بصره

بصره

نام کشور	عراق
ویژگی
نام محلی	بصرهم البصرة Basra
نام قدیم
شهرت
زبان رسمی	عربی
زیارتگاه
مساجد

شهر بصره نخستین شهر اسلامی ساخته شده در عراق است كه در سال 14 هـ.ق تأسیس شد و زمان ساختن آن شش ماه قبل از تأسیس كوفه بوده است.این شهر در آغاز محل استقرار لشكریان اسلام بود و گویند كه این شهر بر بقایای پادگان ایرانیان، در منطقه‌ای به نام الخربیه ساخته شده است و در كنار آن بقایای شهر كهن طریدون قرار دارد و ظاهراً یكی از شهرهای تمدن بابل و یا آشور بوده است. شهر بصره نقش مهمی در تاریخ و علوم اسلامی ایفا كرده و مركز یكی از مدارس مهم فقه و كلام و زبان عربی به شمار می‌رفته است.

بَصره(به عربی: محافظة بصره) بندری تاریخی در بین النهرین سفلی، در ساحل اروندرود و در جنوب شرقی عراق که مهمترین بندر رودخانه‌ای و دومین شهر بزرگ این کشور از جهت وسعت پس از بغداد به شمار می‌آید. این بندر به سبب مجاورت با خلیج فارس از اهمیت اقتصادی، سیاسی و نظامی برخوردار است.

بَصره نام یکی از استان‌های هجده‌گانه کشور عراق است. استان بصره یگانه استان عراق است که به خلیج فارس و دریا دسترسی دارد و به همین دلیل می‌توان گفت اهمیت استراتژیک فراوانی دارد. بصره در جنوب عراق واقع شده و با کشورهای ایران و کویت مرز بین‌المللی دارد.شهر بصره دومین شهر بزرگ عراق پس از بغداد است و بیش از ۲ میلیون نفر جمعیت دارد.

وجه تسمیه

معنای لغوی بصره، زمین سخت، سنگلاخ و پرسنگریزه است. نام قدیمی آن منطقه، خریبه، تَدمُر و مؤتفکه بوده است. به کوفه و بصره، عراقین هم می‌گفتند. بصره در سال 14 هجری در زمان عمر بن خطاب بنا شد. بنای آن شش ماه قبل از کوفه بود. مدتی هم پایتخت امویان شد. لقب‌های قبة الاسلام و خزانة العرب هم به آن داده‌اند.

سابقه تاریخی بصره قبل از اسلام

قبل از اسلام به آن منطقه الیصیر می‌گفتند. در زمان کلدانیان این شهر دارای نام‌هایی چون؛ تدمر و تروم و ترون بود. این نام‌ها برگرفته از زبان آرامی‌هاست که کلدانیان بر این شهر نهادند. در عهد کورش، عجم به قصد نابودی دولت کلدانی به عراق حمله برد و با تصرف شهرهای عراق دولت کلدانی حاکم بر عراق فرو پاشید. عجم بعد از تسلط بر عراق نام جدید (هستاباد اردشیر) را بر این شهر نهاد. بعد از حمله عجم به عراق به دلیل نبود دولتی مستقل و تاخت و تاز فارس‌ها و دولت روم، خرابی کامل بر شهر استیلا یافت؛ از این رو نام این شهر را الموتکفه نهادند.

تاریخچه بصره بعد از اسلام

مردم بصره در آغاز خلافت حضرت امیرالمؤمنین علی (ع)، از پیروان عثمان بن عفان، خلیفه سوم، و از مخالفان امام علی (ع) بودند. از این جهت طلحه و زبیر و عایشه به بصره پناه بردند و توانستند مردم بصره را علیه امام بشورانند؛ که در نتیجه جنگ جمل در سال ۳۶ در حوالی همین شهر به راه افتاد.

در پایان جنگ جمل حضرت علی (ع) وارد بصره شد و در اجتماع عظیم بصریان در مسجد جامع این شهر سخنرانی فرمود. امام در آن خطبه اهل بصره را به شدت سرزنش کرد و آنان را بقایای ثمود خواند. این سخنان و خطبه‌های تند دیگر امام، وجدان مردم بصره را بیدار کرد و طولی نکشید که بصره به یکی از مهم‌ترین مراکز شیعه تبدیل شد. از آن تاریخ تا سال ۴۵ قمری، بصره یکی از کانون‌های قیام شیعیان علیه بنی‌امیه بود. ولی در سال ۴۵ قمری که زیاد بن ابیه از سوی معاویه والی بصره شد، کشتار فجیع و تکان‌دهنده‌ای بین علویین و شیعیان به‌راه‌ انداخت و بصره را تحت نفوذ کامل امویان در آورد. بصره از آن پس نیز دستخوش دگرگونی‌های زیادی شد.

این شهر غیر از واقعه جمل و فاجعه کشتار ابن زیاد، حوادث فراوان دیگری نیز به خود دید که از جمله آنها می‌توان به قیام ابراهیم بن عبدالله بن حسن بن علی (ع) اشاره کرد. این قیام که در سال ۱۴۴ قمری روی داد به شهادت ابراهیم و تخریب سه هزار خانه و قطع صد هزار اصله نخل متعلق به علویان و شیعیان بصره انجامید. این جنایات توسط بنی عباس جهت انتقام از علویان صورت گرفت. در روایات مربوط به آخر الزمان، از غرق شدن کامل شهر بصره و عدم همراهی مردم این شهر با حضرت مهدی (ع) خبر داده شده است.

مذاهب شهر بصره

شیعه به معنای پیرو است که در ادبیات اسلامی بر پیروان علی (ع) و محبان آن حضرت اطلاق می‌شود، البته این واژه در قرون نخستین بر کسانی که به تقدم علی بن ابی طالب (ع) بر عثمان باور داشتند یا قائل به افضلیت علی (ع) بر خلفا بودند یا اطاعت و پیروی تام از ائمه می‌کردند نیز اطلاق می‌شد و گاه افرادی را شیعه می‌خواندند که جنبه لاهوتی به ائمه می‌دادند. مقاله حاضر در جستجوی شواهد و قرائنی است که نشان از وجود تشیع در بصره در قرن‌های اولیه اسلام (تا سال ۴۰۰ ق) دارد. مورخین عموما این شهر را عثمانی می‌دانند اما شواهد و قرائن فراوانی نشان می‌دهد که در سده‌های نخست قمری شیعیانی در این شهر سکونت داشته‌اند. به نظر نگارنده، حکم به عثمانی مذهب بودن عموم ساکنان بصره می‌تواند ناشی از تاثیر عثمانی‌ها بر تاریخ نگاری باشد.

چون می‌توان گفت آغاز و رشد شیعه امامی در بین قبائل عراق از نواحی بصره و کوفه و حله بوده است. در هر حال در بین قبایل مختلف گرایش به شیعه وجود داشته و عده زیادی از اهالی شهر دوستدار اهل‌بیت بوده‌اند. بصره امروز هم از جمله شهرهای شیعه‌نشین عراق می‌باشد، هر چند اقلیت‌های مذهبی دیگری نیز در این شهر زندگی می‌کنند؛ به هر حال درباره مذهب این شهر دو فرضیه قابل طرح و بررسی است:

عثمانی مذهب

در قرون نخستین این شهر عثمانی مذهب بوده و با امامت علی بن ابی طالب (ع) مخالفت می‌کرد. اصمعی معتقد است (البصره کلها عثمانیه). حماد بن ابی سلیمان نیز معتقد است این شهر عثمانی بوده است، او می‌گوید (بصره قطعه‌ای از شام است که در میان ما فرود آمده است).

ماسینیون می‌گوید: (بصره موطن اهل جماعت بود). حسین جعفری می‌گوید: (در بصره به طور کلی جو ضد تشیع حاکم بود). شارل پلا معتقد است تا زمان مرگ عثمان در بصره شیعه‌ای وجود نداشت.

شیعی مذهب

با وجود حاکمیت حاکمان عثمانی این شهر نیز چون شهرهای دیگر شیعه داشته است. مقاله حاضر قصد ندارد وجود عثمانی مذهبان را در بصره نفی کند، بلکه همگام با مورخین معتقد است مذهب غالب در بصره عثمانی‌گری بوده است، اما در پی آن است با غبارروبی از فرضیه دوم بدون نظر به‌گونه‌های مختلف تشیع شواهد و قرائنی را ارائه نماید که از وجود تشیع در این شهر حکایت دارد. پیشینه تحقیق درباره این موضوع (تشیع بصره) کمتر کند و کاو شده و مطالبی هم که در منابع تاریخی آمده پراکنده و گاه مختصر است، البته کتاب‌هایی مستقل به این بحث پرداخته‌اند که شمارشان از انگشتان دست تجاوز نمی‌کند، از جمله: شارل پلا صفحاتی از کتاب الجاحظ فی البصره و بغداد و سامرا را به این مهم اختصاص داده است؛ کتاب پلا را دکتر ابراهیم الکیلانی به عربی ترجمه کرده و در سال ۱۴۰۶ق در بصره به زیور چاپ آراست. نوشتار دوم کتاب مختصر البصره فی نصرة الامام الحسین (ع) است که نزار منصوری تالیف کرده است. منصوری در کتاب خود، نیم‌نگاهی به تشیع بصره و نقش آن‌ها در قیام عاشورا و خون‌خواهی سالار شهیدان دارد. این کتاب نیز در سال ۱۴۲۱ق در قم به چاپ رسید. گفتنی است در بعضی منابع سخن از کتبی به میان آمده که از تشیع بصره بحث کرده‌اند که متاسفانه به‌دلایل مختلفی در دسترس ما نیستند.

مسجد جامع قدیم بصره

مسجد جامع قدیم بصره، یکی از مساجد بزرگ و مهم صدر اسلام در شهر زبیر امروزی، کنار جاده این شهر به بصره امروزی، در کشور عراق قرار دارد و در این مسجد مقام امام علی (ع) قرار دارد. بنای اولیه آن‌را عتبة بن غزوان، در سال ۱۴ ه. ق، از نی درست کرد. اما پس از یک یا دو سال، دچار آتش‌سوزی شد. به همین علت، ابوموسی اشعری، دوباره آن را با خشت ساخت. سپس زیاد بن ابی‌سفیان نیز در دوره ولایت خود بر عراق از سوی معاویه، در سال ۴۵ ه. ق، آن را با گچ و آجر، بازسازی کرد. با این بازسازی، مسجد جامع بصره، به یکی از مساجد بزرگ و مهم صدر اسلام تبدیل شد و تا مدت‌ها، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بود. حضرت علی (ع) پس از پایان جنگ جمل، به این مسجد بصره وارد شد و در آن، اقامه نماز کرد و خطبه‌ای برای مردم شهر، بیان نمود. همچنین گفته می‌شود که امام حسن (ع) نیز به دستور امام علی (ع)، در زمان بازگشت از جنگ جمل، در این مسجد نماز خوانده است.

فضایل مسجد جامع بصره

برخی فقها و علمای متقدم شیعه، فضایلی برای این مسجد قائل شده‌اند، از جمله شیخ صدوق (رحمه الله) می‌گوید: اعتکاف به‌جز در پنج مسجد، جایز نیست که عبارت‌اند از: مسجدالحرام، مسجدالنبی (ص)، مسجد کوفه، مسجد مدائن و مسجد بصره و دلیل آن، این است که اینها مساجد جامعی می‌باشند که امام عادلی در آنها، نماز جمعه اقامه نموده است.

شیخ مفید (رحمه الله) نیز می‌گوید: مساجدی که پیامبر یا وصی پیامبری در آنها، نماز جمعه بجا آورده و برای همین، اعتکاف در آنها جایز است، چهار مسجد است: مسجدالحرام که رسول خدا (ص) در آنجا نماز جمعه خوانده است، مسجد مدینه که رسول خدا (ص) و امیرمؤمنان (ع) در آن نماز جمعه خوانده‌اند، مسجد کوفه و مسجد بصره که امیرمؤمنان (ع) در آنها، نماز جمعه برپا داشته است.

(«والمساجد التی جمع فیها نبی او وصی نبی- فجاز لذلک الاعتکاف فیها- اربعة مساجد، المسجد الحرام، جمع فیه رسول الله (ص)، ومسجد المدینة، جمع فیه رسول الله (ص) ایضاً و امیرالمؤمنین (ع)، ومسجد الکوفة جمع فیه امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام)، ومسجد البصرة جمع فیه امیرالمؤمنین (ع) والمراد بالجمع فیما ذکرناه‌هاهنا صلاة الجمعة بالناس جماعة دون غیرها من الصلوات»)

امروزه مسجد جامع قدیم بصره، تقریباً از بین رفته و تنها بقایای‌ اندکی از آن، در گوشه شمال غربی مسجد، باقی مانده است. اما در محل شبستان آن که به مقام امام علی (ع)، شناخته می‌شود، مسجد بزرگی با معماری به سبک جدید و غیرمتناسب با بنای قدیمی این مسجد و معماری سنتی عراق، ایجاد شده که دارای گنبد و مناره مربع مرتفعی است. امروزه این مقام، از زیارتگاه‌های مهم شیعه در بصره، به شمار می‌آید و در حال حاضر شیعیان بصره هر سال در روزهای زیارت اربعین امام حسین (ع)، به سمت این مسجد، پیاده‌روی می‌کنند.

اماكن دیدنی بصره

مسجد جامع بصره

این مسجد به مسجد امام علی علیه السلام نیز شهرت دارد و نخستین مسجد ساخته شده در عراق است. حضرت علی علیه السلام پس از واقعه جمل در این مسجد نماز گزارد و درباره آن پیشگویی نمود که سیل عظیمی این مسجد را غرق خواهد کرد كه صدها سال بعد این سیل به وقوع پیوست و این حادثه جزو غیب‌گویی‌های آن حضرت شمرده شد. امروزه از این مسجد تنها قسمتی از گلدسته و باروی آن باقی مانده است.

آرامگاه زید بن صوحان

او از یاران باوفای امیرالمؤمنین علیه السلام بود كه در سال 36 هـ.ق در جنگ جمل به شهادت رسید و آرامگاهش در كوت الزین بصره قرار دارد.

قبر حسن بصری

او از تابعین و مشایخ معروف صوفیه است كه سال 21 هـ.ق در مدینه به دنیا آمد و سال 110 هـ.ق در بصره درگذشت و بر قبر او بنای كهنی از قرن هفتم با گنبدی مخروطی قرار دارد.

آرامگاه ملاصدرا

صدرالدین شیرازی یكی از علمای برجسته شیعه و از فلاسفه معروف است كه در حین سفر حج درگذشت و در یكی از اتاق‌های پیرامون قبر حسن بصری به خاك سپرده شد.

قبر زبیر بن عوام

زبیر بن عوام عمه‌زاده پیامبر صلی الله علیه و آله و یكی از رهبران جنگ جمل بود كه به همراهی طلحه غائله جمل را برپا كرد، اما در میانه جنگ پشیمان شد و هنگام فرار از میدان جنگ به دست مردی به نام ابن جرموز به قتل رسید. حكومت عثمانی برای گور او كه در بیابان بود ساختمانی ساخت كه امروزه اطراف آن شهری به نام الزبیر ساخته شده است و این شهر تا بصره 30 كیلومتر فاصله دارد.