کتاب‌های شش‌گانه اهل‌سنت: تفاوت میان نسخه‌ها
(←منابع) |
|||
| (۳۸ نسخهٔ میانیِ ایجادشده توسط همین کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
[[پرونده:کتاب های شش گانه اهل سنت.webp|بی‌قاب|چپ|بندانگشتی|]] | [[پرونده:کتاب های شش گانه اهل سنت.webp|بی‌قاب|چپ|بندانگشتی|]] | ||
'''کتاب‌های شش‌گانه اهل‌سنت''' معروف به '''«صحاح سته»'''، | '''کتاب‌های شش‌گانه اهل‌سنت''' معروف به '''«صحاح سته»'''، عنوان عمومی شش مجموعۀ بزرگ از کتاب‌های حدیث است که [[اهل‌سنت]] اعتبار بسیاری برای آنها قائلند. صحاح سته عبارتند از: [[صحیح بخاری]]، [[صحیح مسلم]]، [[سنن ابوداود]]، [[جامع ترمذی|سنن ترمذی]]، [[سنن نسائی]]، [[سنن ابن ماجه]]. [[اهل‌سنت]] از بین صحاح شش‌گانه، [[صحیح بخاری]] و [[صحیح مسلم]] را از بقیه بالاتر دانسته و تمام احادیث این دو کتاب را صحیح و مورد قبول می‌دانند. بر اساس معیارهای حدیث‌شناختی علمای شیعه و حتی برخی از علمای اهل‌سنت، برخی از احادیث این کتاب‌ها ضعیف و بلکه ساختگی است. | ||
[[اهل‌سنت]] از بین صحاح شش‌گانه، [[صحیح بخاری]] و [[صحیح | |||
== صحیح بخاری == | == صحیح بخاری == | ||
نام دیگر این کتاب «الجامع الصحیح» و معروف به «[[صحیح بخاری]]» است. | نام دیگر این کتاب «الجامع الصحیح» و معروف به «[[صحیح بخاری]]» است. مولف آن ابوعبدالله محمدبن اسماعیل بخاری، محدث معروف قرن سوم ق، که اهل بخارا و متولد سال ۱۹۳ ق، در یکی از روستاهای سمرقند است؛ وی در سال ۲۵۶ ق، درگذشت. این اثر شامل ۹۷ کتاب و ۳۴۵۰ باب می‌باشد. عدد احادیث آن بالاتر از هفت هزار حدیث که با حذف [[احادیث]] مکرر ۲۶۰۲ [[حدیث]] دارد. | ||
استخراج این احادیث از ششصد هزار حدیث در طی ۱۶ سال بوده است. البته در کتاب، مطالب و ابواب دیگری از جمله، آغاز خلقت، [[بهشت]] و [[دوزخ]]، پیامبران به ویژه [[محمد بن عبد‌الله (خاتم الانبیا)]] و [[تفسیر قرآن]] هست | استخراج این احادیث از ششصد هزار حدیث در طی ۱۶ سال بوده است. البته در کتاب، مطالب و ابواب دیگری از جمله، آغاز خلقت، [[بهشت]] و [[دوزخ]]، [[پیامبران]] به ویژه [[محمد بن عبد‌الله (خاتم الانبیا)]] و [[تفسیر قرآن]] هست. | ||
[[پرونده: صحیح بخاری.png|بی‌قاب|راست|بندانگشتی|]] | [[پرونده: صحیح بخاری.png|بی‌قاب|راست|بندانگشتی|]] | ||
البته عده‌ای از همین بزرگان اهل‌سنت، از جمله حافظ دارقطبی آن را نقد کرده‌اند. انتقاد دیگری بر این کتاب هست که عمدتاً از ناحیه [[عالمان شیعه]] می‌باشد | [[صحیح بخاری]] نزد [[اهل‌سنت]]، اعتبار و اهمیت خاص و ویژه‌ای دارد. بعضی از علمای اهل‌سنت معتقدند که بعد از کتاب خدا، صحیح‌تر از آن نیست. | ||
این کتاب که مجموعه احادیث نبوی است، بارها در [[مصر]] و [[هند]] و [[اروپا]] چاپ و شروح زیادی بر آن نوشته شده است. | البته عده‌ای از همین بزرگان اهل‌سنت، از جمله حافظ دارقطبی آن را نقد کرده‌اند. انتقاد دیگری بر این کتاب هست که عمدتاً از ناحیه [[عالمان شیعه]] می‌باشد بدین بیان: با این که مولف، معاصر با [[امام هادی|امام هادی (علیه‌السلام)]] و [[حسن بن علی (عسکری)|امام حسن عسکری]] (امام دهم و یازدهم [[شیعیان]]) بوده، ولی به جز تعداد معدودی از ۲ یا ۳ امام شیعه، هیچ حدیثی را از طریق [[امامان شیعه]] و فرزندان آنها نقل نکرده است. این کتاب که مجموعه احادیث نبوی است، بارها در [[مصر]] و [[هند]] و [[اروپا]] چاپ و شروح زیادی بر آن نوشته شده است. | ||
== صحیح مسلم == | == صحیح مسلم == | ||
[[پرونده:کتاب صحیح مسلم.jpg|بی‌قاب|چپ|بندانگشتی|]] | [[پرونده:کتاب صحیح مسلم.jpg|بی‌قاب|چپ|بندانگشتی|]] | ||
نام دیگر این کتاب «الجامع الصحیح» است. | نام دیگر این کتاب '''«الجامع الصحیح»''' است. ابوالحسن مسلم بن حجاج نیشابوری، متولد ۲۶۱ ق، در [[نیشابور]] نویسندۀ آن است. '''«صحیح مسلم»'''، دومین کتاب از '''«صحاح سته»''' که با '''«صحیح بخاری»''' به '''«صحیحین»''' مشهور بوده و [[اهل سنت و جماعت|اهل‌سنت]]، بعد از «صحیح بخاری» آن را معتبرترین کتاب حدیثی می‌دانند. مجموعه احادیث صحیح مسلم را بین ۱۲۰۰۰ تا ۷۰۰۰ حدیث، نقل کرده‌اند که اینها به ابواب مرتب، دسته‌بندی شده است. این کتاب بارها در [[هند]]، [[مصر]] و [[استانبول]] چاپ و شروح متعددی بر آن نوشته شده است. | ||
== سنن ابی داود == | == سنن ابی داود == | ||
[[پرونده:سنن أبي داود.jpg|بی‌قاب|راست|بندانگشتی|]] | [[پرونده:سنن أبي داود.jpg|بی‌قاب|راست|بندانگشتی|]] | ||
نویسندۀ این کتاب، سلیمان بن اشعث معروف به ابوداود مقانی متولد سال ۲۰۲ ق، و اهل سیستان است. به گفته وی، پانصد هزار حدیث نبوی نوشته که از میان آنها حدود ۴۸۰۰ (چهار هزار و هشتصد) حدیث را انتخاب و در این کتاب آورده است. این کتاب که در بین [[اهل‌سنت]] بسیار شهرت و رواج دارد، بعد از تالیف به نظر [[احمد بن حنبل]] _یکی از چهار امام اهل‌سنت که معاصر ابوداود سجستانی بود_ رسید و مورد تشویق و تحسین قرار گرفت. '''«سنن ابی داود»''' با شروح متفرقه، بارها در [[مصر]] و جاهای دیگر چاپ شده است. ابوداود سجستانی که یک ایرانی است بین سال‌های ۲۷۲ تا ۲۷۵ ق، درگذشت. | |||
این کتاب که در بین [[اهل‌سنت]] بسیار شهرت و رواج دارد، بعد از تالیف به نظر | |||
== سنن ترمذی == | == سنن ترمذی == | ||
[[پرونده:سنن ترمذی.jpg|بی‌قاب|چپ|بندانگشتی|]] | [[پرونده:سنن ترمذی.jpg|بی‌قاب|چپ|بندانگشتی|]] | ||
نام کتاب، «الجامع الصحیح» و معروف به «سنن ترمذی» است. | نام کتاب، '''«الجامع الصحیح»''' و معروف به '''«سنن ترمذی»''' است. نویسندۀ آن، ابوعیسی محمد بن عیسی ترمذی، محدث معروف قرن سوم و از شاگردان بخاری است که سال ۲۷۹ ق، درگذشته است. این کتاب که مجموعه احادیث نبوی به زبان عربی است مهمترین اثر ترمذی می‌باشد. بارها در [[مصر]]، [[هند]] و [[استانبول]] چاپ و شروح متعدد و مختصری بر آن نوشته شده است. | ||
== سنن نسائی == | == سنن نسائی == | ||
[[پرونده:کتاب سنن نسائی.jpg|بی‌قاب|راست|بندانگشتی|]] | [[پرونده:کتاب سنن نسائی.jpg|بی‌قاب|راست|بندانگشتی|]] | ||
نویسندۀ آن ابوعبدالرحمن احمد بن علی شعیب نسائی از محدثین [[اهل سنت و جماعت|اهل‌سنت]] و اهل نساء از توابع [[خراسان]] می‌باشد. وی در سال ۳۰۳ ق، حدود هشتاد سالگی درگذشت. نسائی اول کتاب '''«سنن»''' خود را تالیف و بعد احادیث غیرصحیح و ضعیف‌السند آن را خلاصه و استخراج کرد و نام '''«المجتبی»''' را بر آن گذاشت. این کتاب (سنن نسائی) همین '''«المجتبی»''' یا '''«السنن الصغیر»''' بوده و در اصطلاح اهل حدیث، هر جا حدیثی از کتاب نسائی یکی از صحاح سته نقل کنند مرادشان همین کتاب «المجتبی» است. باید گفت که: '''«سنن الکبیر»''' نیز به نام مولفش به '''«سنن نسائی»''' معروف است. سیوطی تعلیقاتی بر آن نوشته است. | |||
== سنن ابن ماجه == | == سنن ابن ماجه == | ||
[[پرونده:کتاب سنن ابن ماجه.jpg|بی‌قاب|چپ|بندانگشتی|]] | [[پرونده:کتاب سنن ابن ماجه.jpg|بی‌قاب|چپ|بندانگشتی|]] | ||
نویسندۀ آن، ابوعبدالله محمد بن یزید بن ماجه قزوینی معروف به ابن ماجه از محدثین [[اهل سنت و جماعت|اهل‌سنت]]، متولد قزوین در قرن سوم ق، می‌باشد. وی در سال ۲۷۳ ق، درگذشت. نام اولیه کتاب او '''«السنن»''' و معروف به '''«سنن ابن ماجه»''' است که شامل ۴۰۰۰ حدیث می‌باشد. این کتاب به جهت احادیث ضعیف، ابتدا آنقدر مورد توجه نبود، ولی از اواخر قرن ششم، جزء '''«صحاح سته»''' شد. غیر از شرحی که جلال‌الدین سیوطی بر آن نوشته، شروح دیگری نیز دارد<ref>فرهنگ فقه؛ سیدمحمود هاشمی شاهرودی؛ ج ۵، ص ۴۷.</ref>. | |||
== دیدگاه شیعه و اهل‌سنت == | |||
از نظر عالمان شیعه در این کتاب‌ها، شامل احادیث معتبر و غیر معتبر، و حتی برخی از احادیث آنها با مسلّمات عقل و نص قرآن نیز منافات دارند؛ بنابراین باید پس از بررسی سند و متن آن احادیث اظهار نظر کرد. اگر همۀ احادیث این کتاب‌ها صحیح باشد، باید همه آنها در یک رتبه قرار گیرند؛ لکن بزرگان اهل‌سنت نیز به ضعیف بودن برخی از احادیث اذعان دارند و برخی از علمای اهل‌سنت معتقدند در '''«صحاح سته»''' احادیث ضعیف و موضوعه وجود دارد و بدین جهت کتاب‌هایی در این باره تألیف نموده‌اند<ref>جواهر الکلام؛ حسینی میلانی؛ ۱۳۸۹ش، ص۷۰.</ref>. | |||
== جستارهای وابسته == | == جستارهای وابسته == | ||
* [[کتاب‌های چهارگانه شیعه]] | |||
* [[اهل سنت و جماعت]] | * [[اهل سنت و جماعت]] | ||
* [[صحیح بخاری]] | |||
* [[صحیح مسلم]] | |||
* [[احادیث]] | |||
== پیون به بیرون == | |||
* [https://library.tebyan.net/fa/Viewer/Text/145672/1 کتابخانه دیجیتال تبیان: صحاح شش‌گانه اهل‌سنت]. | |||
== یادداشت == | |||
# '''حدیث صحیح'''، روایتی که سلسله سند آن از طریق راویانی ثقه (قابل اعتماد) و [[مذهب شیعه|امامی مذهب]] به [[معصوم|معصوم (علیه‌السلام)]] برسد. برخی برای تعریف صحیح، قیدهایی مانند: عدم شُذوذ، عدم عِلَّت، ملاقات راوی با مَرویّ عنه (راوی نخست) را برشمرده‌اند. صحیح، به اعتبار مراتبش به أعلی، أوسط و أدنی تقسیم شده است. از آنجا که در بین روایات موجود، احادیث نادرستی هم وجود دارد، عالمان دینی بر اساس اصول و ضوابط عقلانی و شرعی برای تشخیص حدیث قابل اعتماد که مبنای عمل باشد، دو [[رجال|علم رجال]] و [[درایة الحدیث|درایه]] را بنا نهاده‌اند. با کمک علم رجال، سند احادیث و راویان آن مورد بررسی قرار می‌گیرد و درجۀ اعتبار سند حدیث مشخص می‌شود و به '''حدیث صحیح'''، '''حدیث موثق'''، '''حدیث حَسَن'''، '''حدیث قوی''' و '''حدیث ضعیف''' تقسیم می‌شوند. | |||
# '''حدیث ضعیف'''، حدیثی که خصوصیات حدیث صحیح، حدیث حسن و حدیث موثق را ندارد یا اینکه راویان آن متهم به دروغگویی یا عقائد انحرافی هستند. همچنین به احادیثی که سلسله راویان آن، سند متصل ندارد، نیز حدیث ضعیف گفته می‌شود. درباره عمل به حدیث ضعیف اختلاف وجود دارد. | |||
# '''حدیث موضوع''' یا '''حدیث ساختگی''' روایتی است که به دروغ به [[محمد بن عبد‌الله (خاتم الانبیا)|پیامبر (صلی‌الله علیه وآله وسلم)]] یا [[ائمه|امام معصوم (علیه‌السلام)]] نسبت داده شده است. به حدیث موضوع، حدیث مجعول و حدیث جعلی هم می‌گویند. از نظر فقیهان نقل روایاتِ موضوع، برای کسی که از ساختگی‌بودن آن آگاه باشد، [[حرام]] است؛ مگر اینکه به‌عنوان مصداق حدیث ساختگی مطرح شود. | |||
== پانویس == | == پانویس == | ||
| خط ۴۰: | خط ۵۲: | ||
== منابع == | == منابع == | ||
*رفیق العظم، ''أشهر مشاهیر الإسلام فی الحرب والسیاسة''، دارالرائد العربی، بیروت. لبنان. ۱۴۰۱ هـ - ۱۹۸۱ میلادی. | |||
*ر. ک: سیدمحمود هاشمی شاهرودی،''فرهنگ فقه''. | |||
* ر. ک: حسینی میلانی، ''جواهر الکلام''. | |||
[[رده:کتاب‌ها]] | [[رده:کتاب‌ها]] | ||
[[رده:کتاب‌های اهل سنت]] | [[رده:کتاب‌های اهل سنت]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱۳ مارس ۲۰۲۴، ساعت ۱۶:۱۱
کتاب‌های شش‌گانه اهل‌سنت معروف به «صحاح سته»، عنوان عمومی شش مجموعۀ بزرگ از کتاب‌های حدیث است که اهل‌سنت اعتبار بسیاری برای آنها قائلند. صحاح سته عبارتند از: صحیح بخاری، صحیح مسلم، سنن ابوداود، سنن ترمذی، سنن نسائی، سنن ابن ماجه. اهل‌سنت از بین صحاح شش‌گانه، صحیح بخاری و صحیح مسلم را از بقیه بالاتر دانسته و تمام احادیث این دو کتاب را صحیح و مورد قبول می‌دانند. بر اساس معیارهای حدیث‌شناختی علمای شیعه و حتی برخی از علمای اهل‌سنت، برخی از احادیث این کتاب‌ها ضعیف و بلکه ساختگی است.
صحیح بخاری
نام دیگر این کتاب «الجامع الصحیح» و معروف به «صحیح بخاری» است. مولف آن ابوعبدالله محمدبن اسماعیل بخاری، محدث معروف قرن سوم ق، که اهل بخارا و متولد سال ۱۹۳ ق، در یکی از روستاهای سمرقند است؛ وی در سال ۲۵۶ ق، درگذشت. این اثر شامل ۹۷ کتاب و ۳۴۵۰ باب می‌باشد. عدد احادیث آن بالاتر از هفت هزار حدیث که با حذف احادیث مکرر ۲۶۰۲ حدیث دارد. استخراج این احادیث از ششصد هزار حدیث در طی ۱۶ سال بوده است. البته در کتاب، مطالب و ابواب دیگری از جمله، آغاز خلقت، بهشت و دوزخ، پیامبران به ویژه محمد بن عبد‌الله (خاتم الانبیا) و تفسیر قرآن هست.
صحیح بخاری نزد اهل‌سنت، اعتبار و اهمیت خاص و ویژه‌ای دارد. بعضی از علمای اهل‌سنت معتقدند که بعد از کتاب خدا، صحیح‌تر از آن نیست. البته عده‌ای از همین بزرگان اهل‌سنت، از جمله حافظ دارقطبی آن را نقد کرده‌اند. انتقاد دیگری بر این کتاب هست که عمدتاً از ناحیه عالمان شیعه می‌باشد بدین بیان: با این که مولف، معاصر با امام هادی (علیه‌السلام) و امام حسن عسکری (امام دهم و یازدهم شیعیان) بوده، ولی به جز تعداد معدودی از ۲ یا ۳ امام شیعه، هیچ حدیثی را از طریق امامان شیعه و فرزندان آنها نقل نکرده است. این کتاب که مجموعه احادیث نبوی است، بارها در مصر و هند و اروپا چاپ و شروح زیادی بر آن نوشته شده است.
صحیح مسلم
نام دیگر این کتاب «الجامع الصحیح» است. ابوالحسن مسلم بن حجاج نیشابوری، متولد ۲۶۱ ق، در نیشابور نویسندۀ آن است. «صحیح مسلم»، دومین کتاب از «صحاح سته» که با «صحیح بخاری» به «صحیحین» مشهور بوده و اهل‌سنت، بعد از «صحیح بخاری» آن را معتبرترین کتاب حدیثی می‌دانند. مجموعه احادیث صحیح مسلم را بین ۱۲۰۰۰ تا ۷۰۰۰ حدیث، نقل کرده‌اند که اینها به ابواب مرتب، دسته‌بندی شده است. این کتاب بارها در هند، مصر و استانبول چاپ و شروح متعددی بر آن نوشته شده است.
سنن ابی داود
نویسندۀ این کتاب، سلیمان بن اشعث معروف به ابوداود مقانی متولد سال ۲۰۲ ق، و اهل سیستان است. به گفته وی، پانصد هزار حدیث نبوی نوشته که از میان آنها حدود ۴۸۰۰ (چهار هزار و هشتصد) حدیث را انتخاب و در این کتاب آورده است. این کتاب که در بین اهل‌سنت بسیار شهرت و رواج دارد، بعد از تالیف به نظر احمد بن حنبل _یکی از چهار امام اهل‌سنت که معاصر ابوداود سجستانی بود_ رسید و مورد تشویق و تحسین قرار گرفت. «سنن ابی داود» با شروح متفرقه، بارها در مصر و جاهای دیگر چاپ شده است. ابوداود سجستانی که یک ایرانی است بین سال‌های ۲۷۲ تا ۲۷۵ ق، درگذشت.
سنن ترمذی
نام کتاب، «الجامع الصحیح» و معروف به «سنن ترمذی» است. نویسندۀ آن، ابوعیسی محمد بن عیسی ترمذی، محدث معروف قرن سوم و از شاگردان بخاری است که سال ۲۷۹ ق، درگذشته است. این کتاب که مجموعه احادیث نبوی به زبان عربی است مهمترین اثر ترمذی می‌باشد. بارها در مصر، هند و استانبول چاپ و شروح متعدد و مختصری بر آن نوشته شده است.
سنن نسائی
نویسندۀ آن ابوعبدالرحمن احمد بن علی شعیب نسائی از محدثین اهل‌سنت و اهل نساء از توابع خراسان می‌باشد. وی در سال ۳۰۳ ق، حدود هشتاد سالگی درگذشت. نسائی اول کتاب «سنن» خود را تالیف و بعد احادیث غیرصحیح و ضعیف‌السند آن را خلاصه و استخراج کرد و نام «المجتبی» را بر آن گذاشت. این کتاب (سنن نسائی) همین «المجتبی» یا «السنن الصغیر» بوده و در اصطلاح اهل حدیث، هر جا حدیثی از کتاب نسائی یکی از صحاح سته نقل کنند مرادشان همین کتاب «المجتبی» است. باید گفت که: «سنن الکبیر» نیز به نام مولفش به «سنن نسائی» معروف است. سیوطی تعلیقاتی بر آن نوشته است.
سنن ابن ماجه
نویسندۀ آن، ابوعبدالله محمد بن یزید بن ماجه قزوینی معروف به ابن ماجه از محدثین اهل‌سنت، متولد قزوین در قرن سوم ق، می‌باشد. وی در سال ۲۷۳ ق، درگذشت. نام اولیه کتاب او «السنن» و معروف به «سنن ابن ماجه» است که شامل ۴۰۰۰ حدیث می‌باشد. این کتاب به جهت احادیث ضعیف، ابتدا آنقدر مورد توجه نبود، ولی از اواخر قرن ششم، جزء «صحاح سته» شد. غیر از شرحی که جلال‌الدین سیوطی بر آن نوشته، شروح دیگری نیز دارد[۱].
دیدگاه شیعه و اهل‌سنت
از نظر عالمان شیعه در این کتاب‌ها، شامل احادیث معتبر و غیر معتبر، و حتی برخی از احادیث آنها با مسلّمات عقل و نص قرآن نیز منافات دارند؛ بنابراین باید پس از بررسی سند و متن آن احادیث اظهار نظر کرد. اگر همۀ احادیث این کتاب‌ها صحیح باشد، باید همه آنها در یک رتبه قرار گیرند؛ لکن بزرگان اهل‌سنت نیز به ضعیف بودن برخی از احادیث اذعان دارند و برخی از علمای اهل‌سنت معتقدند در «صحاح سته» احادیث ضعیف و موضوعه وجود دارد و بدین جهت کتاب‌هایی در این باره تألیف نموده‌اند[۲].
جستارهای وابسته
پیون به بیرون
یادداشت
- حدیث صحیح، روایتی که سلسله سند آن از طریق راویانی ثقه (قابل اعتماد) و امامی مذهب به معصوم (علیه‌السلام) برسد. برخی برای تعریف صحیح، قیدهایی مانند: عدم شُذوذ، عدم عِلَّت، ملاقات راوی با مَرویّ عنه (راوی نخست) را برشمرده‌اند. صحیح، به اعتبار مراتبش به أعلی، أوسط و أدنی تقسیم شده است. از آنجا که در بین روایات موجود، احادیث نادرستی هم وجود دارد، عالمان دینی بر اساس اصول و ضوابط عقلانی و شرعی برای تشخیص حدیث قابل اعتماد که مبنای عمل باشد، دو علم رجال و درایه را بنا نهاده‌اند. با کمک علم رجال، سند احادیث و راویان آن مورد بررسی قرار می‌گیرد و درجۀ اعتبار سند حدیث مشخص می‌شود و به حدیث صحیح، حدیث موثق، حدیث حَسَن، حدیث قوی و حدیث ضعیف تقسیم می‌شوند.
- حدیث ضعیف، حدیثی که خصوصیات حدیث صحیح، حدیث حسن و حدیث موثق را ندارد یا اینکه راویان آن متهم به دروغگویی یا عقائد انحرافی هستند. همچنین به احادیثی که سلسله راویان آن، سند متصل ندارد، نیز حدیث ضعیف گفته می‌شود. درباره عمل به حدیث ضعیف اختلاف وجود دارد.
- حدیث موضوع یا حدیث ساختگی روایتی است که به دروغ به پیامبر (صلی‌الله علیه وآله وسلم) یا امام معصوم (علیه‌السلام) نسبت داده شده است. به حدیث موضوع، حدیث مجعول و حدیث جعلی هم می‌گویند. از نظر فقیهان نقل روایاتِ موضوع، برای کسی که از ساختگی‌بودن آن آگاه باشد، حرام است؛ مگر اینکه به‌عنوان مصداق حدیث ساختگی مطرح شود.
پانویس
منابع
- رفیق العظم، أشهر مشاهیر الإسلام فی الحرب والسیاسة، دارالرائد العربی، بیروت. لبنان. ۱۴۰۱ هـ - ۱۹۸۱ میلادی.
- ر. ک: سیدمحمود هاشمی شاهرودی،فرهنگ فقه.
- ر. ک: حسینی میلانی، جواهر الکلام.