افزودن پیوند

    اراده الهی: تفاوت میان نسخه‌ها

    از ویکی‌وحدت
    بدون خلاصۀ ویرایش
    بدون خلاصۀ ویرایش
     
    (۷۰ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۵ کاربر نشان داده نشد)
    خط ۱: خط ۱:
    '''اراده الهی''' از [[صفات ثبوتیه|صفات ثبوتی]] [[خداوند]] است. بحث در این‌باره در حیطه [[علم کلام]] می‌باشد. متکلمان مسلمان درباره چیستی اراده الهی‌ اختلاف نظر دارند. برخی اراده الهی را اگر مربوط به افعال خداوند باشد، [[افعال‌الهی|افعال الهی]] و اگر مربوط به افعال دیگران باشد، امر خدا می‌نامند. با این‌‌حال، برخی دیگر با [[معتزله]] همراه شده اراده الهی را قسمی از [[علم‌الهی|علم]] می‌دانند.


    == معنای اراده الهی از نگاه متکلمان و مذاهب اسلامی ==
    دانشمندان کلام در‌این‌باره که خداوند دارای اراده است، هم‌‌عقیده‌اند، اما در معنا‌شناسی آن با هم اختلاف دارند. <ref>ر. ک، سعیدی‌ مهر، آموزش کلام اسلامی، سال ۱۳۸۸شمسی، ج۲، ص۲۴۷.</ref>از جمله اختلافات مربوط به اراده الهی، بحث در‌باره ماهیت آن است که آیا اراده از [[صفات‌ذات|صفات ذات]] است یا [[صفات‌فعل|صفات فعل]]، قدیم است یا حادث.<ref> ر. ک، سعیدی‌ مهر، آموزش کلام اسلامی، سال ۱۳۸۸شمسی، ج۲، ص۲۴۷. با تصرف اندک در عبارت.</ref> [[شیخ مفید]] معتقد است که اراده خدا درباره اعمال خودش که اراده تکوینی نام دارد، همان افعال اوست، اما اراده‌اش درباره دیگر موجودات که اراده تشریعی نام دارد، امر او راجع به آن افعال است.<ref>شیخ مفید، اوائل المقالات، ۱۴۱۳هجری قمری، ص۵۳.</ref>علامه طباطبایی نیز دارای چنین عقیده‌ای بود.<ref>ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، سال ۱۳۹۲شمسی، ص۱۳۲.</ref>


    [[اراده الهی]] از [[صفات ثبوتی خداوند]] است. بر همین مبنا خداوند مرید نامیده می شود. بحث در این باره مربوط به حوزه کلام است.متکلمان مسلمان درباره چیستی اراده الهی اختلاف نظر دارند. برخی اراده الهی در باره خودش را همان [[افعال الهی]] و اراده اش در باره دیگران را امر خدا می دانند، اما برخی دیگر همراه با [[معتزله]] اراده الهی را قسمی از علم او می دانند.اراده  به دو قسم تکوینی و تشریعی تقسیم می شود و قرآن از هر دو اراده نام برده است.
    بر همین مبنا وقتی گفته شود که هر گاه خداوند اراده کند تا موجودی را خلق کند، بی‌درنگ خلق می‌شود. <ref>ر. ک، سبحانی جعفر، عقاید اسلامی در پرتو قرآن، سال ۱۳۷۹شمسی، ص۲۱۷  با تصرف در عبارت.</ref> ادعای مذکور مطابق با این آیه شریفه است: «إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَیْئاً أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُون»
    فرمان او چنین است که هر گاه چیزی را اراده کند، تنها به آن می‌‏گوید: «موجود باش!»، آن نیز بی‌درنگ موجود می‌‏شود. <ref>سوره یس، آیه 82</ref>این نحوه تفسیر از اراده الهی، نشان می‌دهد که مطابق با عقیده [[شیخ مفید]] و [[سید محمد حسین طباطبایی]]، این صفت باید از صفات‌فعل خداوند باشد.<ref>طباطبایی محمد حسین، نهایة‌الحکمة، قم، نشر دفتر انتشارات اسلامی، ص۳۶۲ و۳۶۴</ref> <ref>حسن‌ بیگی علی، مجله کلام اسلامی، سال 1383 خورشیدی، شماره 50، مقاله: اراده‌الهی، ص۱۰۷</ref>.شیخ مفید مدعی است که دیدگاهش برگرفته از سخنان امامان علیهم‌السلام و نیز مطابق با عقیده اکثر علمای امامیه است. <ref>شیخ مفید، اوائل المقالات، سال ۱۴۱۳هجری قمری، ص۵۳.</ref>
    در تایید این دیدگاه، روایاتی نیز وارد شده و مورد استشهاد قرار گرفته است. از جمله از [[جعفر بن محمد (صادق)|جعفر بن محمد (صادق‌)]] نقل شده است که مشیت خداوند را حادث و غیرازلی خوانده است.<ref>شیخ صدوق، التوحید، سال ۱۳۹۸ هجری قمری، ص۱۴۷.</ref>همچنین روایتی از [[موسی بن جعفر (کاظم)]] نقل شده است که حضرت اراده خداوند را همان فعل او معرفی کرده است.<ref>شیخ صدوق، التوحید، سال ۱۳۹۸هجری قمری، ص۱۴۷</ref> همچنین تعبیری از [[علی بن موسی (رضا)]] به دست ما رسیده است که آن حضرت نیز مشیت و اراده الهی را از صفات فعلی خداوند دانسته است. <ref>شیخ صدوق، کتاب التوحید، سال ۱۳۹۸هجری قمری، ص۳۳۸.</ref>


    ==معناشناسی اراده الهی از نگاه متکلمان و نیز مذاهب اسلامی ==
    به گفته علامه طباطبایی  که افرادی چون [[ملاصدرا]]، اراده را از صفات ذاتی و عین ذات الهی شمرده‌اند.<ref>طباطبایی سید محمد حسین، نهایة‌الحکمة، قم، نشر دفتر انتشارات اسلامی، ص۳۷۱.</ref>با این‌حال مشهور فلاسفه مسلمان معتقدند که معنای اراده تکوینی همان علم خداوند به افعال است که مطابق با نظام احسن یعنی بهترین جهان ممکن می‌باشد.<ref>طباطبایی سید محمد حسین، نهایة‌الحکمه قم، نشر دفتر انتشارات اسلامی، ص۳۶۱و۳۶۲؛</ref> <ref>ربانی گلپایگانی علی، عقاید استدلالی، سال ۱۳۹۲شمسی، ص۱۳۲</ref>.


    [[متکلمان مسلمان]] درباره اصل وجود اراده برای خداوند هم‌ عقیده اند،اما در معنا شناسی آن با هم اختلاف دارند. <ref>با استفاده از [[سعیدی‌ مهر]]، آموزش کلام اسلامی، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۲۴۷.</ref>از جمله اختلافات بر سر ماهیت اراده الهی است که آیا اراده از [[صفات ذات]] است یا [[صفات فعل]]، قدیم است یا حادث.<ref>ر.ک، همان</ref> [[شیخ مفید]] معتقد است که اراده خدا نسبت به اعمال خودش که اراده تکوینی نام دارد، همان افعال اوست، اما اراده اش  نسبت به دیگر موجودات که اراده تشریعی نام دارد، امرش نسبت به آن افعال است.<ref>شیخ مفید، اوائل المقالات، ۱۴۱۳ق، ص۵۳.</ref>علامه طباطبایی نیز دارای چنین عقیده ای می باشد.<ref>ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، ۱۳۹۲ش، ص۱۳۲.</ref>
    بسیاری از متکلمان امامیه و نیز تمام معتزله معتقدند که اراده تکوینی خداوند، علم او به افعالی است که مصلحت انسان و دیگر موجودات را در پی دارد.<ref>ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، سال ۱۳۹۲شمسی، ص۱۳۲.</ref> بر اساس این عقیده، اراده جزء صفات ذات شناخته می‌شود.<ref>حسن ‌بیگی علی، مجله کلام اسلامی، شماره 50، سال 1383 خورشیدی، مقاله اراده الهی، ص۱۰۷.</ref>اما [[اشاعره]] معقتدند که اراده از نظر معنایی غیر از علم، قدرت و دیگر صفات ذات خداوند است،<ref>ربانی گلپایگانی علی، عقاید استدلالی، سال ۱۳۹۲شمسی، ص۱۳۲.</ref>ولی آن را صفتی ذاتی یا زاید بر ذات، اما قدیم و ازلی <ref>ر. ک، سعیدی‌مهر، آموزش کلام اسلامی، سال ۱۳۸۸شمسی، ج۲، ص۲۵۱.</ref> می‌دانند.<ref>ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، سال ۱۳۹۲شمسی، ص۱۳۲.</ref>


    بر همین مبنا وقتی بگویند که خدا اراده کرد تا انسان را خلق کند، یعنی این که خدا انسان را خلق کرد. <ref>ر. ک، سبحانی، عقاید اسلامی در پرتو قرآن، حدیث و عقل، ۱۳۷۹ش، ص۲۱۷.</ref> که مطابق با این آیه شریفه است «إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَيْئاً أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُون»
    == فرق اراده و مشیت ==
    فرمان او چنين است كه هر گاه چيزى را اراده كند، تنها به آن مى‏گويد: «موجود باش!»، آن نيز بی درنگ موجود می ‏شود. <ref>سوره یس، آیه 82</ref>این نحوه تفسیر از اراده الهی نشان می دهد که مطابق با عقیده شیخ مفید و علامه طباطبایی، این صفت می بایستی از صفات فعل خداوند باشد.<ref>طباطبایی محمد حسین، نهایة‌الحکمة، دفتر انتشارات اسلامی، ص۳۶۲ و۳۶۴؛ حسن‌ بیگی علی،مجله کلام اسلامی، سال 1383 خورشیدی، شماره 50، مقاله: اراده الهی، ص۱۰۷.</ref> شیخ مفید مدعی است که دیدگاهش برگرفته از  سخنان امامان علیهم السلام و نیز مطابق با عقیده اکثر علمای امامیه است. <ref>شیخ مفید، اوائل المقالات، ۱۴۱۳ق، ص۵۳.</ref>
    در منابع بیان شده است که بسیاری از اهل لغت و نیز علمای کلام، معنای اراده و مشیت را یکی می‌دانند و معتقدند که این دو یک صفت به حساب می‌آید. <ref>مکارم شیرازی ناصر، پیام قرآن، سال ۱۳۸۶شمسی، ج۴، ص۱۵۶.</ref>اما برخی دیگر مطابق با بیان قرآن مبنی بر اینکه مشیت را به امور تکوینی معطوف کرده است؛ آن را همراه با اراه دو صفت متفاوت خداوند دانسته‌اند.<ref>ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، سال ۱۳۹۲شمسی، ص۱۳۱.</ref>
    البته در این باره روایاتی نیز وارد شده و مورد استشهاد قرار گرفته است. از جمله از امام صادق علیه السلام نقل شده است که مشیت خداوند را حادث و غیرازلی خوانده است. <ref>شیخ صدوق، التوحید، ۱۳۹۸ق، ص۱۴۷.</ref>همچنین روایتی از امام کاظم علیه السلام نقل شده است که  اراده خداوند را همان فعل او معرفی کرده است. <ref>شیخ صدوق، التوحید، ۱۳۹۸ق، ص۱۴۷</ref>.علاوه تعبیری از امام رضا علیه السلام به دست ما رسیده است که حضرت، مشیت و اراده را از صفات فعلی خداوند دانسته است. <ref>شیخ صدوق، التوحید، ۱۳۹۸ق، ص۳۳۸.</ref>
    به گفته برخی از بزرگان، بررسی‌ها نشان می‌دهد که در [[قرآن]] واژه اراده هم به معنای تکوینی و هم تشریعی آمده است، اما واژه مشیت بیشتر در مسایل مربوط به امور تکوینی و آفرینش به کار رفته است هر چند این واژه درباره امور تشریعی به ندرت استعمال شده است. <ref>مکارم شیرازی ناصر، پیام قرآن، قم، سال ۱۳۸۶شمسی، ج۴، ص۱۶۴ و۱۶۹.</ref> و اما در برخی از روایات، <ref>کلینی، الکافی سال ۱۳۶۲ شمسی، ج۱، ص۱۴۸</ref> بین مشیت و اراده تفصیل و تقدم و تأخر مشاهده می‌شود که دلالت دارد بر این که مشیت با اراده یکی نیست. <ref>مکارم شیرازی ناصر، پیام قرآن، قم، سال ۱۳۸۶شمسی، ج۴، ص۱۵۶.
    </ref>


    برخی از مفسرین نقل کرده اند که افرادی چون مثل ملاصدرا، اراده را از صفات ذاتی و عین ذات الهی شمرده‌اند. <ref>طباطبایی محمد حسین، نهایة‌الحکمة، دفتر انتشارات اسلامی، ص۳۷۱.</ref>با این حال مشهور فلاسفه مسلمان معتقدند که معنای اراده تکوینی همان علم خداوند به افعال است که مطابق با نظام احسن یعنی بهترین جهان ممکن می باشد. <ref>طباطبایی محمد حسین، نهایة‌الحکمه پیشین، ص۳۶۱و۳۶۲؛ ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، ۱۳۹۲ش، ص۱۳۲.</ref>
    == اراده الهی در منظر برخی از متکلمان مسلمان ==
    متکلمان مسلمان، خداوند را صاحب اراده دانسته و بر همین اساس او را مرید می‌خوانند، ولی در معنا‌شناسی آن نظرات متفاوتی دارند.
    عده‌ای چون شیخ مفید، اراده الهی را در‌باره افعالش، همان افعال خودش و در‌باره افعال مخلوقات، امر به ایجاد آن می‌دانند.<ref>شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، اوائل المقالات، قم، نشر داوری، سال ۱۳۷۱شمسی. ج۱، ص۵۸ </ref> <ref> بحرانی، ابن میثم، قواعد المرام فی علم الکلام، قم نشر مکتب مرعشی، سال 1398 هجری قمری، ج۱، ص۵۶ </ref> <ref>جوینی، عبدالملک، الارشاد إلی قواطع الادلة فی اصول الاعتقاد، قم، یوسف، قاهره، نشر مکتبه الخانجی، سال 1399 هجری قمری، ج۱، ص۶۳ </ref> عده‌ای دیگر معتقدند، اراده الهی خشنودی و رضایت خداوند به فعلش می‌باشد. <ref>اصفهانی، شیخ محمدحسین، بحوث فی الأُصول، قم، نشر جامعه مدرسین، سال 1416 هجری قمری، ج۲، ص3</ref>.
    <ref>ابن سینا، الهیات شفا، قم، نشر مکتبه مرعشی، سال 1404 هجری قمری، ج۱، ص171</ref> برخی اراده خدا را به خشنودی و غضب او به طور مطلق تفسیر کردند.<ref>باقلانی، قاضی ابوبکر، تمهید الأوائل وتلخیص الدلائل، بیروت، نشر موسسه الکتب الثقافیه، تحقیق عماد الدین، ج۱، ص47.</ref> اما گروهی می‌گویند که اراده خداوند، علم او به مصلحت فعل یا همان «داعی» است. <ref>تفتازانی، سعدالدین، شرح المقاصد، قم، نشر شریف رضی، سال 1409 هجری قمری، ج۴، ص۱۳۴.</ref> <ref> علامه حلی، حسن بن یوسف، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، بیروت، نشر موسسه اعلمی، سال 1399 هجری قمری، ص288</ref>.جمعی اراده را امری عدمی‌ دانسته‌اند و آن را به مجبور و مغلوب نبودن خداوند معنا کرده‌اند.<ref>تفتازانی، سعدالدین، شرح مقاصد، قم، نشر شریف مرتضی، سال 1409 قمری، ج۴، ص۱۲۹</ref> عده‌ای دیگر، اراده خداوند را به فعل خویش داعی و علم به مصلحت و اراده خداوند را به فعل غیر امر به آن فعل دانسته‌اند.<ref>علامه حلی، حسن بن یوسف، انوار الملکوت فی شرح الیاقوت، تهران، نشر دانشگاه تهران، سال 1388 هجری شمسی، ج۱، ص138.</ref> و اما بیشتر متکلمان‌مسلمان اراده خداوند را علم او به نظام اصلح و عین قدرت و علمش در مرتبه ذات دانسته‌اند.<ref> ملاصدرا، الحکمة المتعالیه فی الاسفار العقلیة الأربعة، قم، نشر مکتب مصطفوی، سال 1316 هجری قمری، ج۶، ص۳۱۶.</ref> <ref> ملاصدرا، الحکمة المتعالیه فی الاسفار العقلیة الأربعة، قم، نشر مکتب مصطفوی، سال 1316 هجری قمری، ج۶، ص۳۳۳</ref>


    بسیاری از متکلمان امامیه و نیز تمام معتزله معتقدند که اراده تکوینی خدا علم او به افعالی است که مصلحت انسان و دیگر موجودات را در پی دارد.<ref>ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، ۱۳۹۲ش، ص۱۳۲.</ref> مطابق با این عقیده، اراده جزء صفات ذات شناخته می شود.<ref>حسن ‌بیگی علی، مجله کلام اسلامی، شماره 50 سال 1383 خورشیدی، مقاله اراده الهی، ص۱۰۷.</ref>اما اشاعره معقتدند که اراده از نظر معنایی غیر از علم و قدرت و دیگر صفات ذات خداوند است. <ref>ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، ۱۳۹۲ش، ص۱۳۲.</ref>ولی آن را صفتی ذاتی یا زاید بر ذات، اما قدیم و ازلی <ref>ر.ک، سعیدی‌مهر، آموزش کلام اسلامی، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۲۵۱.</ref> می دانند. <ref>ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، ۱۳۹۲ش، ص۱۳۲.</ref>
    == اراده تکوینی و اراده تشریعی ==
    اراده الهی به [[اراده تکوینی]] و [[اراده تشریعی]] تقسیم می‌شود.<ref>سبحانی جعفر، الاهیات، سال ۱۴۱۲ هجری قمری، ج۴، ص۱۲۶.</ref> در اراده تکوینی متعلق اراده در خارج و بدون دخالت یا وساطت اراده‌های دیگر محقق می‌شود، مثل اراده الهی در آفرینش موجودات یا اراده انسان در آشامیدن آب.<ref> مشکینی، علی، اصطلاحات الاصول، سال ۱۳۷۱ هجری شمسی، ص۲۹.</ref>بنابراین، اگر اراده الهی بر ایجاد چیزی تعلق بگیرد، به آن اراده تکوینی می‌گویند.<ref> مشکینی علی، اصطلاحات الاصول، سال ۱۳۷۱ هجری شمسی، ص۲۹.</ref>
    اما در اراده تشریعی، شخص یا اشخاص دیگری مامور به انجام اراده مرید می‌شوند، مثل اراده تشریعی خداوند بر انجام نماز، روزه و سایر واجبات. در این فرض خداوند به طور مستقیم کاری را انجام نمی‌دهد، بلکه از بندگانش می‌خواهد تکالیفی را که بر عهده آنان قرار داده است، انجام دهند و یا پدری به فرزندانش دستور می‌دهد تا فلان کار را برایش انجام دهند.<ref>مشکینی علی، اصطلاحات الاصول، سال ۱۳۷۱شمسی، ص۲۹</ref> <ref>موسوی بجنوردی، منتهی الاصول، سال ۱۳۸۰شمسی، ج۱، ص۱۸۲.</ref> به تعبیر دیگر، در اراده تشریعی قانون‌گذار یا شارع اراده می‌کند که بندگان تکالیف صادره از سوی خداوند را با اختیار خود انجام دهند.
    <ref>فرهنگ نامه اصول فقه، قم، نشر دفتر تبلیغات اسلامی، سال 1389 شمسی، ص۱۴۲.</ref> لازم به ذکر است که در این‌باره در منابع مختلف اسلامی  مباحث مفصلی مطرح شده است.<ref> ر. ک، نسفی عبدالرحمان، شرح عقائد، زاهدان، نشر مکتبه الاسلامیه، ج۱، ص105.</ref> <ref>ربانی گلپایگانی، علی، جبر و اختیار، قم، نشر موسسه تحیقاتی سیدالشهداء، سال 1368 شمسی، ج۱، ص۷۸.</ref> <ref>اصفهانی، شیخ محمدحسین، بحوث فی الأُصول، قم، نشر جامعه مدرسین، سال 1416 هجری قمری، ج۱، ص12</ref>


    ==فرق اراده و مشیت==
    == تفاوت اراده تکوینی و تشریعی ==
    با توضیحاتی که درباره اراده تکوینی و تشریعی داده شد، متوجه تفاوت آنها از هم می‌شویم.
    1. متعلق اراده تکوینی، فعل شخص اراده کننده است؛ اما متعلق اراده تشریعی فعل شخص دیگر است. <ref>موسوی بجنوردی، منتهی الاصول، سال ۱۳۸۰شمسی، ج۱، ص۱۸۳</ref>
    2.در اراده تکوینی تخلف رخ نمی‌دهد و مراد به طور حتم واقع می‌شود، اما در اراده تشریعی هیچ‌گونه اجباری مبنی بر انجام فعل وجود ندارد و می‌توان خواسته مرید را انجام نداد.<ref>ر. ک، مشکینی، اصطلاحات الاصول، سال ۱۳۷۱شمسی، ص۲۹؛</ref> <ref>موسوی بجنوردی، منتهی الاصول، سال ۱۳۸۰شمسی، ج۱، ص۱۸۲ و۱۸۳</ref>
    3.متعلق اراده تشریعی بر خلاف اراده تکوینی، افعال‌اختیاری است.<ref>موسوی بجنوردی، منتهی الاصول، سال ۱۳۸۰شمسی، ج۱، ص۱۸۳.</ref>


    در برخی از منابع به این نکته اشاره شده است که بسیاری از اهل لغت و نیز علمای کلام، معنای اراده و مشیت را یکی می دانند و معتقدند که این دو یک صفت به حساب می آیند.مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۴، ص۱۵۶.اما برخی دیگر مطابق با بیان قرآن مبنی بر این که مشیت را به امور تکوینی معطوف کرده است آن را همراه با اراه دو صفت متفاوت خداوند دانسته اند.ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، ۱۳۹۲ش، ص۱۳۱.
    == اراده تکوینی و تشریعی در قرآن ==
    به گفته برخی از بزرگان، بررسی ها نشان می دهد که در قرآن واژه اراده هم به معنای تکوینی و هم تشریعی آمده است اما مشیت  بیشتر در مسایل مربوط به امور تکوینی و آفرینش به کار رفته است اما این واژه  در باره امور تشریعی به ندرت استعمال شده است. مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۴، ص۱۶۴ و۱۶۹.و اما در برخی از روایات، الکافی،ر. ک، کلینی، الکافی ۱۳۶۲، ج۱، ص۱۴۸ بین مشیت و اراده، تفصیل و تقدم و تأخر مشاهده می‌شود که دلالت دارد بر این که مشیت با اراده یکی نیست.مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۴، ص۱۵۶.
    موارد استفاده از اراده تکوینی و تشریعی در قرآن بسیار است.<ref>مکارم شیرازی ناصر، پیام قرآن، سال ۱۳۸۶شمسی، ج۴، ص۱۵۳و۱۶۹</ref> به عنوان مثال، مقصود از اراده در سوره نساء آیه 82 <ref>مکارم شیرازی، آیات ولایت در قرآن، سال ۱۳۸۶شمسی، ص۱۵۷</ref>  سوره مائده آیه 41 <ref>سبحانی جعفر، الاهیات، سال ۱۴۱۲قمری، ج۴، ص۱۲۸</ref>. سوره قصص آیه 5 <ref>سبحانی جعفر، الاهیات، سال ۱۴۱۲قمری، ج۴، ص۱۲۸</ref> سوره انفال آیه 7 <ref>سبحانی، الاهیات، سال ۱۴۱۲قمری، ج۴، ص۱۲۸</ref>  همچنین سوره احزاب آیه 33 مشهور به آیه تطهیر، <ref>سبحانی، الاهیات، سال ۱۴۱۲قمری، ج۴، ص۱۲۶</ref> <ref>مکارم شیرازی ناصر، تفسیر نمونه، سال ۱۳۷۱شمسی، ج۱۷، ص۲۹۲ و۳۰۳.</ref>اراده تکوینی است و مقصود از اراده در آیه 185 سوره بقره، <ref>مکارم شیرازی ناصر، پیام قرآن، سال ۱۳۸۶شمسی، ج۴، ص۱۶۱.</ref> و آیه اول و ششم سوره مائده <ref>مکارم شیرازی ناصر، تفسیر نمونه، سال ۱۳۷۱شمسی، ج۷، ص۱۰۱</ref> اراده تشریعی است.
    == پانویس ==
    {{پانویس}}


    ==دیدگاه برخی از متکلمان در باره اراده الهی ==
    [[رده:مفاهیم و اصطلاحات]]
     
    [[رده:مفاهیم و اصطلاحات اسلامی]]
    هر چند متکلمان مسلمان خداوند را صاحب اراده دانسته او را مرید می خوانند، ولی در معنا شناسی آن نظرات متفاوتی دارند.
    عده ای چون شیخ مفید، اراده الهی را نسبت به افعالش همان افعال خودش و نسبت به افعال مخلوقات، امر به ایجاد آن می دانند.<ref>شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، اوائل المقالات، ج۱، ص۵۸، قم مکتبة الداوری، ۱۳۷۱ش. </ref> <ref> بحرانی،ابن میثم، قواعد المرام فی علم الکلام، ج۱، ص۵۶،  مکتبة المرعشی، قم، ۱۳۹۸  ه ق.</ref> <ref>جوینی، عبدالملک، الارشاد إلی قواطع الادلة فی اصول الاعتقاد، ج۱، ص۶۳، تحقیق دکتر محمد یوسف مصر، قاهره، مکتبة الخانجی، ۱۳۹۹ق</ref> عده ای دیگر معتقدند، اراده الهی خشنودی و رضایت او به فعلش می‌باشد. <ref>اصفهانی، شیخ محمدحسین، بحوث فی الأُصول، ج۲، ص۳، انتشارات جامعه مدرسین، قم، ۱۴۱۶ق.</ref> <ref>الالهیات شفا، ابن سینا، ج۱، ص۱۷۱، حسین، مکتبة المرعشی، قم ۱۴۰۴ ه ق.</ref> برخی، اراده خدا را به خشنودی و غضب او به طور مطلق تفسیر کردند.<ref>باقلانی، قاضی ابوبکر، تمهید الأوائل وتلخیص الدلائل، ج۱، ص۴۷، تحقیق عماد الدین، بیروت مؤسسة الکتب الثقافیة.</ref> اما گروهی می گویند، اراده خداوند، علم او به مصلحت فعل یا همان «داعی» است. <ref>تفتازانی، سعدالدین، شرح مقاصد، ج۴، ص۱۳۴، قم، شریف رضی، 1409 ه ق .</ref> ع<ref> علامه حلی، حسن بن یوسف، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، ص۲۸۸، بیروت، مؤسسة اعلمی ۱۳۹۹ق</ref>.جمعی اراده را امری عدمی دانسته اند و آن را به مجبور و مغلوب نبودن خداوند معنا کرده‌اند.<ref>تفتازانی، سعدالدین، شرح مقاصد پیشین، ج۴، ص۱۲۹</ref> عده ای دیگر اراده خداوند به فعل خویش را داعی و علم به مصلحت، و اراده خدا به فعل غیر را امر به آن فعل دانسته‌اند.<ref>علامه حلی، حسن بن یوسف، انوار الملکوت فی شرح الیاقوت، ج۱، ص۱۳۸، دانشگاه تهران، ۱۳۳۸ش.</ref> و اما بیشتر متکلمان مسلمان،اراده خدا را علم او به نظام اصلح و عین قدرت و علمش در مرتبه ذات دانسته‌اند.<ref> ملاصدرا،الحکمة المتعالیه فی الاسفار العقلیة الأربعة، ج۶، ص۳۱۶، ۱۰۵۰م، مکتبة المصطفوی، قم ۱۳۱۶ق.</ref>  <ref>همان، ص۳۳۳</ref>  <ref>علامه حلی، حسن بن یوسف، انوار الملکوت فی شرح الیاقوت پیشین، ص۶۷</ref>
     
    ==اراده تکوینی و اراده تشریعی==
     
    اراده الهی  به اراده تکوینی و تشریعی تقسیم می شود.<ref>سبحانی، الاهیات، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۲۶.</ref>
    در اراده تکوینی متعلق اراده در خارج بدون دخالت یا وساطت اراده های دیگر محقق می شود مثل اراده الهی در آفرینش موجودات یا اراده انسان در آشامیدن آب. <ref>ر. ک، مشکینی علی، اصطلاحات الاصول، ۱۳۷۱ش، ص۲۹.</ref>
    بنا بر این، اگر اراده الهی بر ایجاد چیزی تعلق بگیرد آن را اراده تکوینی می گویند.<ref>همان</ref>
     
    اما در اراده تشریعی شخص یا اشخاص دیگری مامور به انجام اراده مرید می شوند مثل اراده تشریعی خداوند به انجام نماز، روزه و سایر واجبات. در این فرض خداوند به طور مستقیم کاری را انجام نمی دهد بلکه از بندگانش می خواهد تکالیفی  که بر عهده آنان قرار داده است را انجام دهند
    و یا  پدری به فرزندش دستور می دهد تا فلان کار را در حال اختیار برایش انجام دهد <ref>با استفاده از:مشکینی علی، اصطلاحات الاصول، ۱۳۷۱ش، ص۲۹؛ موسوی بجنوردی، منتهی الاصول، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۱۸۲.</ref>
    به تعبیر دیگر، در اراده تشریعی، قانون گذار یا شارع اراده می کند که بندگان تکالیف صادره از سوی خداوند را با اختیار خود انجام دهند.
    <ref>مرکز اطلاعات و منابع اسالمی، فرهنگ‌نامه اصول فقه، ۱۳۸۹ش، ص۱۴۲.</ref>
     
     
     
     
    با این توضیح که فعل یا ترک فعل مورد نظر مُرید در خارج به دو گونه محقق می‌شود. در اراده تکوینی مرید خودش به طور مستقیم برای تحقق خواسته اش اقدام می کند و در اراده تشریعی مرید از شخص دیگری برای آن چه می خواهد کمک می خواهد. این مسئله با بیان یک مثال روشن می شود.شخص تشنه از دو راه تشنگی خودش را رفع می کند یا خودش بر می خیزد و به دنبال آب می رود و یا به کسی دستور می دهد تا برایش آب ببرد. در نوع اول اراده تکوینی است و در نوع دوم اراده تشریعی است و بدین گونه تعلق اراده خدا به افعال خویش را اراده تکوینی و امر و نهی‌اش نسبت به افعال اختیاری انسان  را اراده تشریعی گویند. ر. ک.<ref>نسفی، عبد الرحمان، شرح عقائد، ج۱، ص۱۰۵، عبد الخالق، زاهدان، المکتبة الإسلامیة.</ref>  <ref>ربانی گلپایگانی، علی، جبر و اختیار، ج۱، ص۷۸، قم مؤسسه تحقیقاتی سیدالشهداء، ۱۳۶۸ش.</ref> <ref>اصفهانی، شیخ محمدحسین، بحوث فی الأُصول، ج۱، ص۱۲، انتشارات جامعه مدرسین، قم، ۱۴۱۶ق.</ref>
    ا
     
     
    در تفاوت اراده تکوینی و تشریعی گفته شده است متعلق اراده تکوینی، فعل شخص اراده کننده است؛ اما متعلق اراده تشریعی فعل شخص دیگر است.[۳۵] در اراده تکوینی خدا، هر آنچه اراده شود، حتماً به وقوع می‌پیوندد؛ اما در اراده تشریعی، امکان تخلف وجود دارد.[۳۶] اراده تشریعی برخلاف اراده تکوینی فقط به افعال اختیاری تعلق می‌گیرد.[۳۷]
     
    اراده تکوینی و تشریعی در آیات قرآن فراوان به کار رفته است.[۳۸] منظور از اراده در آیاتی همچون آیه ۸۲ سوره نساء،[۳۹] آیه تطهیر،[۴۰] آیه ۴۱ سوره مائده،[۴۱] آیه ۵ سوره قصص[۴۲] و آیه ۷ سوره انفال[۴۳] اراده تکوینی و منظور از اراده در آیه ۱۸۵ سوره بقره،[۴۴] آيه اول و ششم سوره مائده[۴۵] و آیه هفتم سوره انفال،[۴۶] اراده تشریعی دانسته شده است.
     
    ==پانویس==
     
    {{پانویس|2}}
     
    [[رده: کلام اسلامی]]
    [[رده: مفاهیم اسلامی]]

    نسخهٔ کنونی تا ‏۱ ژوئن ۲۰۲۴، ساعت ۱۹:۵۴

    اراده الهی از صفات ثبوتی خداوند است. بحث در این‌باره در حیطه علم کلام می‌باشد. متکلمان مسلمان درباره چیستی اراده الهی‌ اختلاف نظر دارند. برخی اراده الهی را اگر مربوط به افعال خداوند باشد، افعال الهی و اگر مربوط به افعال دیگران باشد، امر خدا می‌نامند. با این‌‌حال، برخی دیگر با معتزله همراه شده اراده الهی را قسمی از علم می‌دانند.

    معنای اراده الهی از نگاه متکلمان و مذاهب اسلامی

    دانشمندان کلام در‌این‌باره که خداوند دارای اراده است، هم‌‌عقیده‌اند، اما در معنا‌شناسی آن با هم اختلاف دارند. [۱]از جمله اختلافات مربوط به اراده الهی، بحث در‌باره ماهیت آن است که آیا اراده از صفات ذات است یا صفات فعل، قدیم است یا حادث.[۲] شیخ مفید معتقد است که اراده خدا درباره اعمال خودش که اراده تکوینی نام دارد، همان افعال اوست، اما اراده‌اش درباره دیگر موجودات که اراده تشریعی نام دارد، امر او راجع به آن افعال است.[۳]علامه طباطبایی نیز دارای چنین عقیده‌ای بود.[۴]

    بر همین مبنا وقتی گفته شود که هر گاه خداوند اراده کند تا موجودی را خلق کند، بی‌درنگ خلق می‌شود. [۵] ادعای مذکور مطابق با این آیه شریفه است: «إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَیْئاً أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُون» فرمان او چنین است که هر گاه چیزی را اراده کند، تنها به آن می‌‏گوید: «موجود باش!»، آن نیز بی‌درنگ موجود می‌‏شود. [۶]این نحوه تفسیر از اراده الهی، نشان می‌دهد که مطابق با عقیده شیخ مفید و سید محمد حسین طباطبایی، این صفت باید از صفات‌فعل خداوند باشد.[۷] [۸].شیخ مفید مدعی است که دیدگاهش برگرفته از سخنان امامان علیهم‌السلام و نیز مطابق با عقیده اکثر علمای امامیه است. [۹] در تایید این دیدگاه، روایاتی نیز وارد شده و مورد استشهاد قرار گرفته است. از جمله از جعفر بن محمد (صادق‌) نقل شده است که مشیت خداوند را حادث و غیرازلی خوانده است.[۱۰]همچنین روایتی از موسی بن جعفر (کاظم) نقل شده است که حضرت اراده خداوند را همان فعل او معرفی کرده است.[۱۱] همچنین تعبیری از علی بن موسی (رضا) به دست ما رسیده است که آن حضرت نیز مشیت و اراده الهی را از صفات فعلی خداوند دانسته است. [۱۲]

    به گفته علامه طباطبایی که افرادی چون ملاصدرا، اراده را از صفات ذاتی و عین ذات الهی شمرده‌اند.[۱۳]با این‌حال مشهور فلاسفه مسلمان معتقدند که معنای اراده تکوینی همان علم خداوند به افعال است که مطابق با نظام احسن یعنی بهترین جهان ممکن می‌باشد.[۱۴] [۱۵].

    بسیاری از متکلمان امامیه و نیز تمام معتزله معتقدند که اراده تکوینی خداوند، علم او به افعالی است که مصلحت انسان و دیگر موجودات را در پی دارد.[۱۶] بر اساس این عقیده، اراده جزء صفات ذات شناخته می‌شود.[۱۷]اما اشاعره معقتدند که اراده از نظر معنایی غیر از علم، قدرت و دیگر صفات ذات خداوند است،[۱۸]ولی آن را صفتی ذاتی یا زاید بر ذات، اما قدیم و ازلی [۱۹] می‌دانند.[۲۰]

    فرق اراده و مشیت

    در منابع بیان شده است که بسیاری از اهل لغت و نیز علمای کلام، معنای اراده و مشیت را یکی می‌دانند و معتقدند که این دو یک صفت به حساب می‌آید. [۲۱]اما برخی دیگر مطابق با بیان قرآن مبنی بر اینکه مشیت را به امور تکوینی معطوف کرده است؛ آن را همراه با اراه دو صفت متفاوت خداوند دانسته‌اند.[۲۲] به گفته برخی از بزرگان، بررسی‌ها نشان می‌دهد که در قرآن واژه اراده هم به معنای تکوینی و هم تشریعی آمده است، اما واژه مشیت بیشتر در مسایل مربوط به امور تکوینی و آفرینش به کار رفته است هر چند این واژه درباره امور تشریعی به ندرت استعمال شده است. [۲۳] و اما در برخی از روایات، [۲۴] بین مشیت و اراده تفصیل و تقدم و تأخر مشاهده می‌شود که دلالت دارد بر این که مشیت با اراده یکی نیست. [۲۵]

    اراده الهی در منظر برخی از متکلمان مسلمان

    متکلمان مسلمان، خداوند را صاحب اراده دانسته و بر همین اساس او را مرید می‌خوانند، ولی در معنا‌شناسی آن نظرات متفاوتی دارند. عده‌ای چون شیخ مفید، اراده الهی را در‌باره افعالش، همان افعال خودش و در‌باره افعال مخلوقات، امر به ایجاد آن می‌دانند.[۲۶] [۲۷] [۲۸] عده‌ای دیگر معتقدند، اراده الهی خشنودی و رضایت خداوند به فعلش می‌باشد. [۲۹]. [۳۰] برخی اراده خدا را به خشنودی و غضب او به طور مطلق تفسیر کردند.[۳۱] اما گروهی می‌گویند که اراده خداوند، علم او به مصلحت فعل یا همان «داعی» است. [۳۲] [۳۳].جمعی اراده را امری عدمی‌ دانسته‌اند و آن را به مجبور و مغلوب نبودن خداوند معنا کرده‌اند.[۳۴] عده‌ای دیگر، اراده خداوند را به فعل خویش داعی و علم به مصلحت و اراده خداوند را به فعل غیر امر به آن فعل دانسته‌اند.[۳۵] و اما بیشتر متکلمان‌مسلمان اراده خداوند را علم او به نظام اصلح و عین قدرت و علمش در مرتبه ذات دانسته‌اند.[۳۶] [۳۷]

    اراده تکوینی و اراده تشریعی

    اراده الهی به اراده تکوینی و اراده تشریعی تقسیم می‌شود.[۳۸] در اراده تکوینی متعلق اراده در خارج و بدون دخالت یا وساطت اراده‌های دیگر محقق می‌شود، مثل اراده الهی در آفرینش موجودات یا اراده انسان در آشامیدن آب.[۳۹]بنابراین، اگر اراده الهی بر ایجاد چیزی تعلق بگیرد، به آن اراده تکوینی می‌گویند.[۴۰] اما در اراده تشریعی، شخص یا اشخاص دیگری مامور به انجام اراده مرید می‌شوند، مثل اراده تشریعی خداوند بر انجام نماز، روزه و سایر واجبات. در این فرض خداوند به طور مستقیم کاری را انجام نمی‌دهد، بلکه از بندگانش می‌خواهد تکالیفی را که بر عهده آنان قرار داده است، انجام دهند و یا پدری به فرزندانش دستور می‌دهد تا فلان کار را برایش انجام دهند.[۴۱] [۴۲] به تعبیر دیگر، در اراده تشریعی قانون‌گذار یا شارع اراده می‌کند که بندگان تکالیف صادره از سوی خداوند را با اختیار خود انجام دهند. [۴۳] لازم به ذکر است که در این‌باره در منابع مختلف اسلامی مباحث مفصلی مطرح شده است.[۴۴] [۴۵] [۴۶]

    تفاوت اراده تکوینی و تشریعی

    با توضیحاتی که درباره اراده تکوینی و تشریعی داده شد، متوجه تفاوت آنها از هم می‌شویم. 1. متعلق اراده تکوینی، فعل شخص اراده کننده است؛ اما متعلق اراده تشریعی فعل شخص دیگر است. [۴۷] 2.در اراده تکوینی تخلف رخ نمی‌دهد و مراد به طور حتم واقع می‌شود، اما در اراده تشریعی هیچ‌گونه اجباری مبنی بر انجام فعل وجود ندارد و می‌توان خواسته مرید را انجام نداد.[۴۸] [۴۹] 3.متعلق اراده تشریعی بر خلاف اراده تکوینی، افعال‌اختیاری است.[۵۰]

    اراده تکوینی و تشریعی در قرآن

    موارد استفاده از اراده تکوینی و تشریعی در قرآن بسیار است.[۵۱] به عنوان مثال، مقصود از اراده در سوره نساء آیه 82 [۵۲] سوره مائده آیه 41 [۵۳]. سوره قصص آیه 5 [۵۴] سوره انفال آیه 7 [۵۵] همچنین سوره احزاب آیه 33 مشهور به آیه تطهیر، [۵۶] [۵۷]اراده تکوینی است و مقصود از اراده در آیه 185 سوره بقره، [۵۸] و آیه اول و ششم سوره مائده [۵۹] اراده تشریعی است.

    پانویس

    1. ↑ ر. ک، سعیدی‌ مهر، آموزش کلام اسلامی، سال ۱۳۸۸شمسی، ج۲، ص۲۴۷.
    2. ↑ ر. ک، سعیدی‌ مهر، آموزش کلام اسلامی، سال ۱۳۸۸شمسی، ج۲، ص۲۴۷. با تصرف اندک در عبارت.
    3. ↑ شیخ مفید، اوائل المقالات، ۱۴۱۳هجری قمری، ص۵۳.
    4. ↑ ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، سال ۱۳۹۲شمسی، ص۱۳۲.
    5. ↑ ر. ک، سبحانی جعفر، عقاید اسلامی در پرتو قرآن، سال ۱۳۷۹شمسی، ص۲۱۷ با تصرف در عبارت.
    6. ↑ سوره یس، آیه 82
    7. ↑ طباطبایی محمد حسین، نهایة‌الحکمة، قم، نشر دفتر انتشارات اسلامی، ص۳۶۲ و۳۶۴
    8. ↑ حسن‌ بیگی علی، مجله کلام اسلامی، سال 1383 خورشیدی، شماره 50، مقاله: اراده‌الهی، ص۱۰۷
    9. ↑ شیخ مفید، اوائل المقالات، سال ۱۴۱۳هجری قمری، ص۵۳.
    10. ↑ شیخ صدوق، التوحید، سال ۱۳۹۸ هجری قمری، ص۱۴۷.
    11. ↑ شیخ صدوق، التوحید، سال ۱۳۹۸هجری قمری، ص۱۴۷
    12. ↑ شیخ صدوق، کتاب التوحید، سال ۱۳۹۸هجری قمری، ص۳۳۸.
    13. ↑ طباطبایی سید محمد حسین، نهایة‌الحکمة، قم، نشر دفتر انتشارات اسلامی، ص۳۷۱.
    14. ↑ طباطبایی سید محمد حسین، نهایة‌الحکمه قم، نشر دفتر انتشارات اسلامی، ص۳۶۱و۳۶۲؛
    15. ↑ ربانی گلپایگانی علی، عقاید استدلالی، سال ۱۳۹۲شمسی، ص۱۳۲
    16. ↑ ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، سال ۱۳۹۲شمسی، ص۱۳۲.
    17. ↑ حسن ‌بیگی علی، مجله کلام اسلامی، شماره 50، سال 1383 خورشیدی، مقاله اراده الهی، ص۱۰۷.
    18. ↑ ربانی گلپایگانی علی، عقاید استدلالی، سال ۱۳۹۲شمسی، ص۱۳۲.
    19. ↑ ر. ک، سعیدی‌مهر، آموزش کلام اسلامی، سال ۱۳۸۸شمسی، ج۲، ص۲۵۱.
    20. ↑ ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، سال ۱۳۹۲شمسی، ص۱۳۲.
    21. ↑ مکارم شیرازی ناصر، پیام قرآن، سال ۱۳۸۶شمسی، ج۴، ص۱۵۶.
    22. ↑ ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، سال ۱۳۹۲شمسی، ص۱۳۱.
    23. ↑ مکارم شیرازی ناصر، پیام قرآن، قم، سال ۱۳۸۶شمسی، ج۴، ص۱۶۴ و۱۶۹.
    24. ↑ کلینی، الکافی سال ۱۳۶۲ شمسی، ج۱، ص۱۴۸
    25. ↑ مکارم شیرازی ناصر، پیام قرآن، قم، سال ۱۳۸۶شمسی، ج۴، ص۱۵۶.
    26. ↑ شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، اوائل المقالات، قم، نشر داوری، سال ۱۳۷۱شمسی. ج۱، ص۵۸
    27. ↑ بحرانی، ابن میثم، قواعد المرام فی علم الکلام، قم نشر مکتب مرعشی، سال 1398 هجری قمری، ج۱، ص۵۶
    28. ↑ جوینی، عبدالملک، الارشاد إلی قواطع الادلة فی اصول الاعتقاد، قم، یوسف، قاهره، نشر مکتبه الخانجی، سال 1399 هجری قمری، ج۱، ص۶۳
    29. ↑ اصفهانی، شیخ محمدحسین، بحوث فی الأُصول، قم، نشر جامعه مدرسین، سال 1416 هجری قمری، ج۲، ص3
    30. ↑ ابن سینا، الهیات شفا، قم، نشر مکتبه مرعشی، سال 1404 هجری قمری، ج۱، ص171
    31. ↑ باقلانی، قاضی ابوبکر، تمهید الأوائل وتلخیص الدلائل، بیروت، نشر موسسه الکتب الثقافیه، تحقیق عماد الدین، ج۱، ص47.
    32. ↑ تفتازانی، سعدالدین، شرح المقاصد، قم، نشر شریف رضی، سال 1409 هجری قمری، ج۴، ص۱۳۴.
    33. ↑ علامه حلی، حسن بن یوسف، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، بیروت، نشر موسسه اعلمی، سال 1399 هجری قمری، ص288
    34. ↑ تفتازانی، سعدالدین، شرح مقاصد، قم، نشر شریف مرتضی، سال 1409 قمری، ج۴، ص۱۲۹
    35. ↑ علامه حلی، حسن بن یوسف، انوار الملکوت فی شرح الیاقوت، تهران، نشر دانشگاه تهران، سال 1388 هجری شمسی، ج۱، ص138.
    36. ↑ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه فی الاسفار العقلیة الأربعة، قم، نشر مکتب مصطفوی، سال 1316 هجری قمری، ج۶، ص۳۱۶.
    37. ↑ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه فی الاسفار العقلیة الأربعة، قم، نشر مکتب مصطفوی، سال 1316 هجری قمری، ج۶، ص۳۳۳
    38. ↑ سبحانی جعفر، الاهیات، سال ۱۴۱۲ هجری قمری، ج۴، ص۱۲۶.
    39. ↑ مشکینی، علی، اصطلاحات الاصول، سال ۱۳۷۱ هجری شمسی، ص۲۹.
    40. ↑ مشکینی علی، اصطلاحات الاصول، سال ۱۳۷۱ هجری شمسی، ص۲۹.
    41. ↑ مشکینی علی، اصطلاحات الاصول، سال ۱۳۷۱شمسی، ص۲۹
    42. ↑ موسوی بجنوردی، منتهی الاصول، سال ۱۳۸۰شمسی، ج۱، ص۱۸۲.
    43. ↑ فرهنگ نامه اصول فقه، قم، نشر دفتر تبلیغات اسلامی، سال 1389 شمسی، ص۱۴۲.
    44. ↑ ر. ک، نسفی عبدالرحمان، شرح عقائد، زاهدان، نشر مکتبه الاسلامیه، ج۱، ص105.
    45. ↑ ربانی گلپایگانی، علی، جبر و اختیار، قم، نشر موسسه تحیقاتی سیدالشهداء، سال 1368 شمسی، ج۱، ص۷۸.
    46. ↑ اصفهانی، شیخ محمدحسین، بحوث فی الأُصول، قم، نشر جامعه مدرسین، سال 1416 هجری قمری، ج۱، ص12
    47. ↑ موسوی بجنوردی، منتهی الاصول، سال ۱۳۸۰شمسی، ج۱، ص۱۸۳
    48. ↑ ر. ک، مشکینی، اصطلاحات الاصول، سال ۱۳۷۱شمسی، ص۲۹؛
    49. ↑ موسوی بجنوردی، منتهی الاصول، سال ۱۳۸۰شمسی، ج۱، ص۱۸۲ و۱۸۳
    50. ↑ موسوی بجنوردی، منتهی الاصول، سال ۱۳۸۰شمسی، ج۱، ص۱۸۳.
    51. ↑ مکارم شیرازی ناصر، پیام قرآن، سال ۱۳۸۶شمسی، ج۴، ص۱۵۳و۱۶۹
    52. ↑ مکارم شیرازی، آیات ولایت در قرآن، سال ۱۳۸۶شمسی، ص۱۵۷
    53. ↑ سبحانی جعفر، الاهیات، سال ۱۴۱۲قمری، ج۴، ص۱۲۸
    54. ↑ سبحانی جعفر، الاهیات، سال ۱۴۱۲قمری، ج۴، ص۱۲۸
    55. ↑ سبحانی، الاهیات، سال ۱۴۱۲قمری، ج۴، ص۱۲۸
    56. ↑ سبحانی، الاهیات، سال ۱۴۱۲قمری، ج۴، ص۱۲۶
    57. ↑ مکارم شیرازی ناصر، تفسیر نمونه، سال ۱۳۷۱شمسی، ج۱۷، ص۲۹۲ و۳۰۳.
    58. ↑ مکارم شیرازی ناصر، پیام قرآن، سال ۱۳۸۶شمسی، ج۴، ص۱۶۱.
    59. ↑ مکارم شیرازی ناصر، تفسیر نمونه، سال ۱۳۷۱شمسی، ج۷، ص۱۰۱
    برگرفته از «https://fa.wikivahdat.com/w/index.php?title=اراده_الهی&oldid=206247»