶۹</ref> به عنوان مثال، مقصود از اراده در سوره نساء آیه 82 <ref>مکارم شیرازی، آیات ولایت در قرآن، سال ۱۳۸۶شمسی، ص۱۵۷</ref> | موارد استفاده از اراده تکوینی و تشریعی در قرآن بسیار است.<ref>مکارم شیرازی ناصر، پیام قرآن، سال ۱۳۸۶شمسی، ج۴، ص۱۵۳و۱۶۹</ref> به عنوان مثال، مقصود از اراده در سوره نساء آیه 82 <ref>مکارم شیرازی، آیات ولایت در قرآن، سال ۱۳۸۶شمسی، ص۱۵۷</ref> سوره مائده آیه 41 <ref>سبحانی جعفر، الاهیات، سال ۱۴۱۲قمری، ج۴، ص۱۲۸</ref>. سوره قصص آیه 5 <ref>سبحانی جعفر، الاهیات، سال ۱۴۱۲قمری، ج۴، ص۱۲۸</ref> سوره انفال آیه 7 <ref>سبحانی، الاهیات، سال ۱۴۱۲قمری، ج۴، ص۱۲۸</ref> همچنین سوره احزاب آیه 33 مشهور به آیه تطهیر، <ref>سبحانی، الاهیات، سال ۱۴۱۲قمری، ج۴، ص۱۲۶</ref> <ref>مکارم شیرازی ناصر، تفسیر نمونه، سال ۱۳۷۱شمسی، ج۱۷، ص۲۹۲ و۳۰۳.</ref>اراده تکوینی است و مقصود از اراده در آیه 185 سوره بقره، <ref>مکارم شیرازی ناصر، پیام قرآن، سال ۱۳۸۶شمسی، ج۴، ص۱۶۱.</ref> و آیه اول و ششم سوره مائده <ref>مکارم شیرازی ناصر، تفسیر نمونه، سال ۱۳۷۱شمسی، ج۷، ص۱۰۱</ref> اراده تشریعی است. | ||
== پانویس == | == پانویس == | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱ ژوئن ۲۰۲۴، ساعت ۱۹:۵۴
اراده الهی از صفات ثبوتی خداوند است. بحث در این‌باره در حیطه علم کلام می‌باشد. متکلمان مسلمان درباره چیستی اراده الهی اختلاف نظر دارند. برخی اراده الهی را اگر مربوط به افعال خداوند باشد، افعال الهی و اگر مربوط به افعال دیگران باشد، امر خدا می‌نامند. با اینحال، برخی دیگر با معتزله همراه شده اراده الهی را قسمی از علم می‌دانند.
معنای اراده الهی از نگاه متکلمان و مذاهب اسلامی
دانشمندان کلام در‌این‌باره که خداوند دارای اراده است، هم‌‌عقیده‌اند، اما در معنا‌شناسی آن با هم اختلاف دارند. [۱]از جمله اختلافات مربوط به اراده الهی، بحث درباره ماهیت آن است که آیا اراده از صفات ذات است یا صفات فعل، قدیم است یا حادث.[۲] شیخ مفید معتقد است که اراده خدا درباره اعمال خودش که اراده تکوینی نام دارد، همان افعال اوست، اما اراده‌اش درباره دیگر موجودات که اراده تشریعی نام دارد، امر او راجع به آن افعال است.[۳]علامه طباطبایی نیز دارای چنین عقیده‌ای بود.[۴]
بر همین مبنا وقتی گفته شود که هر گاه خداوند اراده کند تا موجودی را خلق کند، بی‌درنگ خلق می‌شود. [۵] ادعای مذکور مطابق با این آیه شریفه است: «إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَیْئاً أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُون» فرمان او چنین است که هر گاه چیزی را اراده کند، تنها به آن میگوید: «موجود باش!»، آن نیز بی‌درنگ موجود می‌شود. [۶]این نحوه تفسیر از اراده الهی، نشان می‌دهد که مطابق با عقیده شیخ مفید و سید محمد حسین طباطبایی، این صفت باید از صفات‌فعل خداوند باشد.[۷] [۸].شیخ مفید مدعی است که دیدگاهش برگرفته از سخنان امامان علیهم‌السلام و نیز مطابق با عقیده اکثر علمای امامیه است. [۹] در تایید این دیدگاه، روایاتی نیز وارد شده و مورد استشهاد قرار گرفته است. از جمله از جعفر بن محمد (صادق) نقل شده است که مشیت خداوند را حادث و غیرازلی خوانده است.[۱۰]همچنین روایتی از موسی بن جعفر (کاظم) نقل شده است که حضرت اراده خداوند را همان فعل او معرفی کرده است.[۱۱] همچنین تعبیری از علی بن موسی (رضا) به دست ما رسیده است که آن حضرت نیز مشیت و اراده الهی را از صفات فعلی خداوند دانسته است. [۱۲]
به گفته علامه طباطبایی که افرادی چون ملاصدرا، اراده را از صفات ذاتی و عین ذات الهی شمرده‌اند.[۱۳]با اینحال مشهور فلاسفه مسلمان معتقدند که معنای اراده تکوینی همان علم خداوند به افعال است که مطابق با نظام احسن یعنی بهترین جهان ممکن می‌باشد.[۱۴] [۱۵].
بسیاری از متکلمان امامیه و نیز تمام معتزله معتقدند که اراده تکوینی خداوند، علم او به افعالی است که مصلحت انسان و دیگر موجودات را در پی دارد.[۱۶] بر اساس این عقیده، اراده جزء صفات ذات شناخته می‌شود.[۱۷]اما اشاعره معقتدند که اراده از نظر معنایی غیر از علم، قدرت و دیگر صفات ذات خداوند است،[۱۸]ولی آن را صفتی ذاتی یا زاید بر ذات، اما قدیم و ازلی [۱۹] می‌دانند.[۲۰]
فرق اراده و مشیت
در منابع بیان شده است که بسیاری از اهل لغت و نیز علمای کلام، معنای اراده و مشیت را یکی می‌دانند و معتقدند که این دو یک صفت به حساب می‌آید. [۲۱]اما برخی دیگر مطابق با بیان قرآن مبنی بر اینکه مشیت را به امور تکوینی معطوف کرده است؛ آن را همراه با اراه دو صفت متفاوت خداوند دانسته‌اند.[۲۲] به گفته برخی از بزرگان، بررسی‌ها نشان می‌دهد که در قرآن واژه اراده هم به معنای تکوینی و هم تشریعی آمده است، اما واژه مشیت بیشتر در مسایل مربوط به امور تکوینی و آفرینش به کار رفته است هر چند این واژه درباره امور تشریعی به ندرت استعمال شده است. [۲۳] و اما در برخی از روایات، [۲۴] بین مشیت و اراده تفصیل و تقدم و تأخر مشاهده می‌شود که دلالت دارد بر این که مشیت با اراده یکی نیست. [۲۵]
اراده الهی در منظر برخی از متکلمان مسلمان
متکلمان مسلمان، خداوند را صاحب اراده دانسته و بر همین اساس او را مرید می‌خوانند، ولی در معنا‌شناسی آن نظرات متفاوتی دارند. عده‌ای چون شیخ مفید، اراده الهی را درباره افعالش، همان افعال خودش و درباره افعال مخلوقات، امر به ایجاد آن می‌دانند.[۲۶] [۲۷] [۲۸] عده‌ای دیگر معتقدند، اراده الهی خشنودی و رضایت خداوند به فعلش می‌باشد. [۲۹]. [۳۰] برخی اراده خدا را به خشنودی و غضب او به طور مطلق تفسیر کردند.[۳۱] اما گروهی می‌گویند که اراده خداوند، علم او به مصلحت فعل یا همان «داعی» است. [۳۲] [۳۳].جمعی اراده را امری عدمی دانسته‌اند و آن را به مجبور و مغلوب نبودن خداوند معنا کرده‌اند.[۳۴] عده‌ای دیگر، اراده خداوند را به فعل خویش داعی و علم به مصلحت و اراده خداوند را به فعل غیر امر به آن فعل دانسته‌اند.[۳۵] و اما بیشتر متکلمان‌مسلمان اراده خداوند را علم او به نظام اصلح و عین قدرت و علمش در مرتبه ذات دانسته‌اند.[۳۶] [۳۷]
اراده تکوینی و اراده تشریعی
اراده الهی به اراده تکوینی و اراده تشریعی تقسیم می‌شود.[۳۸] در اراده تکوینی متعلق اراده در خارج و بدون دخالت یا وساطت اراده‌های دیگر محقق می‌شود، مثل اراده الهی در آفرینش موجودات یا اراده انسان در آشامیدن آب.[۳۹]بنابراین، اگر اراده الهی بر ایجاد چیزی تعلق بگیرد، به آن اراده تکوینی می‌گویند.[۴۰] اما در اراده تشریعی، شخص یا اشخاص دیگری مامور به انجام اراده مرید می‌شوند، مثل اراده تشریعی خداوند بر انجام نماز، روزه و سایر واجبات. در این فرض خداوند به طور مستقیم کاری را انجام نمی‌دهد، بلکه از بندگانش می‌خواهد تکالیفی را که بر عهده آنان قرار داده است، انجام دهند و یا پدری به فرزندانش دستور می‌دهد تا فلان کار را برایش انجام دهند.[۴۱] [۴۲] به تعبیر دیگر، در اراده تشریعی قانون‌گذار یا شارع اراده می‌کند که بندگان تکالیف صادره از سوی خداوند را با اختیار خود انجام دهند. [۴۳] لازم به ذکر است که در این‌باره در منابع مختلف اسلامی مباحث مفصلی مطرح شده است.[۴۴] [۴۵] [۴۶]
تفاوت اراده تکوینی و تشریعی
با توضیحاتی که درباره اراده تکوینی و تشریعی داده شد، متوجه تفاوت آنها از هم می‌شویم. 1. متعلق اراده تکوینی، فعل شخص اراده کننده است؛ اما متعلق اراده تشریعی فعل شخص دیگر است. [۴۷] 2.در اراده تکوینی تخلف رخ نمی‌دهد و مراد به طور حتم واقع می‌شود، اما در اراده تشریعی هیچ‌گونه اجباری مبنی بر انجام فعل وجود ندارد و می‌توان خواسته مرید را انجام نداد.[۴۸] [۴۹] 3.متعلق اراده تشریعی بر خلاف اراده تکوینی، افعال‌اختیاری است.[۵۰]
اراده تکوینی و تشریعی در قرآن
موارد استفاده از اراده تکوینی و تشریعی در قرآن بسیار است.[۵۱] به عنوان مثال، مقصود از اراده در سوره نساء آیه 82 [۵۲] سوره مائده آیه 41 [۵۳]. سوره قصص آیه 5 [۵۴] سوره انفال آیه 7 [۵۵] همچنین سوره احزاب آیه 33 مشهور به آیه تطهیر، [۵۶] [۵۷]اراده تکوینی است و مقصود از اراده در آیه 185 سوره بقره، [۵۸] و آیه اول و ششم سوره مائده [۵۹] اراده تشریعی است.
پانویس
- ↑ ر. ک، سعیدی مهر، آموزش کلام اسلامی، سال ۱۳۸۸شمسی، ج۲، ص۲۴۷.
- ↑ ر. ک، سعیدی مهر، آموزش کلام اسلامی، سال ۱۳۸۸شمسی، ج۲، ص۲۴۷. با تصرف اندک در عبارت.
- ↑ شیخ مفید، اوائل المقالات، ۱۴۱۳هجری قمری، ص۵۳.
- ↑ ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، سال ۱۳۹۲شمسی، ص۱۳۲.
- ↑ ر. ک، سبحانی جعفر، عقاید اسلامی در پرتو قرآن، سال ۱۳۷۹شمسی، ص۲۱۷ با تصرف در عبارت.
- ↑ سوره یس، آیه 82
- ↑ طباطبایی محمد حسین، نهایة‌الحکمة، قم، نشر دفتر انتشارات اسلامی، ص۳۶۲ و۳۶۴
- ↑ حسن بیگی علی، مجله کلام اسلامی، سال 1383 خورشیدی، شماره 50، مقاله: اراده‌الهی، ص۱۰۷
- ↑ شیخ مفید، اوائل المقالات، سال ۱۴۱۳هجری قمری، ص۵۳.
- ↑ شیخ صدوق، التوحید، سال ۱۳۹۸ هجری قمری، ص۱۴۷.
- ↑ شیخ صدوق، التوحید، سال ۱۳۹۸هجری قمری، ص۱۴۷
- ↑ شیخ صدوق، کتاب التوحید، سال ۱۳۹۸هجری قمری، ص۳۳۸.
- ↑ طباطبایی سید محمد حسین، نهایة‌الحکمة، قم، نشر دفتر انتشارات اسلامی، ص۳۷۱.
- ↑ طباطبایی سید محمد حسین، نهایة‌الحکمه قم، نشر دفتر انتشارات اسلامی، ص۳۶۱و۳۶۲؛
- ↑ ربانی گلپایگانی علی، عقاید استدلالی، سال ۱۳۹۲شمسی، ص۱۳۲
- ↑ ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، سال ۱۳۹۲شمسی، ص۱۳۲.
- ↑ حسن بیگی علی، مجله کلام اسلامی، شماره 50، سال 1383 خورشیدی، مقاله اراده الهی، ص۱۰۷.
- ↑ ربانی گلپایگانی علی، عقاید استدلالی، سال ۱۳۹۲شمسی، ص۱۳۲.
- ↑ ر. ک، سعیدی‌مهر، آموزش کلام اسلامی، سال ۱۳۸۸شمسی، ج۲، ص۲۵۱.
- ↑ ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، سال ۱۳۹۲شمسی، ص۱۳۲.
- ↑ مکارم شیرازی ناصر، پیام قرآن، سال ۱۳۸۶شمسی، ج۴، ص۱۵۶.
- ↑ ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، سال ۱۳۹۲شمسی، ص۱۳۱.
- ↑ مکارم شیرازی ناصر، پیام قرآن، قم، سال ۱۳۸۶شمسی، ج۴، ص۱۶۴ و۱۶۹.
- ↑ کلینی، الکافی سال ۱۳۶۲ شمسی، ج۱، ص۱۴۸
- ↑ مکارم شیرازی ناصر، پیام قرآن، قم، سال ۱۳۸۶شمسی، ج۴، ص۱۵۶.
- ↑ شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، اوائل المقالات، قم، نشر داوری، سال ۱۳۷۱شمسی. ج۱، ص۵۸
- ↑ بحرانی، ابن میثم، قواعد المرام فی علم الکلام، قم نشر مکتب مرعشی، سال 1398 هجری قمری، ج۱، ص۵۶
- ↑ جوینی، عبدالملک، الارشاد إلی قواطع الادلة فی اصول الاعتقاد، قم، یوسف، قاهره، نشر مکتبه الخانجی، سال 1399 هجری قمری، ج۱، ص۶۳
- ↑ اصفهانی، شیخ محمدحسین، بحوث فی الأُصول، قم، نشر جامعه مدرسین، سال 1416 هجری قمری، ج۲، ص3
- ↑ ابن سینا، الهیات شفا، قم، نشر مکتبه مرعشی، سال 1404 هجری قمری، ج۱، ص171
- ↑ باقلانی، قاضی ابوبکر، تمهید الأوائل وتلخیص الدلائل، بیروت، نشر موسسه الکتب الثقافیه، تحقیق عماد الدین، ج۱، ص47.
- ↑ تفتازانی، سعدالدین، شرح المقاصد، قم، نشر شریف رضی، سال 1409 هجری قمری، ج۴، ص۱۳۴.
- ↑ علامه حلی، حسن بن یوسف، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، بیروت، نشر موسسه اعلمی، سال 1399 هجری قمری، ص288
- ↑ تفتازانی، سعدالدین، شرح مقاصد، قم، نشر شریف مرتضی، سال 1409 قمری، ج۴، ص۱۲۹
- ↑ علامه حلی، حسن بن یوسف، انوار الملکوت فی شرح الیاقوت، تهران، نشر دانشگاه تهران، سال 1388 هجری شمسی، ج۱، ص138.
- ↑ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه فی الاسفار العقلیة الأربعة، قم، نشر مکتب مصطفوی، سال 1316 هجری قمری، ج۶، ص۳۱۶.
- ↑ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه فی الاسفار العقلیة الأربعة، قم، نشر مکتب مصطفوی، سال 1316 هجری قمری، ج۶، ص۳۳۳
- ↑ سبحانی جعفر، الاهیات، سال ۱۴۱۲ هجری قمری، ج۴، ص۱۲۶.
- ↑ مشکینی، علی، اصطلاحات الاصول، سال ۱۳۷۱ هجری شمسی، ص۲۹.
- ↑ مشکینی علی، اصطلاحات الاصول، سال ۱۳۷۱ هجری شمسی، ص۲۹.
- ↑ مشکینی علی، اصطلاحات الاصول، سال ۱۳۷۱شمسی، ص۲۹
- ↑ موسوی بجنوردی، منتهی الاصول، سال ۱۳۸۰شمسی، ج۱، ص۱۸۲.
- ↑ فرهنگ نامه اصول فقه، قم، نشر دفتر تبلیغات اسلامی، سال 1389 شمسی، ص۱۴۲.
- ↑ ر. ک، نسفی عبدالرحمان، شرح عقائد، زاهدان، نشر مکتبه الاسلامیه، ج۱، ص105.
- ↑ ربانی گلپایگانی، علی، جبر و اختیار، قم، نشر موسسه تحیقاتی سیدالشهداء، سال 1368 شمسی، ج۱، ص۷۸.
- ↑ اصفهانی، شیخ محمدحسین، بحوث فی الأُصول، قم، نشر جامعه مدرسین، سال 1416 هجری قمری، ج۱، ص12
- ↑ موسوی بجنوردی، منتهی الاصول، سال ۱۳۸۰شمسی، ج۱، ص۱۸۳
- ↑ ر. ک، مشکینی، اصطلاحات الاصول، سال ۱۳۷۱شمسی، ص۲۹؛
- ↑ موسوی بجنوردی، منتهی الاصول، سال ۱۳۸۰شمسی، ج۱، ص۱۸۲ و۱۸۳
- ↑ موسوی بجنوردی، منتهی الاصول، سال ۱۳۸۰شمسی، ج۱، ص۱۸۳.
- ↑ مکارم شیرازی ناصر، پیام قرآن، سال ۱۳۸۶شمسی، ج۴، ص۱۵۳و۱۶۹
- ↑ مکارم شیرازی، آیات ولایت در قرآن، سال ۱۳۸۶شمسی، ص۱۵۷
- ↑ سبحانی جعفر، الاهیات، سال ۱۴۱۲قمری، ج۴، ص۱۲۸
- ↑ سبحانی جعفر، الاهیات، سال ۱۴۱۲قمری، ج۴، ص۱۲۸
- ↑ سبحانی، الاهیات، سال ۱۴۱۲قمری، ج۴، ص۱۲۸
- ↑ سبحانی، الاهیات، سال ۱۴۱۲قمری، ج۴، ص۱۲۶
- ↑ مکارم شیرازی ناصر، تفسیر نمونه، سال ۱۳۷۱شمسی، ج۱۷، ص۲۹۲ و۳۰۳.
- ↑ مکارم شیرازی ناصر، پیام قرآن، سال ۱۳۸۶شمسی، ج۴، ص۱۶۱.
- ↑ مکارم شیرازی ناصر، تفسیر نمونه، سال ۱۳۷۱شمسی، ج۷، ص۱۰۱