مسجد جامع: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ کنونی تا ‏۳ آوریل ۲۰۲۴، ساعت ۲۱:۲۹

مسجد جامع مکان گردهمایی‌های سیاسی، اجتماعی و آموزشی آنها و مرکزی برای برگزاری مراسم‌های مذهبی است. در معماری دوره اسلامی ایران، به مسجدی گفته می‌شود که در هر شهر برای گردهمایی مردم توسط حاکمان تأسیس می‌شده و نمازهای گروهی مهم مانند نماز جمعه و نماز عید در آن اقامه می‌شده‌است و به همین علت در مقیاس بزرگ‌تر ساخته شده‌است.

تاریخچه مسجد جامع

در عربستان پیش از اسلام هر قبیله برای گردآمدن مردم، بزرگان قوم و رئیسان خود در مناسبت ها یا به گاه ضرورت، مکانی را اختصاص داده بود. این وعده گاه‌های قبیله ای را عموماً سقیفه و در شهر مکه، دارالنّدوه می‌خواندند. با ظهور اسلام و هجرت نبی اکرم (صلی الله علیه) به یثرب، آن حضرت در اولین اقدام خود بنای مسجدی را گذاشت که مسجدالنبی نام گرفت و مرکز اصلی فعالیت‌های عبادی، اجتماعی، سیاسی، اداری و تعلیمی مدینه شد. گسترش مدینه بر اثر هجرت نومسلمانان به این شهر، موجب شد که پیامبر (صلی الله علیه) به درخواست مردم و برای راحتی آنان اجازة ساخت مساجد دیگر را بدهد. به این ترتیب دوگونه مسجد ایجاد شد: مسجد نبوی که مسجد اصلی شهر و مقرّ رئیس حکومت بود و مساجد قبیله ای یا محلی که بیشتر کاربرد عبادی و تعلیمی داشت برای آگاهی از برخی مساجد محلی و قبیله ای مدینه^[۱].

گویا کاربرد «مسجد جماعت» در فرمان عمر بن خطاب به والیان خود^[۲]، زمینه‌ساز رواج اصطلاح جامع بوده است. در روایتی از وی، نماز جماعت و نماز مستحبی مسجد جامع برتر از حج و عمره مستحبی دانسته شده است^[۳]. در زمان خلافت حضرت علی بن ابی طالب به مسجد کوفه، جامع می‌گفتند^[۴]. در روایاتی از آن حضرت، اعتکاف فقط در مساجد جامع روا دانسته شده است ^[۵]. بنابراین در صورت صحت این احادیث می‌توان سابقه کاربرد اصطلاح جامع و اطلاق آن بر مسجد اصلی و مرکزی شهر را به دوره خلفای نخست بازگرداند.

نخستین مساجد جامع

نخستین مساجد با عنوان مسجد جامع در شهرهای بصره و کوفه ساخته شد؛ عتبة بن غزوان در سال ۱۴ق با نی و ساقه گیاهان مسجد جامع بصره را بنا کرد^[۶]. مسجد کوفه نیز در سال ۱۵ یا ۱۸ق^[۷] ساخته شد. هم‌چنین در قرن نخست قمری، مساجد جامع موصل(۲۰ق)، تکریت^[۸]، دمشق، حمص (حدود ۱۴ق)، مصر(۲۱ق)^[۹]، شمال آفریقا و مغرب (۵۵ق)^[۱۰] بنا شدند. در ایران نیز مساجدی ساخته شد که مسجد جامع توج در نزدیکی کازرون به فرمان عثمان بن ابی‌العاص والی عمر از آن جمله است^[۱۱].

در قرن‌های نخستین معمول آن بود که هر شهر یک مسجد جامع داشته باشد تا مظهر وحدت مردم و پیوند آنها با حکومت باشد با افزایش جمعیت و کمبود جا در مساجد، حاکمان به توسعه مساجد اصلی شهرها پرداختند و تا نیمه قرن دوم قمری در هریک از شهرهای مدینه، مکه، کوفه، بغداد، بصره، فسطاط و دمشق یک نماز جمعه برگزار می‌شد^[۱۲]. از قرن دوم قمری به بعد، در برخی شهرها مانند مرو^[۱۳]، بغداد^[۱۴]، مصر و قاهره^[۱۵] دو یا چند مسجد جامع ساخته شد.

نحوه نام‌گذاری مساجد جامع

مساجد جامع، به نام شهرها، بانیان، عالمان مشهور، طایفه و... نام‌گذاری می‌شدند. بیشتر مساجد جامع به نام شهرها خوانده می‌شوند مانند جامع بصره، کوفه، اصفهان، ری، دمشق، فسطاط و قیروان. البته در شهرهایی که چند مسجد جامع بنا می‌شد هر مسجد جامعی را جداگانه می‌خواندند مثلا در بغداد جامع منصور عباسی، جامع مدینه خوانده می‌شد و جامع مهدی عباسی به جامع رصافه شهرت داشت^[۱۶]. برخی از آنها مانند مسجد جامع ابن طولون، جامع حاکم، جامع منصور و جامع سلطان در بغداد به نام بانیان آنها که عمدتا از امیران و صاحب منصبان بودند، شهرت داشتند^[۱۷]. هم‌چنین برخی از مساجد جامع را به نام سلسله حکومتی، خاندان و یا طایفه‌ای از مردم می‌نامیدند، مانند مسجد جامع اموی دمشق. در مواردی نیز نام مسجد جامع برگرفته از نام محله، بازار، پل یا بارگاه نزدیک مسجد بود^[۱۸].

نحوه ساخت مساجد جامع اولیه

تبدیل معابد غیرمسلمانان به مساجد جامع با تغییراتی نه چندان اساسی یکی دیگر از روش‌های ساخت جوامع اولیه در شهرهای فتح شده بود. مسلمانان زمانی که به شهرها وارد می‌شدند، از یک سو فرصت و امکانات ساخت مساجد جامع را که با معابد مسیحیان و زردشتیان برابری کند، نداشتند و از سوی دیگر معابد پیروان دیگر ادیان را برای عبادت مسلمانان مناسب نمی‌دانستند؛ بنابراین راه حل را در آن دیدند که با تغییراتی گاه جزئی کنیسه‌ها، آتشکده‌ها و بتکده‌ها را به مسجد جامع تبدیل کنند و بعد در فرصتی فراختر مسجدهای مناسب بسازند.

نمونه‌های فراوانی از تغییر معابد غیرمسلمانان به مسجد جامع، در منابع گزارش شده است. در فتح دمشق مسلمانان کلیسای بزرگ شهر را به دو بخش تقسیم و نیمة شرقی آن را به مسجد جامع تبدیل کردند و در حمص یک چهارم کنیسه یوحنّا، به مسجد جامع تبدیل شد^[۱۹]. جامع قرطبه در اندلس نیز در اصل نیمی از کلیسای بزرگ شهر بود. بعدها که دیگر گنجایش این جامع برای انبوه نمازگزاران کفایت نمی‌کرد، عبدالرحمانِ داخل در 168 نیمه دیگر کلیسا را نیز به مسجد افزود^[۲۰].

در ایران بسیاری از آتشکده ها مسجد جامع شدند. بنا به گزارش محمد بن احمد مقدسی^[۲۱] مسجد جامع استخر، مرکز ایالت فارس دارای ستون‌های گرد و سرستون‌هایی همانند سرگاو بود که ظاهراً در مکان یک آتشکده بنا گردیده بود^[۲۲]. در مناطق شرقی تر نیز معابد و بتکده ها را مسجد جامع کردند. به گزارش ابن بطوطه^[۲۳] جامع دهلی بر بنای بتخانه‌ای استوار شده بود^[۲۴]. در دوره عثمانی نیز در فتح قسطنطنیه (استانبول) و سپس دیگر شهرهای اروپایی معابد را تبدیل به مسجد جامع کردند^[۲۵].

تبدیل معابد غیرمسلمانان به مسجد، در دوره فتوحات و اقتدار سیاسی و نظامی مسلمانان رخ می‌داد؛ اما گاه با ضعف خلافت اسلامی عکس آن اتفاق می‌افتاد، مثلاً رومیان در حمله به ارمنستان در 316 شهر خلاط را تصرف کردند، منبر را از جامع شهر بیرون بردند و به جای آن صلیب آویختند^[۲۶]. در حمله‌های نظامی گاه جامع شهرها را ویران یا آنها را به اصطبل تبدیل می‌کردند^[۲۷]. علاوه بر هتک حرمت از جوامع و کشتار مردم در آنها در جریانِ هجوم غیرمسلمانان به سرزمینهای اسلامی^[۲۸]، گاه در نزاعهای داخلی بین قدرت‌های مسلمان نیز برخی جوامع ویران، غارت یا تعطیل می‌شدند^[۲۹].

پانویس

↑ ابن شبّه نمیری، تاریخ المدینة المنورة، ج1، ص57ـ75.
↑ مقریزی، السلوک لمعرفة دول الملوک، ج2، ص246.
↑ بحشل، تاریخ واسط، ص179.
↑ ابن بابویه، علل الشرایع، 1386، ج2، ص593.
↑ کلینی، ج4، ص176. برای فضیلت نشستن در مسجد جامع رجوع کنید به نوری، مستدرک الوسائل، ج3، ص358.
↑ ابن قتیبه، المعارف، ۱۹۹۲م، ص۵۶۴.
↑ ابن کثیر، البدایه و النهایه، ۱۴۰۷ق، دارالفکر، ج۷، ص۹۳.
↑ حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵، ج۲، ص۳۹.
↑ ابن عبدالحکم، ۱۴۱۵ق، ص۱۶؛ مقریزی، السلوک لمعرفة دول الملوک، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۲۴۶: بنقل از دانشنامه جهان اسلام، ج۱، ص۴۳۵۴.
↑ مونس، المساجد، ۱۴۰۱ق، ص۶۷-۶۸: نقل از دانشنامه جهان اسلام، ج۱، ص۴۳۵۴.
↑ دینوری، اخبارالطوال، ۱۳۶۸ش، ص۱۳۳.
↑ برای نمونه نک:ابن جوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج۱۳، ص۵-۶؛ مقری، نفح الطیب، ۱۳۸۸ق، ج۱، ص۳۷۴: بنقل از دانشنامه جهان اسلام، ج۱، ص۴۳۵۴.
↑ حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۵، ص۱۱۴.
↑ ابن جوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج۱۳، ص۵-۶؛ ابن کثیر، البدایه و النهایه، ۱۴۰۷ق، چاپ ابوملحم، ج۶، جزء۱۱، ص۳۳۲: بنقل از دانشنامه جهان اسلام، ج۱، ص۴۳۵۴.
↑ ناصرخسرو، سفرنامه، ۱۳۸۱ش، ص۹۰.
↑ معروف، التعلیم فی العراق بین القرن الخامس و السابع الهجریین، ۱۹۸۹م، ص۳۷۷: بنقل از دانشنامه جهان اسلام، ج۱، ص۴۳۵۴.
↑ ابن جوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج۱۱، ص۲۵۲.
↑ مقریزی، المواعظ و الاعتبار، ۱۴۱۸ق، ج۴، ص۳-۱۵.
↑ بلاذری، ص179.
↑ مقری، نفح الطیب، ج1، ص560ـ561.
↑ مقدسی، ص436.
↑ برای نمونه‌ای دیگر رجوع کنید به مخلصی، آثار تاریخی سمنان، ص77.
↑ ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطة، ص428.
↑ برای نمونه‌ای دیگر رجوع کنید به بارتولد، گزیدة مقالات تحقیقی، ص116ـ117.
↑ برای نمونه رجوع کنید به فرید، تاریخ الدولة العلیة العثمانیة، ص236.
↑ نویری، نهایة الارب فی فنون الادب، ج23، ص88.
↑ رجوع کنید به خلیفة بن خیاط، تاریخ خلیفة بن خیاط، ص331؛ نویری، نهایة الارب فی فنون الادب، ج23، ص194.
↑ به ویژه در حملات مغولان رجوع کنید به مقریزی، السلوک لمعرفة دول الملوک، 1418، ج6، ص41ـ42؛ ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، ج7، ص299.
↑ برای نمونه رجوع کنید به ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج17، ص309، ج18، ص114-117؛ابن کثیر، البدایة والنهایة، ج6، جزء11، ص161، جزء12، ص253.

[1] ابن شبّه نمیری، تاریخ المدینة المنورة، ج1، ص57ـ75.

[2] مقریزی، السلوک لمعرفة دول الملوک، ج2، ص246.

[3] بحشل، تاریخ واسط، ص179.

[4] ابن بابویه، علل الشرایع، 1386، ج2، ص593.

[5] کلینی، ج4، ص176. برای فضیلت نشستن در مسجد جامع رجوع کنید به نوری، مستدرک الوسائل، ج3، ص358.

[6] ابن قتیبه، المعارف، ۱۹۹۲م، ص۵۶۴.

[7] ابن کثیر، البدایه و النهایه، ۱۴۰۷ق، دارالفکر، ج۷، ص۹۳.

[8] حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵، ج۲، ص۳۹.

[9] ابن عبدالحکم، ۱۴۱۵ق، ص۱۶؛ مقریزی، السلوک لمعرفة دول الملوک، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۲۴۶: بنقل از دانشنامه جهان اسلام، ج۱، ص۴۳۵۴.

[10] مونس، المساجد، ۱۴۰۱ق، ص۶۷-۶۸: نقل از دانشنامه جهان اسلام، ج۱، ص۴۳۵۴.

[11] دینوری، اخبارالطوال، ۱۳۶۸ش، ص۱۳۳.

[12] برای نمونه نک:ابن جوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج۱۳، ص۵-۶؛ مقری، نفح الطیب، ۱۳۸۸ق، ج۱، ص۳۷۴: بنقل از دانشنامه جهان اسلام، ج۱، ص۴۳۵۴.

[13] حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۵، ص۱۱۴.

[14] ابن جوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج۱۳، ص۵-۶؛ ابن کثیر، البدایه و النهایه، ۱۴۰۷ق، چاپ ابوملحم، ج۶، جزء۱۱، ص۳۳۲: بنقل از دانشنامه جهان اسلام، ج۱، ص۴۳۵۴.

[15] ناصرخسرو، سفرنامه، ۱۳۸۱ش، ص۹۰.

[16] معروف، التعلیم فی العراق بین القرن الخامس و السابع الهجریین، ۱۹۸۹م، ص۳۷۷: بنقل از دانشنامه جهان اسلام، ج۱، ص۴۳۵۴.

[17] ابن جوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج۱۱، ص۲۵۲.

[18] مقریزی، المواعظ و الاعتبار، ۱۴۱۸ق، ج۴، ص۳-۱۵.

[19] بلاذری، ص179.

[20] مقری، نفح الطیب، ج1، ص560ـ561.

[21] مقدسی، ص436.

[22] برای نمونه‌ای دیگر رجوع کنید به مخلصی، آثار تاریخی سمنان، ص77.

[23] ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطة، ص428.

[24] برای نمونه‌ای دیگر رجوع کنید به بارتولد، گزیدة مقالات تحقیقی، ص116ـ117.

[25] برای نمونه رجوع کنید به فرید، تاریخ الدولة العلیة العثمانیة، ص236.

[26] نویری، نهایة الارب فی فنون الادب، ج23، ص88.

[27] رجوع کنید به خلیفة بن خیاط، تاریخ خلیفة بن خیاط، ص331؛ نویری، نهایة الارب فی فنون الادب، ج23، ص194.

[28] به ویژه در حملات مغولان رجوع کنید به مقریزی، السلوک لمعرفة دول الملوک، 1418، ج6، ص41ـ42؛ ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، ج7، ص299.

[29] برای نمونه رجوع کنید به ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج17، ص309، ج18، ص114-117؛ابن کثیر، البدایة والنهایة، ج6، جزء11، ص161، جزء12، ص253.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

[۲۹]

@@ خط ۱: / خط ۱: @@
-<div class="references" style="margin: 0px 0px 10px 0px; max-height: 300px; overflow: auto; padding: 3px; font-size:95%; background: #FFA500; line-height:1.4em; padding-bottom: 7px;"><noinclude>
+[[پرونده:مسجد جامع.jpg|چپ|جایگزین=مسجد جامع]]
-[[پرونده:Ambox clock.svg|60px|بندانگشتی|راست]]
+'''مسجد جامع''' مکان گردهمایی‌های سیاسی، اجتماعی و آموزشی آنها و مرکزی برای برگزاری مراسم‌های مذهبی است. در معماری دوره اسلامی [[ایران]]، به مسجدی گفته می‌شود که در هر شهر برای گردهمایی مردم توسط حاکمان تأسیس می‌شده و نمازهای گروهی مهم مانند [[نماز جمعه]] و نماز عید در آن اقامه می‌شده‌است و به همین علت در مقیاس بزرگ‌تر ساخته شده‌است.
-<br>
-'''''نویسنده این صفحه در حال ویرایش عمیق است. '''''<br>
-'''یکی از نویسندگان مداخل ویکی وحدت مشغول ویرایش در این صفحه می باشد. این علامت در اینجا درج گردیده تا نمایانگر لزوم باقی گذاشتن صفحه در حال خود است. لطفا تا زمانی که این علامت را نویسنده کنونی بر نداشته است، از ویرایش این صفحه خودداری نمائید. '''
+== تاریخچه مسجد جامع ==
-<br>
+در [[عربستان]] پیش از [[اسلام]] هر قبیله برای گردآمدن مردم، بزرگان قوم و رئیسان خود در مناسبت ها یا به گاه ضرورت، مکانی را اختصاص داده بود. این وعده گاه‌های قبیله ای را عموماً سقیفه و در شهر [[مکه]]، دارالنّدوه می‌خواندند. با ظهور اسلام و هجرت [[محمد بن عبد‌الله (خاتم الانبیا)|نبی اکرم (صلی الله علیه)]] به [[یثرب]]، آن حضرت در اولین اقدام خود بنای مسجدی را گذاشت که [[مسجد النبى|مسجدالنبی]] نام گرفت و مرکز اصلی فعالیت‌های عبادی، اجتماعی، سیاسی، اداری و تعلیمی [[مدینه]] شد. گسترش مدینه بر اثر [[هجرت]] نومسلمانان به این شهر، موجب شد که [[محمد بن عبد‌الله (خاتم الانبیا)|پیامبر (صلی الله علیه)]] به درخواست مردم و برای راحتی آنان اجازة ساخت مساجد دیگر را بدهد. به این ترتیب دوگونه [[مسجد]] ایجاد شد: [[مسجد النبى|مسجد نبوی]] که مسجد اصلی شهر و مقرّ رئیس حکومت بود و مساجد قبیله ای یا محلی که بیشتر کاربرد عبادی و تعلیمی داشت برای آگاهی از برخی مساجد محلی و قبیله ای مدینه<ref>ابن شبّه نمیری، تاریخ المدینة المنورة، ج1، ص57ـ75.</ref>.
-''آخرین مرتبه این صفحه در
-</div>
-<div class="wikiInfo">[[پرونده:مسجد جامع.jpg |جایگزین=مسجد جامع]]
-{| class="wikitable aboutAuthorTable" style="text-align:Right" |+ |
-!نام
-!مسجد جامع•
-|-
-|}
-</div>
-'''مسجد جامع'''، مکان گردهمایی‌های سیاسی، اجتماعی و آموزشی آن‌ها و مرکزی برای برگزاری مراسم‌های مذهبی است. در معماری دوره اسلامی [[ایران]]، به مسجدی گفته می‌شود که در هر شهر برای گردهمایی مردم توسط حاکمان تأسیس می‌شده و نمازهای گروهی مهم مانند [[نماز جمعه]] و نماز عید در آن اقامه می‌شده‌است و به همین علت در مقیاس بزرگ‌تر ساخته شده‌است.
+گویا کاربرد «مسجد جماعت» در فرمان [[عمر بن خطاب]] به والیان خود<ref>مقریزی، السلوک لمعرفة دول الملوک، ج2، ص246.</ref>، زمینه‌ساز رواج اصطلاح جامع بوده است. در روایتی از وی، [[نماز جماعت]] و نماز مستحبی مسجد جامع برتر از [[حج]] و عمره مستحبی دانسته شده است<ref> بحشل، تاریخ واسط، ص179.</ref>. در زمان [[خلافت]] حضرت [[علی بن ابی‌طالب|علی بن ابی طالب]] به [[مسجد کوفه]]، جامع می‌گفتند<ref> ابن بابویه، علل الشرایع، 1386، ج2، ص593.</ref>. در روایاتی از آن حضرت، [[اعتکاف]] فقط در مساجد جامع روا دانسته شده است <ref>کلینی، ج4، ص176. برای فضیلت نشستن در مسجد جامع رجوع کنید به نوری، مستدرک الوسائل، ج3، ص358.</ref>. بنابراین در صورت صحت این احادیث می‌توان سابقه کاربرد اصطلاح جامع و اطلاق آن بر مسجد اصلی و مرکزی شهر را به دوره خلفای نخست بازگرداند.
-=تاریخچه مسجد جامع=
+== نخستین مساجد جامع ==
+نخستین مساجد با عنوان مسجد جامع در شهرهای [[بصره]] و [[کوفه]] ساخته شد؛ عتبة بن غزوان در سال ۱۴ق با نی و ساقه گیاهان مسجد جامع بصره را بنا کرد<ref>ابن قتیبه، المعارف، ۱۹۹۲م، ص۵۶۴.</ref>. [[مسجد کوفه]] نیز در سال ۱۵ یا ۱۸ق<ref>ابن کثیر، البدایه و النهایه، ۱۴۰۷ق، دارالفکر، ج۷، ص۹۳. </ref> ساخته شد. هم‌چنین در قرن نخست قمری، مساجد جامع موصل(۲۰ق)، تکریت<ref>حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵، ج۲، ص۳۹.</ref>، [[دمشق]]، حمص (حدود ۱۴ق)، [[مصر]](۲۱ق)<ref>ابن عبدالحکم، ۱۴۱۵ق، ص۱۶؛ مقریزی، السلوک لمعرفة دول الملوک، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۲۴۶: بنقل از دانشنامه جهان اسلام، ج۱، ص۴۳۵۴.</ref>، شمال آفریقا و مغرب (۵۵ق)<ref> مونس، المساجد، ۱۴۰۱ق، ص۶۷-۶۸: نقل از دانشنامه جهان اسلام، ج۱، ص۴۳۵۴.</ref> بنا شدند. در ایران نیز مساجدی ساخته شد که مسجد جامع توج در نزدیکی کازرون به فرمان عثمان بن ابی‌العاص والی [[عمر بن خطاب|عمر]] از آن جمله است<ref>دینوری، اخبارالطوال، ۱۳۶۸ش، ص۱۳۳.</ref>.
-در [[عربستان]] پیش از [[اسلام]] هر قبیله برای گردآمدن مردم، بزرگان قوم و رئیسان خود در مناسبت ها یا به گاه ضرورت، مکانی را اختصاص داده بود. این وعده گاه‌های قبیله ای را عموماً سقیفه و در شهر [[مکه]]، دارالنّدوه می خواندند. با ظهور اسلام و هجرت [[نبی اکرم(ص)]] به [[یثرب]]، آن حضرت در اولین اقدام خود بنای مسجدی را گذاشت که [[مسجدالنبی]] نام گرفت و مرکز اصلی فعالیت های عبادی، اجتماعی، سیاسی، اداری و تعلیمی [[مدینه]] شد. گسترش مدینه بر اثر [[هجرت]] نومسلمانان به این شهر، موجب شد که [[پیامبر(ص)]] به درخواست مردم و برای راحتی آنان اجازة ساخت مساجد دیگر را بدهد. به این ترتیب دوگونه مسجد ایجاد شد: مسجد نبوی که مسجد اصلی شهر و مقرّ رئیس حکومت بود و مساجد قبیله ای یا محلی که بیشتر کاربرد عبادی و تعلیمی داشت برای آگاهی از برخی مساجد محلی و قبیله ای مدینه<ref>ابن شبّه نمیری، تاریخ المدینة المنورة، ج1، ص57ـ75.</ref>.
+در قرن‌های نخستین معمول آن بود که هر شهر یک مسجد جامع داشته باشد تا مظهر [[وحدت]] مردم و پیوند آنها با حکومت باشد با افزایش جمعیت و کمبود جا در مساجد، حاکمان به توسعه مساجد اصلی شهرها پرداختند و تا نیمه قرن دوم قمری در هریک از شهرهای مدینه، مکه، کوفه، [[بغداد]]، بصره، فسطاط و [[دمشق]] یک [[نماز جمعه]] برگزار می‌شد<ref> برای نمونه نک:ابن جوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج۱۳، ص۵-۶؛ مقری، نفح الطیب، ۱۳۸۸ق، ج۱، ص۳۷۴: بنقل از دانشنامه جهان اسلام، ج۱، ص۴۳۵۴.</ref>. از قرن دوم قمری به بعد، در برخی شهرها مانند مرو<ref>حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۵، ص۱۱۴.</ref>، بغداد<ref>ابن جوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج۱۳، ص۵-۶؛ ابن کثیر، البدایه و النهایه، ۱۴۰۷ق، چاپ ابوملحم، ج۶، جزء۱۱، ص۳۳۲: بنقل از دانشنامه جهان اسلام، ج۱، ص۴۳۵۴.</ref>، مصر و [[قاهره]]<ref>ناصرخسرو، سفرنامه، ۱۳۸۱ش، ص۹۰.</ref> دو یا چند مسجد جامع ساخته شد.
-گویا کاربرد «مسجد جماعت» در فرمان [[عمر بن خطاب]] به والیان خود<ref>مقریزی، السلوک لمعرفة دول الملوک، ج2، ص246.</ref>، زمینه ساز رواج اصطلاح جامع بوده است. در روایتی از وی، [[نماز جماعت]] و نماز مستحبی مسجد جامع برتر از [[حج]] و عمره مستحبی دانسته شده است<ref> بحشل، تاریخ واسط، ص179.</ref>. در زمان [[خلافت]] حضرت [[امام علی(ع)]] به [[مسجد کوفه]]، جامع می گفتند<ref> ابن بابویه، علل الشرایع، 1386، ج2، ص593.</ref>. در روایاتی از آن حضرت، [[اعتکاف]] فقط در مساجد جامع روا دانسته شده است <ref>کلینی، ج4، ص176. برای فضیلت نشستن در مسجد جامع رجوع کنید به نوری، مستدرک الوسائل، ج3، ص358.</ref>. بنابراین در صورت صحت این احادیث می توان سابقه کاربرد اصطلاح جامع و اطلاق آن بر مسجد اصلی و مرکزی شهر را به دوره خلفای نخست بازگرداند.
+== نحوه نام‌گذاری مساجد جامع ==
+مساجد جامع، به نام شهرها، بانیان، عالمان مشهور، طایفه و... نام‌گذاری می‌شدند. بیشتر مساجد جامع به نام شهرها خوانده می‌شوند مانند جامع بصره، کوفه، [[اصفهان]]، [[ری]]، دمشق، فسطاط و قیروان. البته در شهرهایی که چند مسجد جامع بنا می‌شد هر مسجد جامعی را جداگانه می‌خواندند مثلا در بغداد جامع منصور عباسی، جامع مدینه خوانده می‌شد و جامع مهدی عباسی به جامع رصافه شهرت داشت<ref> معروف، التعلیم فی العراق بین القرن الخامس و السابع الهجریین، ۱۹۸۹م، ص۳۷۷: بنقل از دانشنامه جهان اسلام، ج۱، ص۴۳۵۴.</ref>. برخی از آنها مانند مسجد جامع ابن طولون، جامع حاکم، جامع منصور و جامع سلطان در بغداد به نام بانیان آنها که عمدتا از امیران و صاحب منصبان بودند، شهرت داشتند<ref> ابن جوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج۱۱، ص۲۵۲.</ref>. هم‌چنین برخی از مساجد جامع را به نام سلسله حکومتی، خاندان و یا طایفه‌ای از مردم می‌نامیدند، مانند مسجد جامع اموی دمشق. در مواردی نیز نام مسجد جامع برگرفته از نام محله، بازار، پل یا بارگاه نزدیک مسجد بود<ref>مقریزی، المواعظ و الاعتبار، ۱۴۱۸ق، ج۴، ص۳-۱۵.</ref>.
-=نخستین مساجد جامع=
+== نحوه ساخت مساجد جامع اولیه ==
+تبدیل معابد غیرمسلمانان به مساجد جامع با تغییراتی نه چندان اساسی یکی دیگر از روش‌های ساخت جوامع اولیه در شهرهای فتح شده بود. مسلمانان زمانی که به شهرها وارد می‌شدند، از یک سو فرصت و امکانات ساخت مساجد جامع را که با معابد [[مسیحیان]] و [[زرتشتیان|زردشتیان]] برابری کند، نداشتند و از سوی دیگر معابد پیروان دیگر ادیان را برای عبادت [[مسلمان|مسلمانان]] مناسب نمی‌دانستند؛ بنابراین راه حل را در آن دیدند که با تغییراتی گاه جزئی کنیسه‌ها، آتشکده‌ها و بتکده‌ها را به مسجد جامع تبدیل کنند و بعد در فرصتی فراختر مسجدهای مناسب بسازند.
-نخستین مساجد با عنوان مسجد جامع در شهرهای [[بصره]] و [[کوفه]] ساخته شد؛ عتبة بن غزوان در سال ۱۴ق با نی و ساقه گیاهان مسجد جامع بصره را بنا کرد<ref>ابن قتیبه، المعارف، ۱۹۹۲م، ص۵۶۴.</ref>. مسجد کوفه نیز در سال ۱۵ یا ۱۸ق<ref>ابن کثیر، البدایه و النهایه، ۱۴۰۷ق، دارالفکر، ج۷، ص۹۳. </ref> ساخته شد. همچنین در قرن نخست قمری، مساجد جامع موصل(۲۰ق)، تکریت<ref>حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵، ج۲، ص۳۹.</ref>، [[دمشق]]، حمص (حدود ۱۴ق)، [[مصر]](۲۱ق)<ref>ابن عبدالحکم، ۱۴۱۵ق، ص۱۶؛ مقریزی، السلوک لمعرفة دول الملوک، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۲۴۶: بنقل از دانشنامه جهان اسلام، ج۱، ص۴۳۵۴.</ref>، شمال آفریقا و مغرب (۵۵ق)<ref> مونس، المساجد، ۱۴۰۱ق، ص۶۷-۶۸: نقل از دانشنامه جهان اسلام، ج۱، ص۴۳۵۴.</ref> بنا شدند. در ایران نیز مساجدی ساخته شد که مسجد جامع توج در نزدیکی کازرون به فرمان عثمان بن ابی‌العاص والی عمر از آن جمله است<ref>دینوری، اخبارالطوال، ۱۳۶۸ش، ص۱۳۳.</ref>.
+نمونه‌های فراوانی از تغییر معابد غیرمسلمانان به مسجد جامع، در منابع گزارش شده است. در فتح [[دمشق]] مسلمانان کلیسای بزرگ شهر را به دو بخش تقسیم و نیمة شرقی آن را به مسجد جامع تبدیل کردند و در حمص یک چهارم کنیسه یوحنّا، به مسجد جامع تبدیل شد<ref>بلاذری، ص179.</ref>. جامع قرطبه در [[اندلس (اسپانیا)|اندلس]] نیز در اصل نیمی از کلیسای بزرگ شهر بود. بعدها که دیگر گنجایش این جامع برای انبوه نمازگزاران کفایت نمی‌کرد، عبدالرحمانِ داخل در 168 نیمه دیگر [[کلیسا]] را نیز به مسجد افزود<ref>مقری، نفح الطیب، ج1، ص560ـ561.</ref>.
-در قرن‌های نخستین معمول آن بود که هر شهر یک مسجد جامع داشته باشد تا مظهر وحدت مردم و پیوند آنها با حکومت باشد با افزایش جمعیت و کمبود جا در مساجد، حاکمان به توسعه مساجد اصلی شهرها پرداختند و تا نیمه قرن دوم قمری در هریک از شهرهای مدینه، مکه، کوفه، [[بغداد]]، بصره، فسطاط و دمشق یک [[نماز جمعه]] برگزار می‌شد<ref> برای نمونه نک:ابن جوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج۱۳، ص۵-۶؛ مقری، نفح الطیب، ۱۳۸۸ق، ج۱، ص۳۷۴: بنقل از دانشنامه جهان اسلام، ج۱، ص۴۳۵۴.</ref>. از قرن دوم قمری به بعد، در برخی شهرها مانند مرو<ref>حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۵، ص۱۱۴.</ref>، بغداد<ref>ابن جوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج۱۳، ص۵-۶؛ ابن کثیر، البدایه و النهایه، ۱۴۰۷ق، چاپ ابوملحم، ج۶، جزء۱۱، ص۳۳۲: بنقل از دانشنامه جهان اسلام، ج۱، ص۴۳۵۴.</ref>، مصر و [[قاهره]]<ref>ناصرخسرو، سفرنامه، ۱۳۸۱ش، ص۹۰.</ref> دو یا چند مسجد جامع ساخته شد.
+در ایران بسیاری از آتشکده ها مسجد جامع شدند. بنا به گزارش محمد بن احمد مقدسی<ref>مقدسی، ص436.</ref> مسجد جامع استخر، مرکز ایالت فارس دارای ستون‌های گرد و سرستون‌هایی همانند سرگاو بود که ظاهراً در مکان یک آتشکده بنا گردیده بود<ref>برای نمونه‌ای دیگر رجوع کنید به مخلصی، آثار تاریخی سمنان، ص77.</ref>. در مناطق شرقی تر نیز معابد و بتکده ها را مسجد جامع کردند. به گزارش [[ابن بطوطه]]<ref>ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطة، ص428.</ref> جامع دهلی بر بنای بتخانه‌ای استوار شده بود<ref>برای نمونه‌ای دیگر رجوع کنید به بارتولد، گزیدة مقالات تحقیقی، ص116ـ117.</ref>. در دوره [[عثمانی]] نیز در فتح [[قسطنطنیه]] ([[استانبول]]) و سپس دیگر شهرهای اروپایی معابد را تبدیل به مسجد جامع کردند<ref>برای نمونه رجوع کنید به فرید، تاریخ الدولة العلیة العثمانیة، ص236.</ref>.
-=نحوه نامگذاری مساجد جامع=
+تبدیل معابد غیرمسلمانان به مسجد، در دوره فتوحات و اقتدار سیاسی و نظامی مسلمانان رخ می‌داد؛ اما گاه با ضعف خلافت اسلامی عکس آن اتفاق می‌افتاد، مثلاً رومیان در حمله به [[ارمنستان]] در 316 شهر خلاط را تصرف کردند، [[منبر]] را از جامع شهر بیرون بردند و به جای آن [[صلیب]] آویختند<ref> نویری، نهایة الارب فی فنون الادب، ج23، ص88.</ref>. در حمله‌های نظامی گاه جامع شهرها را ویران یا آنها را به اصطبل تبدیل می‌کردند<ref>رجوع کنید به خلیفة بن خیاط، تاریخ خلیفة بن خیاط، ص331؛ نویری، نهایة الارب فی فنون الادب، ج23، ص194.</ref>. علاوه بر هتک حرمت از جوامع و کشتار مردم در آنها در جریانِ هجوم غیرمسلمانان به سرزمینهای اسلامی<ref>به ویژه در حملات مغولان رجوع کنید به مقریزی، السلوک لمعرفة دول الملوک، 1418، ج6، ص41ـ42؛ ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، ج7، ص299.</ref>، گاه در نزاعهای داخلی بین قدرت‌های مسلمان نیز برخی جوامع ویران، غارت یا تعطیل می‌شدند<ref>برای نمونه رجوع کنید به ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج17، ص309، ج18، ص114-117؛ابن کثیر، البدایة والنهایة، ج6، جزء11، ص161، جزء12، ص253.</ref>.
-مساجد جامع، به نام شهرها، بانیان، عالمان مشهور، طایفه و... نامگذاری می‌شدند. بیشتر مساجد جامع به نام شهرها خوانده می‌شوند مانند جامع بصره، کوفه، [[اصفهان]]، [[ری]]، دمشق، فسطاط و قیروان. البته در شهرهایی که چند مسجد جامع بنا می‌شد هر مسجد جامعی را جداگانه می‌خواندند مثلا در بغداد جامع منصور عباسی، جامع مدینه خوانده می‌شد و جامع مهدی عباسی به جامع رصافه شهرت داشت<ref> معروف، التعلیم فی العراق بین القرن الخامس و السابع الهجریین، ۱۹۸۹م، ص۳۷۷: بنقل از دانشنامه جهان اسلام، ج۱، ص۴۳۵۴.</ref>. برخی از آنها مانند مسجد جامع ابن طولون، جامع حاکم، جامع منصور و جامع سلطان در بغداد به نام بانیان آنها که عمدتا از امیران و صاحب‌منصبان بودند، شهرت داشتند<ref> ابن جوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج۱۱، ص۲۵۲.</ref>. همچنین برخی از مساجد جامع را به نام سلسله حکومتی، خاندان و یا طایفه‌ای از مردم می‌نامیدند، مانند مسجد جامع اموی دمشق. در مواردی نیز نام مسجد جامع برگرفته از نام محله، بازار، پل یا بارگاه نزدیک مسجد بود<ref>مقریزی، المواعظ و الاعتبار، ۱۴۱۸ق، ج۴، ص۳-۱۵.</ref>.
+== پانویس ==
+{{پانویس}}
-=پانویس=
+[[رده:مفاهیم و اصطلاحات]]
+[[رده:مفاهیم و اصطلاحات اسلامی]]
-[[رده:بناهای تاریخی شیعه]]
+[[رده:مساجد]]
 [[رده:معماری اسلامی]]
-[[رده:مسجدهای تشیع در ایران]]
-[[رده:اماکن مقدس اسلامی]]