شب قدر

شب قدر یکی از شب‌های ماه رمضان، شبی که از هزار ماه برتر است. شب نزول قرآن، تقدیر امور و بخشش گناهان است. شب قدر بزرگ‌ترین سند امامت و تداوم آن در طول زمان است. بر اساس روایات در این شب، تقدیر یک ساله افراد مشخص می‌‌گردد. در تعالیم اسلام و در کلام معصومین (علیهم‌السلام)، یک شب خاص به‌عنوان شب قدر معرفی نشده؛ بلکه یکی از شب‌های نوزدهم، بیست و یکم و یا بیست و سوم ماه مبارک رمضان، شب قدر دانسته شده است. در روایات به احیا (شب زنده‌داری) شب‌های قدر سفارش زیادی شده و اعمالی برای این شب‌ها تعیین گردیده است.

شب قدر

مراد از قدر، تقدیر و اندازه‏‌گیری است و «شب قدر»، شب اندازه‏‌گیری است و خداوند متعال دراین شب حوادث یک سال را تقدیر می‌‌کند و زندگی، مرگ، رزق، سعادت و شقاوت انسان‌ها و اموری از این قبیل را در این شب مقدر می‌‌گرداند.

کدام شب، شب قدر؟

در قرآن کریم آیه‌‏ای که به صراحت ‏بیان کند «شب قدر» چه شبی است دیده نمی‌شود. ولی از جمع‏‌بندی چند آیه از قرآن کریم می‌‌توان فهمید که شب قدر یکی از شب‏‌های ماه مبارک رمضان است. قرآن کریم از یک سو می‌‌فرماید: إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُبَارَكَةٍ ^{[دخان–3]} ‎ این آیه گویای این مطلب است که قرآن یکپارچه در یک شب مبارک نازل شده است و از سوی دیگر می‌‌فرماید: شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ ... ^{[بقره–185]} ‎ و این آیه گویای این است که تمام قرآن در ماه رمضان نازل شده است. و در سوره قدر می‌‌فرماید: إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ ^[قدر–1] ‎.

از مجموع این آیات استفاده می‌‌‌شود که قرآن کریم در یک شب مبارک، در ماه رمضان که همان «شب قدر» است نازل شده است. پس شب قدر در ماه رمضان است. اما این که کدام یک از شب‏‌های ماه رمضان شب قدر است، در قرآن کریم چیزی برآن دلالت ندارد. و تنها از راه اخبار می‌‌توان آن شب را معین کرد.

در بعضی از روایات منقول از ائمه اطهار (علیهم‌السلام)، «شب قدر» مردد بین نوزدهم و بیست و یکم و بیست و سوم ماه رمضان است و در برخی دیگر از آنها مردد بین شب بیست و یکم و بیست و سوم و در روایات دیگری متعین در شب بیست و سوم است. و عدم تعین یک شب به جهت تعظیم امر شب قدر بوده تا بندگان خدا با گناهان خود به آن اهانت نکنند. پس از دیدگاه روایات اهل‌بیت (علیهم‌السلام) شب قدر از شب‏‌های ماه رمضان و یکی از سه شب نوزدهم و بیست و یکم و بیست و سوم است. اما روایات منقول از طرق اهل‌سنت‏ به طورعجیبی با هم اختلاف داشته و قابل جمع نیستند ولی معروف بین اهل‌سنت این است که شب بیست و هفتم ماه رمضان شب قدر است و در آن شب قرآن نازل شده است.

تکرار شب قدر در هر سال

«شب قدر» منحصر در شب نزول قرآن و سالی که قرآن درآن نازل شد نیست؛ ‏بلکه با تکرار سال‌ها، آن شب نیز تکرار می‌‌‌شود. یعنی درهر ماه رمضان، شب قدری است که در آن شب امور سال آینده تقدیر می‌‌‌شود. دلیل براین امر این است که:

• اولا: نزول قرآن به صورت یکپارچه در یکی از شب‌‏های قدر چهارده قرن گذشته ممکن است ولی تعیین حوادث تمامی قرون گذشته و آینده در آن شب بی‏ معناست.
• ثانیا: کلمۀ «یفرق‏» در آیۀ شریفۀ: فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ ^{[دخان–4]} ‎ به خاطر مضارع بودنش، استمرار را می‌‌رساند و نیز کلمه «تنزل‏» درآیۀ کریمۀ: تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ ^[قدر–4] ‎ به دلیل مضارع بودنش دلالت ‏بر استمرار دارد.
• ثالثا: از ظاهر عبارت: «شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن»‏ چنین برمی‌آید که مادامی که ماه رمضان تکرار می‌‌‌شود آن شب نیز تکرار می‌‌‌شود. پس شب قدر منحصر در یک شب نیست؛ ‏بلکه درهر سال و در ماه رمضان تکرار می‌‌‌شود.

در این خصوص در تفسیر برهان از شیخ طوسی از ابوذر روایت‏ شده که گفت: به رسول خدا (صلی‌الله علیه وآله وسلم) عرض کردم یا رسول الله آیا شب قدر شبی است که در عهد انبیا بوده و امر به آنان نازل می‌‌شده و چون از دنیا می‌‌رفتند نزول امر در آن شب تعطیل می‌‌شده است؟ فرمود: «نه، بلکه شب قدر تا قیامت هست». ‏

عظمت‏ شب قدر

در سوره قدر می‌‌خوانیم: إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ* وَمَا أَدْرَاكَ مَا لَيْلَةُ الْقَدْرِ* لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ ^{[قدر–1_3]} ‎ خداوند متعال برای بیان عظمت ‏شب قدر با این که ممکن بود بفرماید: «وما أَدراك ما هی، هی خیر من الف شهر» یعنی با این که می‌‌توانست در آیۀ دوم و سوم به جای کلمه «لیلة القدر» ضمیر بیاورد، خود کلمه را آورد تا بر عظمت این شب دلالت کند. و با آیات بعد عظمت این شب را بیان کرد به اینکه این شب از هزار ماه بهتر است. منظور از بهتر بودن این شب از هزار ماه، بهتر بودن از حیث فضیلت عبادت است. چه اینکه با غرض قرآن نیز مناسبت دارد. چون همۀ عنایت قرآن در این است که مردم را به خدا نزدیک و به وسیله عبادت زنده کند. و احیا یا عبادت آن شب از عبادت هزار ماه بهتر است. از امام صادق (علیه‌السلام) سؤال شد: چگونه شب قدر از هزار ماه بهتر است؟ (با این که در آن هزار ماه در هر دوازده ماهش یک شب قدر است). حضرت فرمود: «عبادت در شب قدر بهتر است از عبادت در هزار ماهی که در آن شب قدر نباشد».

وقایع شب قدر

نزول قرآن

ظاهر آیۀ شریفۀ: إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ ^[قدر–1] ‎ این است که همۀ قرآن در شب قدر نازل شده است و چون تعبیر به انزال کرده که ظهور در یکپارچگی و دفعی بودن دارد نه تنزیل، که ظاهر در نزول تدریجی است.

قرآن کریم به دو گونه نازل شده است:

1. نزول دفعی (یکباره) در یک شب معیّن.
2. نزول تدریجی در طول بیست و سه سال نبوت پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه وآله وسلم).

آیاتی چون: وَقُرْآنًا فَرَقْنَاهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلَىٰ مُكْثٍ وَنَزَّلْنَاهُ تَنْزِيلًا ^{[اسراء–106]} ‎ نزول تدریجی قرآن را بیان می‌‌کند. در نزول دفعی (یکباره)، قرآن کریم که مرکب از سوره‌‏ها و آیات است ‏یک دفعه نازل نشده است؛ ‏بلکه به صورت اجمال همۀ قرآن نازل شده است؛ چون آیاتی که درباره وقایع شخصی و حوادث جزئی نازل شده ارتباط کامل با زمان و مکان و اشخاص و احوال خاص‌ه‏ای دارد که دربارۀ آن اشخاص و آن احوال و در آن زمان و مکان نازل شده و معلوم است که چنین آیاتی درست در نمی‌آید مگر این که زمان و مکانش و واقعه‏‌ای که درباره‏‌اش نازل شده رخ دهد به طوری که اگر از آن زمان‏‌ها و مکان‏‌ها و وقایع خاصه صرف نظر شود و فرض شود که قرآن یک باره نازل شده، قهرا موارد آن آیات حذف می‌‌‌شود و دیگر بر آنها تطبیق نمی‌کنند، پس قرآن به همین هیئت که هست دو بار نازل نشده؛ بلکه بین دو نزول قرآن فرق است و فرق آن در اجمال و تفصیل است. همان اجمال و تفصیلی که در آیۀ شریفۀ: كِتَابٌ أُحْكِمَتْ آيَاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَكِيمٍ خَبِيرٍ ^[هود–1] ‎ به آن اشاره شده است. و در «شب قدر» قرآن کریم به صورت اجمال و یک‌باره بر پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه وآله وسلم) نازل شد و در طول بیست و سه سال به تفصیل و به تدریج و آیه به آیه نازل گردید.

تقدیر امور

خداوند متعال در شب قدر حوادث یک سال آینده را از قبیل مرگ و زندگی، وسعت ‏یا تنگی روزی، سعادت و شقاوت، خیر و شر، طاعت و معصیت و... تقدیر می‌‌کند. در آیۀ شریفۀ: إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ ^[قدر–1] ‎ کلمۀ «قدر» دلالت‏ بر تقدیر و اندازه‏‌گیری دارد و آیۀ شریفۀ: فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ ^{[دخان–4]} ‎ که در وصف شب قدر نازل شده است‏ بر تقدیر دلالت می‌‌کند. چون کلمه «فرق‏» به معنای جدا سازی و مشخص کردن دو چیز از یکدیگر است. و فرق هر امر حکیم جز این معنا ندارد که آن امر و آن واقعه‌‏ای که باید رخ دهد را با تقدیر و اندازه‌‏گیری مشخص سازند. امور به حسب قضای الهی دارای دو مرحله‏‌اند، یکی اجمال و ابهام و دیگری تفصیل. و شب قدر به‌طوری که از آیۀ فوق برمی‌آید شبی است که امور از مرحله اجمال و ابهام به مرحله فرق و تفصیل بیرون می‌‌‌آیند.

نزول ملائکه و روح

بر اساس آیۀ شریفۀ: تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ ^[قدر–4] ‎ ملائکه و روح در این شب به اذن پروردگارشان نازل می‌‌شوند. مراد از روح، آن روحی است که از عالم امر است و خدای متعال درباره‏‌اش فرموده است: قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي ... ^{[اسراء–85]} ‎ دراین که مراد از امر چیست؟ بحث‌‏های مفصلی در تفسیر شریف المیزان آمده است که به جهت اختصار مبحث، ‏به دو روایت در مورد نزول ملائکه و این که روح چیست ‏بسنده می‌‌‌شود.

1. پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه وآله وسلم) فرمود: وقتی شب قدر می‌‌‌شود ملائکه‏‌ای که ساکن در «سدره المنتهی‏» هستند و جبرئیل یکی از ایشان است نازل می‌‌شوند در حالی که جبرئیل به اتفاق سایرین پرچم‏‌هایی را به همراه دارند. یک پرچم بالای قبر من، و یکی بر بالای بیت‌المقدس و پرچمی در مسجد‌الحرام و پرچمی بر طور سینا نصب می‌‌‏کنند و هیچ مؤمن و مؤمنه‏‌ای دراین نقاط نمی‌ماند مگر آن که جبرئیل به او سلام می‌‌‏کنند، مگر کسی که دائم الخمر و یا معتاد به خوردن گوشت ‏خوک و یا زعفران مالیدن به بدن خود باشد.
2. از امام صادق (علیه‌السلام) در مورد روح سؤال شد. حضرت فرمودند: روح از جبرئیل بزرگتر است و جبرئیل از سنخ ملائکه است و روح ازآن سنخ نیست. مگر نمی‌بینی خدای متعال فرموده: «تنزل الملائکه والروح‏» پس معلوم می‌‌شود روح غیر از ملائکه است.

سلام و امنیت

قرآن کریم در بیان این ویژگی «شب قدر» می‌فرماید: سَلَامٌ هِيَ حَتَّىٰ مَطْلَعِ الْفَجْرِ ^{[قدر–5»]} ‎ کلمۀ سلام و سلامت ‏به معنای عاری بودن از آفات ظاهری و باطنی است. و جملۀ «سلام هی‏» اشاره به این مطلب دارد که عنایت الهی تعلق گرفته است‏ به این که رحمتش شامل همۀ آن بندگان بشود که به سوی او روی می‌‌آورند و نیز به اینکه در خصوص شب قدر باب عذابش بسته باشد. به این معنا که عذابی جدید نفرستد. و لازمه این معنا این است که در این شب، کید شیطان‌‏ها هم مؤثر واقع نشود چنانکه در بعضی از روایات نیز به این معنا اشاره شده است. البته بعضی از مفسرین گفته‌‏اند: مراد از کلمه «سلام‏» این است که در شب قدر ملائکه از هر مؤمن مشغول به عبادت بگذرند، سلام می‌دهند.

جستارهای وابسته

• قرآن
• امامت
• تفسیر
• 19 رمضان
• 21 رمضان
• 23 رمضان
• سوره قدر
• مجمع البیان فی تفسیر القرآن (کتاب)

پیوند به بیرون

• شب قدر در نگاه مفسران.

منابع

• قرآن کریم.
• سید محسن امین، اعیان الشیعه، تحقيق: حسن الأمين، بی‌تا، بی‌جا.