مسجد گوهرشاد: تفاوت میان نسخهها
(←منابع) |
|||
(۳۴ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد) | |||
خط ۱: | خط ۱: | ||
[[پرونده:مسجد. گوهرشاد.jpg|بیقاب|چپ]] | |||
'''مسجد گوهرشاد''' در سال ۸۱۸ هجری قمری، [[گوهرشاد]] دختر امیرغیاثالدین ترخان و همسر پادشاه شاهرخ تیموری | '''مسجد گوهرشاد''' در سال ۸۱۸ هجری قمری، به دستور بانو [[گوهرشاد]] دختر امیرغیاثالدین ترخان و همسر پادشاه شاهرخ تیموری در ضلع جنوبی [[آستان قدس رضوی|حرم رضوی]] ساخته شد. ظرافت و زیبایی در کاشیکاری و معماری مسجد گوهرشاد این بنا را به یکی از بناهای باشکوه و باستانی [[عهد تیموری]] تبدیل کرده است. گوهرشاد از بانوان مشهور دوره تیموری بود که خدمات زیادی برای مردم در زمان حکومت همسرش کرده است و همواره از وی به نیکی یاد میشود. روز 21 [[ماه تیر]] 1314 ش، قیام مردم [[مشهد]] در اعتراض به سیاستهای ضداسلامی [[رضاخان]] در صحن مسجد گوهرشاد سرکوب شد. این قیام زمانی شکل گرفت که رضاخان دینستیزی را به اوج خود رسانده و درصدد بود تا سنتهای مذهبی و قوانین اسلامی را محو و نابود کند و فرهنگ غربی رابه جای آن بنشاند. رضاخان در پیگیری این سیاست دستور داده بود تا [[حجاب]] از سر زنان [[مسلمان]] برگیرند، مردان کلاه غربی به سر کنند، روحانیون لباس روحانیت را از تن بیرون کنند و در واکنش به این سیاست، روحانیون و مردم مسلمان در هر نقطهای به مخالفت برخاستند ولی در این ماجرا مشهد پیشقدم شد و قیام شکوهمندی در دل [[تاریخ]] به ثبت رسید. | ||
گوهرشاد از بانوان مشهور دوره تیموری بود که خدمات زیادی برای مردم در زمان حکومت همسرش کرده است و همواره از وی به نیکی یاد | |||
== قدمت مسجد گوهرشاد == | == قدمت مسجد گوهرشاد == | ||
عملیات احداث این بنا به همت گوهرشاد | عملیات احداث این بنا به همت [[گوهرشاد آغا]]، دختر امیر غیاثالدین ترخان، همسر شاهرخ بن تیمور گورکانی و در دوران استانداری پسرش بایسنقر میرزا، به سال 818 ق / 794ش در ضلع جنوبی حرم رضوی آغاز شد و در سال 821ق / 797ش به اتمام رسید. بانو گوهرشاد یکی از زنان نامدار عصر تیموری است که مورد احترام امیر گورکانی بوده، در امور مملکتی مورد مشورت قرار میگرفت. نام او در 2 محل از بنای [[مسجد]]، یکی در بالای درِ ورودی ایوان دارالسیاده و دیگری در کتیبه ایوان مقصوره با خط زیبای شاهزاده بایسنقر میرزا با کاشی معرق به عنوان بانی مسجد نگاشته شده و به یادگار مانده است. ساخت بنای مسجد جامع گوهرشاد توسط معمار معروف عصر تیموریان، قوامالدین بن زینالدین شیرازی و با استفاده از آجر و گچ و به شیوه معماری اسلامیدر شرق صورت گرفت. مسجد گوهرشاد مشهد، وسیعترین مسجد موجود در مجموعه بناهای [[آستان قدس رضوی]] است و صحن آن با 2 هزار و 850 متر مربع مساحت از نظر قدمت، کهنترین صحن است که در جنوب حرم مطهر امام رضا (علیهالسلام) احداث شده است. | ||
بانو گوهرشاد یکی از زنان نامدار عصر تیموری است که مورد احترام امیر گورکانی بوده، در امور مملکتی مورد مشورت قرار میگرفت. نام او در 2 محل از بنای | |||
== ویژگیهای مسجد گوهرشاد == | |||
مسجد گوهرشاد [[مشهد]] جزو وسیعترین مسجدهای موجود در [[آستان قدس رضوی]] و همچنین کهنترین صحن در حرم مطهر امام رضا (علیهالسلام) مربوط به این مسجد است. نام گوهرشاد نیز در دو قسمت با کاشی معرق، یکی در بالای در ورودی ایوان و دیگری در کتیبه ایوان به یادگار مانده است. | |||
مسجد گوهرشاد | |||
مجموعه مسجد گوهرشاد هم اکنون با هشت ورودی کوچک و بزرگ به دیگر بخشهای حرم رضوی متصل میباشد که سه در ورودی در ضلع غربی مسجد را به بست [[شیخ بهایی|شیخ بهاءالدین]] و سه ورودی در ضلع شمالی مسجد را به حرم مطهر و دو ورودی در ضلع جنوبی مسجد را به صحن قدس مرتبط میسازد. | مجموعه مسجد گوهرشاد هم اکنون با هشت ورودی کوچک و بزرگ به دیگر بخشهای حرم رضوی متصل میباشد که سه در ورودی در ضلع غربی مسجد را به بست [[شیخ بهایی|شیخ بهاءالدین]] و سه ورودی در ضلع شمالی مسجد را به حرم مطهر و دو ورودی در ضلع جنوبی مسجد را به صحن قدس مرتبط میسازد. | ||
خط ۱۹: | خط ۱۴: | ||
=== سردرها === | === سردرها === | ||
سردرها برای شکل دادن به مجموعه بارگاه منور [[ | سردرها برای شکل دادن به مجموعه بارگاه منور [[علی بن موسی (رضا)|امام (علیهالسلام)]] طراحی شدهاند. در سه ورودی از خیابانهای شیرازی، نواب صفوی و طبرسی، سردرهایی با زیربنای بیش از 70 هزار متر مربع احداث شده است. | ||
* '''سردر شیرازی''' | |||
سردر شیرازی، در مسیر ورود زائران از خیابان شیرازی واقع شده و با 24 هزار و 625 متر مربع مساحت و 25 هزار و 492 متر مربع زیربنا، در غرب اماکن متبرکه ساخته شده است. | |||
* '''سردر نواب صفوی''' | |||
این سردر، در مسیر ورود زائران از خیابان نواب صفوی واقع شده است. 16 هزار و 164 متر مربع مساحت، 16 هزار و 850 متر مربع زیربنا دارد و در شرق اماکن متبرکه واقع شده است. | |||
* '''سردر طبرسی''' | |||
سردر طبرسی، در مسیر ورود زائران از خیابان طبرسی و در شمال اماکن متبرکه و روضه منوره واقع شده است و 26 هزار و 923 متر مربع مساحت و 27 هزار و 7155 متر مربع زیربنا دارد. | |||
== مسجد گوهرشاد در ابعاد شگفتانگیز == | == مسجد گوهرشاد در ابعاد شگفتانگیز == | ||
وسعت کل جامع گوهرشاد مشهد 9 هزار و 410 متر مربع است و از جهت شمال با عرض 87 متر به رواق دارالسیاده و دارالحفاظ، از جنوب با عرض 65/98 متر به صحن قدس، از شرق با طول 30/109 متر به رواق در دست احداث [[امام خمینی]] | وسعت کل جامع گوهرشاد مشهد 9 هزار و 410 متر مربع است و از جهت شمال با عرض 87 متر به رواق دارالسیاده و دارالحفاظ، از جنوب با عرض 65/98 متر به صحن قدس، از شرق با طول 30/109 متر به رواق در دست احداث [[سید روحالله موسوی خمینی|امام خمینی]] (صحن موزه سابق) و از غرب با طول 10/107 متر به بست [[شیخ بهایی]] محدود شده است. صحن مسجد تقریبا مربعی است به مساحت 2 هزار و 850 متر به طوری که 30/56 متر طول و 65/51 متر عرض دارد و از نظر وسعت، نهمین صحن از مجموعه 10 صحن قدیمی و جدید در اماکن متبرکه رضوی است. | ||
گنبد | ==معماری بینظیر مسجد گوهرشاد== | ||
مسجد گوهرشاد مرکب از یک صحن، چهار ایوان و یک گنبد فیروزهای و 2 گلدسته زیبا و هفت شبستان است و به جهت قدمت تاریخی، سبک معماری و زیباییهای هنری یکی از مهمترین آثار باستانی مشهد و صنعت معماری [[ایران |ایران اسلامی]] است که مورد علاقه زائران و مجاوران است و به عنوان یکی از جاذبههای مذهبی تاریخی و فرهنگی مورد توجه و بازدید باستان شناسان، جهانگردان و دیگر علاقهمندان میباشد. این مسجد از نظر استحکام بنا و ویژگیهای [[معماری اسلامی]] و زیبایی در طراحی، اسلوب و خط و کاشیکاریهای معرّق و غیر معرّق و مرقم و غیر مرقم و مقرنس و گچکاری و دیگر تزئینات هنری و مشخصههای معماری سنّتی بینظیر و ممتاز است و با گذشت ششصد سال همچنان مستحکم و ماندگار، چون آیینهای است که عظمت و قدمت و زیبایی معماری و هنر اسلامی در عهد تیموری را به نمایش میگذارد. | |||
پس از پیروزی [[انقلاب اسلامی]] نیز مرمتهایی در بخشهای گوناگون مسجد جامع گوهرشاد مشهد صورت گرفته است و با مجموعهای از آب نما و آب خوری در وسط صحن زینت یافته که بر زیبایی و شکوه مسجد بیش از پیش افزوده است. | ==مسجد گوهرشاد در طول جنگها== | ||
بخشهای مختلف مسجد گوهرشاد مشهد به ضرورت، بارها مورد مرمت قرار گرفته است. در عهد [[صفویه]] که مسجد از حملۀ [[ازبکان]] سخت آسیب دیده بود، در دوران [[شاه عباس صفوی]] تعمیر شد و در 1083 ق، که در پی زلزله [[خراسان]] بر بخشهایی از بنای مسجد شکستهایی وارد آمده بود نیز اقدامات مرمتی صورت گرفت و خرابیهای ناشی از تهاجم افغانها و شورش ملک محمود سیستانی نیز در [[عهد افشاریه]] و [[قاجاریه]] برطرف شد. گنبد ایوان مقصوره که به واسطه وسعت دهانه در زلزلههای شدید و با گذشت زمان آسیب دیده و چندین بار مرمت شده بود، در سال 1339 ش، به منظور مرمت اساسی تخریب شد و ساخت آن مجددا توسط معماران ایرانی وزیر نظر مهندس عباس آفرنده و با رعایت همان ویژگیهای گذشته و حفظ مشخصات اصلی آغاز شده، در سال 1341 ش، خاتمه یافت و هم زمان سنگهای ازاره داخل ایوان مقصوره تعویض شد و کف ایوان با سنگهای مرمر مفروش گردید و در سال 1345 ش، دور ساقه گنبد با کاشی معرق کتیبهای مزین گردید. پس از پیروزی [[انقلاب اسلامی ایران|انقلاب اسلامی]] نیز مرمتهایی در بخشهای گوناگون [[مسجد جامع]] گوهرشاد مشهد صورت گرفته است و با مجموعهای از آب نما و آب خوری در وسط صحن زینت یافته که بر زیبایی و شکوه مسجد بیش از پیش افزوده است. | |||
== ایوانهای سر به فلک کشده == | ==ایوانهای سر به فلک کشده== | ||
مسجد جامع گوهرشاد، دارای چهار ایوان با سر درهای مرتفع میباشد که به قرینه در وسط چهار ضلع مجموعه مسجد بنا گردیده، بزرگترین آنها ایوان مقصوره نام دارد که در ضلع جنوبی (قبله) صحن واقع است. و دارای 35 متر طول با عرضهای مختلف 13 تا 15 متر و ارتفاع سردر ایوان 27 متر و تا گنبد 40 متر و قطر پایهها در دو طرف 6 متر و ارتفاع منارهها 41 متر و ارتفاع تا عرقچین 29 متر و محیط گنبد از بیرون 85/61 متر است. | مسجد جامع گوهرشاد، دارای چهار ایوان با سر درهای مرتفع میباشد که به قرینه در وسط چهار ضلع مجموعه مسجد بنا گردیده، بزرگترین آنها ایوان مقصوره نام دارد که در ضلع جنوبی (قبله) صحن واقع است. و دارای 35 متر طول با عرضهای مختلف 13 تا 15 متر و ارتفاع سردر ایوان 27 متر و تا گنبد 40 متر و قطر پایهها در دو طرف 6 متر و ارتفاع منارهها 41 متر و ارتفاع تا عرقچین 29 متر و محیط گنبد از بیرون 85/61 متر است. | ||
یکی از بخشهای مهم مجموعه گوهرشاد، محراب زیبایی است که در انتهای ایوان مقصوره قرار دارد و حاشیه اطراف محراب با کتیبه مرمت شده با کاشیهای معرق مرقم به [[آیة الکرسی]] تا الی النور مزین است و پایههای داخلی ایوان با سنگهای مرمر سفید زینت یافته است و در منتهی الیه سمت راست محراب، منبر صاحب الزمان (صاحب شاه) قرار دارد که منبری مرتفع و قدیمی است و در سال 1243ق (عصر [[فتحعلی شاه]] قاجار) توسط استاد محمّد خراسانی و به شیوه منبت کاری، از چوب گلابی و گردو و بدون میخ فلزی ساخته شده و در سال 1320ش مرمت شده است. | یکی از بخشهای مهم مجموعه گوهرشاد، محراب زیبایی است که در انتهای ایوان مقصوره قرار دارد و حاشیه اطراف محراب با کتیبه مرمت شده با کاشیهای معرق مرقم به [[آیت الکرسی|آیة الکرسی]] تا الی النور مزین است و پایههای داخلی ایوان با سنگهای مرمر سفید زینت یافته است و در منتهی الیه سمت راست محراب، منبر صاحب الزمان (صاحب شاه) قرار دارد که منبری مرتفع و قدیمی است و در سال 1243ق (عصر [[فتحعلی شاه]] قاجار) توسط استاد محمّد خراسانی و به شیوه منبت کاری، از چوب گلابی و گردو و بدون میخ فلزی ساخته شده و در سال 1320ش مرمت شده است. | ||
این منبر شبیه منبرهای موجود در [[مسجد بیتالمقدس]] و مسجد خلیل الرحمان در رواق حضرت ابراهیم در [[اردن]] ساخته شده است، اکنون در حفاظی با میلههای آهنی که قسمتهای پایین آن با شیشههای قطور مزین شده نگهداری میشود. | این منبر شبیه منبرهای موجود در [[مسجد الاقصی|مسجد بیتالمقدس]] و [[مسجد خلیل الرحمان]] در رواق حضرت ابراهیم در [[اردن]] ساخته شده است، اکنون در حفاظی با میلههای آهنی که قسمتهای پایین آن با شیشههای قطور مزین شده نگهداری میشود. | ||
دومین ایوان، ایوان شمالی معروف به ایوان ساده، رو به [[قبله]] و به قرینه مقابل ایوان مقصوره واقع است و متصل به رواق دارالسیاده است در پیشانی ایوان، کتیبهای معرق با متنی مرقم به خطی زیبا از مرمت عهد شاه عباس صفوی سخن میگوید. همچنین کتیبههایی در پیشانی کفشداری 11 و 12 و پیشانی ایوان وجود دارد که مرقم به سوره قرآنی با خط زیبای | دومین ایوان، ایوان شمالی معروف به ایوان ساده، رو به [[قبله]] و به قرینه مقابل ایوان مقصوره واقع است و متصل به رواق دارالسیاده است در پیشانی ایوان، کتیبهای معرق با متنی مرقم به خطی زیبا از مرمت عهد شاه عباس صفوی سخن میگوید. همچنین کتیبههایی در پیشانی کفشداری 11 و 12 و پیشانی ایوان وجود دارد که مرقم به سوره قرآنی با خط زیبای محمدرضا امامی اصفهانی است و جلوههای زیبا و اصیل [[هنر اسلامی]] در قرن دهم را به نمایش میگذارد. | ||
علاوه بر آن، کلیه قسمتهای داخلی ایوان شمالی اعم از دیوارها و سقف با کاشیهای معرق و غیر معرق و مرقم و غیر مرقم با رنگهای زیبا تزئین شده است. ایوان شمالی در 1366ش مرمت شده است. | علاوه بر آن، کلیه قسمتهای داخلی ایوان شمالی اعم از دیوارها و سقف با کاشیهای معرق و غیر معرق و مرقم و غیر مرقم با رنگهای زیبا تزئین شده است. ایوان شمالی در 1366ش مرمت شده است. | ||
== کاشیکاری جهانی مسجد گوهرشاد == | ==کاشیکاری جهانی مسجد گوهرشاد == | ||
نمای دیوارهای داخلی صحن مسجد به ارتفاع 20/1 متر با سنگهای تیره اصفهان مزین است و از روی ازاره، تا لبه بام و سردرها و پیکره تمام پایهها و غرفههای تحتانی و فوقانی و گلدستهها و گنبد و سطح ظاهری نمای مسجد با کاشیهای معرق و غیر معرق عالی و ممتاز زینت یافته است که یکی از زیباترین نمونههای باقی مانده از هنر کمال یافته عصر تیموریان میباشد | نمای دیوارهای داخلی صحن مسجد به ارتفاع 20/1 متر با سنگهای تیره [[اصفهان]] مزین است و از روی ازاره، تا لبه بام و سردرها و پیکره تمام پایهها و غرفههای تحتانی و فوقانی و گلدستهها و گنبد و سطح ظاهری نمای مسجد با کاشیهای معرق و غیر معرق عالی و ممتاز زینت یافته است که یکی از زیباترین نمونههای باقی مانده از هنر کمال یافته عصر تیموریان میباشد. | ||
کف صحن مسجد با سنگ خلج شش گوشه مفروش شده و در وسط صحن مسجد، حوضی هندی شکل و هشت گوش در سالهای اخیر ساخته شده که دارای هلالهای وترگونه است و با چهار آبخوری سنگی که با حفاظ مشبک سنگی و چراغهای سبز به شیوه معماری سنتی زینت یافته که به انضمام حوض مرتفع کوچک در میان آب نما و فوارهها و شیرهای آب، شکوه و زیبایی و طراوت خاصی به فضای مسجد بخشیده است. | |||
در گوشه شمالی شرقی حوض (نزدیک به حوض سابق و محلی که در گذشته به [[مسجد]] پیرزن معروف بوده) ستون سنگی به ارتفاع بیش از 2 متر قرار دارد که مثلث شاخص نصف النهار و ظهر و شب بر آن نصب شده و یکی از موضوعهای مورد توجه زائران است. | |||
==شبستانهای مسجد گوهرشاد== | |||
شبستانهای مسجد گوهرشاد به طور قرینه در اطراف ایوانها با پایههای قطور و سقف ضربی و به سبک معماری سنتی مساجد ایران کلاف شدهاند و بارها مورد مرمت قرار گرفتهاند، اما اکنون همان سبک و سیاق قدیمی را در خود محفوظ دارند. این شبستانهای هفت گانه در دورانهای مختلف با نامهای گوناگون نامیده شدهاند که برای اختصار به مهمترین آنها اشاره میشود: | |||
''' | * '''شبستان گرم''' | ||
واقع در ضلع شرقی مسجد بین ایوان شرقی و ضلع شمالی مسجد که حاشیه شمالی این شبستان مسیر ارتباطی میان مسجد و رواق متصل به صحن آزادی است. این شبستان محل عبادت آقایان است. | |||
* '''شبستان سبزواری''' | |||
شبستان کوچکی است در جنوب ایوان شرقی و از شرق به رواق در دست احداث امام خمینی و از شمال با حد فاصل یک راهرو به ایوان شرقی و از غرب به صحن مسجد محدود میشود. | |||
*'''شبستان تبریزی''' | |||
واقع در ضلع جنوبی، بین ایوان مقصوره و رواق تازه تأسیس امام خمینی . یکی از نامهای این شبستان در گذشته به جهت وسعت، شبستان بزرگ بوده است. | |||
*'''شبستان نهاوندی''' | |||
شبستانی است بزرگ که در ضلع جنوبی مسجد و بین ایوان مقصوره و بست شیخ بهاءالدین عاملی و صحن قدس واقع شده و به سبب اقامه نماز جماعت توسط حجتالاسلام حاج شیخ علی اکبر نهاوندی، محدث مشهور به این نام معروف شده است. | |||
*'''شبستان میلانی''' | |||
واقع در ضلع غربی مسجد، بین ایوان غربی و راهرو متصل به بست شیخ بهاءالدین. | |||
*'''شبستان نجف آبادی''' | |||
در ضلع غربی مسجد، بین ایوان غربی و راهرو متصل به کفشداری 13 و 14 واقع شده است. | |||
*'''شبستان علوی''' | |||
واقع در ضلع شمالی بین راهروی قسمت شمالی و رواق دارالسیاده و مدرسه پریزاد. | |||
بجز شبستان گرم که محل عبادت آقایان است، دیگر شبستانها بنا به ضرورت، محل برگزاری جلسات [[قرآن]]، آموزش، سخنرانی و وعظ و تدریس علوم قرآنی و دینی و مراسم جشن و عزاداری و [[اعتکاف]] و [[نماز جماعت]] و مراسم [[دعای کمیل]]، [[دعای ندبه]] و [[دعای توسل]] است و ایوان مقصوره و ایوان متصل به دارالسیاده و صحن مسجد به طور دائم در تمام شبانه روز، محل اجرای نماز جماعت و سخنرانی و مراسم است. | |||
==قیام مسجد گوهرشاد== | |||
[[پرونده:شهدای مسجد گوهرشاد.jpg|بیقاب|چپ]] | |||
روز 21 [[ماه تیر]] 1314 ش، قیام مردم [[مشهد]] در اعتراض به سیاستهای ضداسلامی [[رضاخان]] در صحن مسجد گوهرشاد سرکوب شد. این قیام زمانی شکل گرفت که رضاخان دینستیزی را به اوج خود رسانده و درصدد بود تا سنتهای مذهبی و قوانین اسلامی را محو و نابود کند و فرهنگ غربی رابه جای آن بنشاند. رضاخان در پیگیری این سیاست دستور داده بود تا [[حجاب]] از سر زنان [[مسلمان]] برگیرند، مردان کلاه غربی به سر کنند، روحانیون لباس [[روحانیت]] را از تن بیرون کنند و در واکنش به این سیاست، روحانیون و مردم مسلمان در هر نقطهای به مخالفت برخاستند ولی در این ماجرا [[مشهد]] پیشقدم شد و قیام شکوهمندی در دل تاریخ به ثبت رسید. علما و روحانیان مشهد طی جلساتی پنهانی تصمیم گرفتند با این حرکت رضاخان مقابله کنند و او را از این کار بازدارند. در یکی از این جلسات پیشنهاد شد آیتالله حاج آقا [[حسین قمی]] به [[تهران]] برود و در مرحله اول با رضاخان مذاکره کند تا شاید بتواند او را از اجرای تصمیماتش باز دارد. وقتی آیتالله قمی به تهران آمد، بلافاصله از سوی حکومت دستگیر و ممنوعالملاقات شد. سایر روحانیان نیز در مساجد و مجالس، به آگاه کردن مردم پرداختند. مسجد گوهرشاد از جمله مکانهای تجمع مردم بود. اجتماعات مردم در این مسجد هر روز بیشتر میشد و شهر حالت عادی خود را از دست میداد وسخنرانان نیز به ایراد بیانات آتشین میپرداختند. | |||
فردای آن روز جمعیت زیادتری در مسجد گوهرشاد تجمع کردند و علیه اقدامات دولت اعتراض نمودند. سران نظامی و انتظامی مشهد این بار بنا به دستور رضاخان باتجهیزات کامل و افراد فراوان در نقاط حساس مستقر شدند و تفنگها، سلاحهای خودکار و حتی توپها را به منظور سرکوب مردم به میدان آوردند. در حوالی ظهر مأمورین نظامی و انتظامی از هر سو به مردم هجوم آورده و در داخل مسجد به کشتار آنان پرداختند. در این واقعه تعداد بسیاری | ===اقدامات سلسله پهلوی=== | ||
همزمان با بازداشت حاج آقا حسین قمی، در [[مشهد]] نیز به دستور حکومت، روحانیونی همچون شیخ غلامرضا طبسی و شیخ نیشابوری دستگیر شدند. صبح [[روز جمعه]] 20 تیر 1314 نظامیان مستقر در مشهد برای متفرق ساختن مردم وارد عمل شدند و به روی آنان آتش گشودند و تعداد زیادی را کشتند و زخمی کردند، ولی مردم مقاومت کرده و سربازان نیز بنا به دستوری که به آنها رسیده، مراجعت کردند. به دنبال این حادثه مردم اطراف مشهد با بیل وداس و ... به سوی مسجد حرکت کردند. فردای آن روز جمعیت زیادتری در مسجد گوهرشاد تجمع کردند و علیه اقدامات دولت اعتراض نمودند. سران نظامی و انتظامی مشهد این بار بنا به دستور رضاخان باتجهیزات کامل و افراد فراوان در نقاط حساس مستقر شدند و تفنگها، سلاحهای خودکار و حتی توپها را به منظور سرکوب مردم به میدان آوردند. در حوالی ظهر مأمورین نظامی و انتظامی از هر سو به مردم هجوم آورده و در داخل مسجد به کشتار آنان پرداختند. در این واقعه تعداد بسیاری [[شهید]]، مجروح و بازداشت شدند. کشتار مردم در این مسجد به اندازهای بود که به نقل از شاهدان عینی چند کامیون جنازه از صحنه کشتار خارج کردند. یک روز پس از این فاجعه عملیات دستگیری علما و روحانیون آغاز شد و تعداد کثیری از آنان بازداشت و روانه زندان شدند. قیام مسجد گوهرشاد برای همیشه در دفتر اقدامات [[سلسله پهلوی]] ثبت شد. گفتنی است این قیام یک سال پس از بازگشت رضاخان از سفر به [[ترکیه]] و در پی مشاهده بی بند و باری و بیحجابی زنان ترکیه توسط وی به وقوع پیوست. | |||
==جستارهای وابسته== | |||
*[[آستان قدس رضوی]] | |||
*[[شیخ بهایی]] | |||
*[[خراسان]] | |||
*[[رضاخان]] | |||
== منابع == | ==منابع== | ||
[https://mohajeri24.ir/article/%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%DA%AF%D9%88%D9%87%D8%B1%D8%B4%D8%A7%D8%AF-%D9%85%D8%B4%D9%87%D8%AF برگرفته از سایت عظمت مسجد گوهرشاد - مهاجری خراسان] | *[https://mohajeri24.ir/article/%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%DA%AF%D9%88%D9%87%D8%B1%D8%B4%D8%A7%D8%AF-%D9%85%D8%B4%D9%87%D8%AF برگرفته از سایت عظمت مسجد گوهرشاد - مهاجری خراسان]. | ||
[[رده:مسجدها]] | [[رده:مسجدها]] | ||
[[رده:مراکز اسلامی]] | |||
[[رده:معماری اسلامی]] |
نسخهٔ کنونی تا ۳۱ ژانویهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۱۲:۲۴
مسجد گوهرشاد در سال ۸۱۸ هجری قمری، به دستور بانو گوهرشاد دختر امیرغیاثالدین ترخان و همسر پادشاه شاهرخ تیموری در ضلع جنوبی حرم رضوی ساخته شد. ظرافت و زیبایی در کاشیکاری و معماری مسجد گوهرشاد این بنا را به یکی از بناهای باشکوه و باستانی عهد تیموری تبدیل کرده است. گوهرشاد از بانوان مشهور دوره تیموری بود که خدمات زیادی برای مردم در زمان حکومت همسرش کرده است و همواره از وی به نیکی یاد میشود. روز 21 ماه تیر 1314 ش، قیام مردم مشهد در اعتراض به سیاستهای ضداسلامی رضاخان در صحن مسجد گوهرشاد سرکوب شد. این قیام زمانی شکل گرفت که رضاخان دینستیزی را به اوج خود رسانده و درصدد بود تا سنتهای مذهبی و قوانین اسلامی را محو و نابود کند و فرهنگ غربی رابه جای آن بنشاند. رضاخان در پیگیری این سیاست دستور داده بود تا حجاب از سر زنان مسلمان برگیرند، مردان کلاه غربی به سر کنند، روحانیون لباس روحانیت را از تن بیرون کنند و در واکنش به این سیاست، روحانیون و مردم مسلمان در هر نقطهای به مخالفت برخاستند ولی در این ماجرا مشهد پیشقدم شد و قیام شکوهمندی در دل تاریخ به ثبت رسید.
قدمت مسجد گوهرشاد
عملیات احداث این بنا به همت گوهرشاد آغا، دختر امیر غیاثالدین ترخان، همسر شاهرخ بن تیمور گورکانی و در دوران استانداری پسرش بایسنقر میرزا، به سال 818 ق / 794ش در ضلع جنوبی حرم رضوی آغاز شد و در سال 821ق / 797ش به اتمام رسید. بانو گوهرشاد یکی از زنان نامدار عصر تیموری است که مورد احترام امیر گورکانی بوده، در امور مملکتی مورد مشورت قرار میگرفت. نام او در 2 محل از بنای مسجد، یکی در بالای درِ ورودی ایوان دارالسیاده و دیگری در کتیبه ایوان مقصوره با خط زیبای شاهزاده بایسنقر میرزا با کاشی معرق به عنوان بانی مسجد نگاشته شده و به یادگار مانده است. ساخت بنای مسجد جامع گوهرشاد توسط معمار معروف عصر تیموریان، قوامالدین بن زینالدین شیرازی و با استفاده از آجر و گچ و به شیوه معماری اسلامیدر شرق صورت گرفت. مسجد گوهرشاد مشهد، وسیعترین مسجد موجود در مجموعه بناهای آستان قدس رضوی است و صحن آن با 2 هزار و 850 متر مربع مساحت از نظر قدمت، کهنترین صحن است که در جنوب حرم مطهر امام رضا (علیهالسلام) احداث شده است.
ویژگیهای مسجد گوهرشاد
مسجد گوهرشاد مشهد جزو وسیعترین مسجدهای موجود در آستان قدس رضوی و همچنین کهنترین صحن در حرم مطهر امام رضا (علیهالسلام) مربوط به این مسجد است. نام گوهرشاد نیز در دو قسمت با کاشی معرق، یکی در بالای در ورودی ایوان و دیگری در کتیبه ایوان به یادگار مانده است. مجموعه مسجد گوهرشاد هم اکنون با هشت ورودی کوچک و بزرگ به دیگر بخشهای حرم رضوی متصل میباشد که سه در ورودی در ضلع غربی مسجد را به بست شیخ بهاءالدین و سه ورودی در ضلع شمالی مسجد را به حرم مطهر و دو ورودی در ضلع جنوبی مسجد را به صحن قدس مرتبط میسازد.
مسجد گوهرشاد به عنوان وسیعترین و کهنترین مسجد در اماکن متبرکه رضوی از دیرباز محل برگزاری دائمی نماز جماعت است و به دلیل دایر بودن در تمام شبانه روز یکی از مسجدهای کمنظیر جهان اسلام به شمار میرود. این مسجد در طول زمان بر اثر عوامل طیبعی و انسانی صدمات زیادی دیده است؛ از جمله در زمین لرزه سال 1084، ایوان مقصوره صدماتی دید که مورد بازسازی قرار گرفت.
مرمتهای دیگر مسجد پس از گلوله باران روسها در سال 1330 هـ. ق بود که به صدمه دیدن گنبد و ایوانهای مسجد انجامید. گنبد و ایوان مقصوره و ایوانهای شرقی و غربی مسجد در سال 1339 قمری مورد بازسازی اساسی قرار گرفت.
سردرها
سردرها برای شکل دادن به مجموعه بارگاه منور امام (علیهالسلام) طراحی شدهاند. در سه ورودی از خیابانهای شیرازی، نواب صفوی و طبرسی، سردرهایی با زیربنای بیش از 70 هزار متر مربع احداث شده است.
- سردر شیرازی
سردر شیرازی، در مسیر ورود زائران از خیابان شیرازی واقع شده و با 24 هزار و 625 متر مربع مساحت و 25 هزار و 492 متر مربع زیربنا، در غرب اماکن متبرکه ساخته شده است.
- سردر نواب صفوی
این سردر، در مسیر ورود زائران از خیابان نواب صفوی واقع شده است. 16 هزار و 164 متر مربع مساحت، 16 هزار و 850 متر مربع زیربنا دارد و در شرق اماکن متبرکه واقع شده است.
- سردر طبرسی
سردر طبرسی، در مسیر ورود زائران از خیابان طبرسی و در شمال اماکن متبرکه و روضه منوره واقع شده است و 26 هزار و 923 متر مربع مساحت و 27 هزار و 7155 متر مربع زیربنا دارد.
مسجد گوهرشاد در ابعاد شگفتانگیز
وسعت کل جامع گوهرشاد مشهد 9 هزار و 410 متر مربع است و از جهت شمال با عرض 87 متر به رواق دارالسیاده و دارالحفاظ، از جنوب با عرض 65/98 متر به صحن قدس، از شرق با طول 30/109 متر به رواق در دست احداث امام خمینی (صحن موزه سابق) و از غرب با طول 10/107 متر به بست شیخ بهایی محدود شده است. صحن مسجد تقریبا مربعی است به مساحت 2 هزار و 850 متر به طوری که 30/56 متر طول و 65/51 متر عرض دارد و از نظر وسعت، نهمین صحن از مجموعه 10 صحن قدیمی و جدید در اماکن متبرکه رضوی است.
معماری بینظیر مسجد گوهرشاد
مسجد گوهرشاد مرکب از یک صحن، چهار ایوان و یک گنبد فیروزهای و 2 گلدسته زیبا و هفت شبستان است و به جهت قدمت تاریخی، سبک معماری و زیباییهای هنری یکی از مهمترین آثار باستانی مشهد و صنعت معماری ایران اسلامی است که مورد علاقه زائران و مجاوران است و به عنوان یکی از جاذبههای مذهبی تاریخی و فرهنگی مورد توجه و بازدید باستان شناسان، جهانگردان و دیگر علاقهمندان میباشد. این مسجد از نظر استحکام بنا و ویژگیهای معماری اسلامی و زیبایی در طراحی، اسلوب و خط و کاشیکاریهای معرّق و غیر معرّق و مرقم و غیر مرقم و مقرنس و گچکاری و دیگر تزئینات هنری و مشخصههای معماری سنّتی بینظیر و ممتاز است و با گذشت ششصد سال همچنان مستحکم و ماندگار، چون آیینهای است که عظمت و قدمت و زیبایی معماری و هنر اسلامی در عهد تیموری را به نمایش میگذارد.
مسجد گوهرشاد در طول جنگها
بخشهای مختلف مسجد گوهرشاد مشهد به ضرورت، بارها مورد مرمت قرار گرفته است. در عهد صفویه که مسجد از حملۀ ازبکان سخت آسیب دیده بود، در دوران شاه عباس صفوی تعمیر شد و در 1083 ق، که در پی زلزله خراسان بر بخشهایی از بنای مسجد شکستهایی وارد آمده بود نیز اقدامات مرمتی صورت گرفت و خرابیهای ناشی از تهاجم افغانها و شورش ملک محمود سیستانی نیز در عهد افشاریه و قاجاریه برطرف شد. گنبد ایوان مقصوره که به واسطه وسعت دهانه در زلزلههای شدید و با گذشت زمان آسیب دیده و چندین بار مرمت شده بود، در سال 1339 ش، به منظور مرمت اساسی تخریب شد و ساخت آن مجددا توسط معماران ایرانی وزیر نظر مهندس عباس آفرنده و با رعایت همان ویژگیهای گذشته و حفظ مشخصات اصلی آغاز شده، در سال 1341 ش، خاتمه یافت و هم زمان سنگهای ازاره داخل ایوان مقصوره تعویض شد و کف ایوان با سنگهای مرمر مفروش گردید و در سال 1345 ش، دور ساقه گنبد با کاشی معرق کتیبهای مزین گردید. پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز مرمتهایی در بخشهای گوناگون مسجد جامع گوهرشاد مشهد صورت گرفته است و با مجموعهای از آب نما و آب خوری در وسط صحن زینت یافته که بر زیبایی و شکوه مسجد بیش از پیش افزوده است.
ایوانهای سر به فلک کشده
مسجد جامع گوهرشاد، دارای چهار ایوان با سر درهای مرتفع میباشد که به قرینه در وسط چهار ضلع مجموعه مسجد بنا گردیده، بزرگترین آنها ایوان مقصوره نام دارد که در ضلع جنوبی (قبله) صحن واقع است. و دارای 35 متر طول با عرضهای مختلف 13 تا 15 متر و ارتفاع سردر ایوان 27 متر و تا گنبد 40 متر و قطر پایهها در دو طرف 6 متر و ارتفاع منارهها 41 متر و ارتفاع تا عرقچین 29 متر و محیط گنبد از بیرون 85/61 متر است.
یکی از بخشهای مهم مجموعه گوهرشاد، محراب زیبایی است که در انتهای ایوان مقصوره قرار دارد و حاشیه اطراف محراب با کتیبه مرمت شده با کاشیهای معرق مرقم به آیة الکرسی تا الی النور مزین است و پایههای داخلی ایوان با سنگهای مرمر سفید زینت یافته است و در منتهی الیه سمت راست محراب، منبر صاحب الزمان (صاحب شاه) قرار دارد که منبری مرتفع و قدیمی است و در سال 1243ق (عصر فتحعلی شاه قاجار) توسط استاد محمّد خراسانی و به شیوه منبت کاری، از چوب گلابی و گردو و بدون میخ فلزی ساخته شده و در سال 1320ش مرمت شده است.
این منبر شبیه منبرهای موجود در مسجد بیتالمقدس و مسجد خلیل الرحمان در رواق حضرت ابراهیم در اردن ساخته شده است، اکنون در حفاظی با میلههای آهنی که قسمتهای پایین آن با شیشههای قطور مزین شده نگهداری میشود.
دومین ایوان، ایوان شمالی معروف به ایوان ساده، رو به قبله و به قرینه مقابل ایوان مقصوره واقع است و متصل به رواق دارالسیاده است در پیشانی ایوان، کتیبهای معرق با متنی مرقم به خطی زیبا از مرمت عهد شاه عباس صفوی سخن میگوید. همچنین کتیبههایی در پیشانی کفشداری 11 و 12 و پیشانی ایوان وجود دارد که مرقم به سوره قرآنی با خط زیبای محمدرضا امامی اصفهانی است و جلوههای زیبا و اصیل هنر اسلامی در قرن دهم را به نمایش میگذارد.
علاوه بر آن، کلیه قسمتهای داخلی ایوان شمالی اعم از دیوارها و سقف با کاشیهای معرق و غیر معرق و مرقم و غیر مرقم با رنگهای زیبا تزئین شده است. ایوان شمالی در 1366ش مرمت شده است.
کاشیکاری جهانی مسجد گوهرشاد
نمای دیوارهای داخلی صحن مسجد به ارتفاع 20/1 متر با سنگهای تیره اصفهان مزین است و از روی ازاره، تا لبه بام و سردرها و پیکره تمام پایهها و غرفههای تحتانی و فوقانی و گلدستهها و گنبد و سطح ظاهری نمای مسجد با کاشیهای معرق و غیر معرق عالی و ممتاز زینت یافته است که یکی از زیباترین نمونههای باقی مانده از هنر کمال یافته عصر تیموریان میباشد.
کف صحن مسجد با سنگ خلج شش گوشه مفروش شده و در وسط صحن مسجد، حوضی هندی شکل و هشت گوش در سالهای اخیر ساخته شده که دارای هلالهای وترگونه است و با چهار آبخوری سنگی که با حفاظ مشبک سنگی و چراغهای سبز به شیوه معماری سنتی زینت یافته که به انضمام حوض مرتفع کوچک در میان آب نما و فوارهها و شیرهای آب، شکوه و زیبایی و طراوت خاصی به فضای مسجد بخشیده است.
در گوشه شمالی شرقی حوض (نزدیک به حوض سابق و محلی که در گذشته به مسجد پیرزن معروف بوده) ستون سنگی به ارتفاع بیش از 2 متر قرار دارد که مثلث شاخص نصف النهار و ظهر و شب بر آن نصب شده و یکی از موضوعهای مورد توجه زائران است.
شبستانهای مسجد گوهرشاد
شبستانهای مسجد گوهرشاد به طور قرینه در اطراف ایوانها با پایههای قطور و سقف ضربی و به سبک معماری سنتی مساجد ایران کلاف شدهاند و بارها مورد مرمت قرار گرفتهاند، اما اکنون همان سبک و سیاق قدیمی را در خود محفوظ دارند. این شبستانهای هفت گانه در دورانهای مختلف با نامهای گوناگون نامیده شدهاند که برای اختصار به مهمترین آنها اشاره میشود:
- شبستان گرم
واقع در ضلع شرقی مسجد بین ایوان شرقی و ضلع شمالی مسجد که حاشیه شمالی این شبستان مسیر ارتباطی میان مسجد و رواق متصل به صحن آزادی است. این شبستان محل عبادت آقایان است.
- شبستان سبزواری
شبستان کوچکی است در جنوب ایوان شرقی و از شرق به رواق در دست احداث امام خمینی و از شمال با حد فاصل یک راهرو به ایوان شرقی و از غرب به صحن مسجد محدود میشود.
- شبستان تبریزی
واقع در ضلع جنوبی، بین ایوان مقصوره و رواق تازه تأسیس امام خمینی . یکی از نامهای این شبستان در گذشته به جهت وسعت، شبستان بزرگ بوده است.
- شبستان نهاوندی
شبستانی است بزرگ که در ضلع جنوبی مسجد و بین ایوان مقصوره و بست شیخ بهاءالدین عاملی و صحن قدس واقع شده و به سبب اقامه نماز جماعت توسط حجتالاسلام حاج شیخ علی اکبر نهاوندی، محدث مشهور به این نام معروف شده است.
- شبستان میلانی
واقع در ضلع غربی مسجد، بین ایوان غربی و راهرو متصل به بست شیخ بهاءالدین.
- شبستان نجف آبادی
در ضلع غربی مسجد، بین ایوان غربی و راهرو متصل به کفشداری 13 و 14 واقع شده است.
- شبستان علوی
واقع در ضلع شمالی بین راهروی قسمت شمالی و رواق دارالسیاده و مدرسه پریزاد. بجز شبستان گرم که محل عبادت آقایان است، دیگر شبستانها بنا به ضرورت، محل برگزاری جلسات قرآن، آموزش، سخنرانی و وعظ و تدریس علوم قرآنی و دینی و مراسم جشن و عزاداری و اعتکاف و نماز جماعت و مراسم دعای کمیل، دعای ندبه و دعای توسل است و ایوان مقصوره و ایوان متصل به دارالسیاده و صحن مسجد به طور دائم در تمام شبانه روز، محل اجرای نماز جماعت و سخنرانی و مراسم است.
قیام مسجد گوهرشاد
روز 21 ماه تیر 1314 ش، قیام مردم مشهد در اعتراض به سیاستهای ضداسلامی رضاخان در صحن مسجد گوهرشاد سرکوب شد. این قیام زمانی شکل گرفت که رضاخان دینستیزی را به اوج خود رسانده و درصدد بود تا سنتهای مذهبی و قوانین اسلامی را محو و نابود کند و فرهنگ غربی رابه جای آن بنشاند. رضاخان در پیگیری این سیاست دستور داده بود تا حجاب از سر زنان مسلمان برگیرند، مردان کلاه غربی به سر کنند، روحانیون لباس روحانیت را از تن بیرون کنند و در واکنش به این سیاست، روحانیون و مردم مسلمان در هر نقطهای به مخالفت برخاستند ولی در این ماجرا مشهد پیشقدم شد و قیام شکوهمندی در دل تاریخ به ثبت رسید. علما و روحانیان مشهد طی جلساتی پنهانی تصمیم گرفتند با این حرکت رضاخان مقابله کنند و او را از این کار بازدارند. در یکی از این جلسات پیشنهاد شد آیتالله حاج آقا حسین قمی به تهران برود و در مرحله اول با رضاخان مذاکره کند تا شاید بتواند او را از اجرای تصمیماتش باز دارد. وقتی آیتالله قمی به تهران آمد، بلافاصله از سوی حکومت دستگیر و ممنوعالملاقات شد. سایر روحانیان نیز در مساجد و مجالس، به آگاه کردن مردم پرداختند. مسجد گوهرشاد از جمله مکانهای تجمع مردم بود. اجتماعات مردم در این مسجد هر روز بیشتر میشد و شهر حالت عادی خود را از دست میداد وسخنرانان نیز به ایراد بیانات آتشین میپرداختند.
اقدامات سلسله پهلوی
همزمان با بازداشت حاج آقا حسین قمی، در مشهد نیز به دستور حکومت، روحانیونی همچون شیخ غلامرضا طبسی و شیخ نیشابوری دستگیر شدند. صبح روز جمعه 20 تیر 1314 نظامیان مستقر در مشهد برای متفرق ساختن مردم وارد عمل شدند و به روی آنان آتش گشودند و تعداد زیادی را کشتند و زخمی کردند، ولی مردم مقاومت کرده و سربازان نیز بنا به دستوری که به آنها رسیده، مراجعت کردند. به دنبال این حادثه مردم اطراف مشهد با بیل وداس و ... به سوی مسجد حرکت کردند. فردای آن روز جمعیت زیادتری در مسجد گوهرشاد تجمع کردند و علیه اقدامات دولت اعتراض نمودند. سران نظامی و انتظامی مشهد این بار بنا به دستور رضاخان باتجهیزات کامل و افراد فراوان در نقاط حساس مستقر شدند و تفنگها، سلاحهای خودکار و حتی توپها را به منظور سرکوب مردم به میدان آوردند. در حوالی ظهر مأمورین نظامی و انتظامی از هر سو به مردم هجوم آورده و در داخل مسجد به کشتار آنان پرداختند. در این واقعه تعداد بسیاری شهید، مجروح و بازداشت شدند. کشتار مردم در این مسجد به اندازهای بود که به نقل از شاهدان عینی چند کامیون جنازه از صحنه کشتار خارج کردند. یک روز پس از این فاجعه عملیات دستگیری علما و روحانیون آغاز شد و تعداد کثیری از آنان بازداشت و روانه زندان شدند. قیام مسجد گوهرشاد برای همیشه در دفتر اقدامات سلسله پهلوی ثبت شد. گفتنی است این قیام یک سال پس از بازگشت رضاخان از سفر به ترکیه و در پی مشاهده بی بند و باری و بیحجابی زنان ترکیه توسط وی به وقوع پیوست.