تورات: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (جایگزینی متن - 'آنها' به 'آنها') |
جز (جایگزینی متن - 'ى' به 'ی') |
||
| خط ۶۷: | خط ۶۷: | ||
=مطالب غیرمعقول تورات= | =مطالب غیرمعقول تورات= | ||
محتویات پنج سفر تورات | محتویات پنج سفر تورات مطالبی است که از اغلب آنها در [[قرآن مجید]] ذکر و یا به آنها اشاره شده است ولی یک قسمت مطالبی دارد غیرمعقول که ساحت [[خدا]] و پیامبران از آن به دور است و مطالب دیگری که صریح است بعد از [[موسی |موسی]] نوشته شده است و قضایای دیگرش مخلوط و آمیخته با غلاطی است که [[قرآن مجید]] تصدیق نمی‌کند. | ||
مثلا در باب سوم از سفر پیدایش آیه هشتم: راه رفتن خدا در بهشت ذکر شده که آدم و زنش خود را از | مثلا در باب سوم از سفر پیدایش آیه هشتم: راه رفتن خدا در بهشت ذکر شده که آدم و زنش خود را از وی پنهان کردند. حال آن که خداوند جسم نیست. «...لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ...» <ref>سوره شوری ،آیه 11</ref> و در سفر خروج باب 32 ساختن گوساله را به هارون نسبت داده که او بود پس از تأخیر موسی گوساله را ساخت و مردم را به عبادت آن دعوت کردند و در کنار آن قربانگاهی ساختند. | ||
با آن که سازنده گوساله | با آن که سازنده گوساله سامری است و سبب این فتنه او بود و هارون پیامبر خدا و جانشین [[موسی]] در آن روز بود. با آن که در باب 28 و 40 همان سفر، خدا هارون را تمجید کرده و درباره او به موسی سفارش می‌کند. | ||
در باب | در باب سی و دوم از سفر پیدایش آیه 24 به بعد می‌گوید که خدا با [[یعقوب]] کشتی گرفت و نتوانست بر یعقوب غلبه کند و گفت: ای یعقوب مرا رها کن. (العیاذ باللّه) در باب نوزدهم سفر پیدایش آیه 30 تا 38 می‌گوید که: دختران لوط به او شراب نوشانیدند و با او همبستر و هر دو حامله شدند و هر یک پسری زائید. (نعوذ باللّه) در باب 18 سفر پیدایش بند 1 به بعد خدا با دو نفر نزد ابراهیم میایند و ابراهیم می‌خواهد پای خدا را بشوید بالاخره خوراک می‌آورد و خدا با آن دو رفیق خود خوراک می‌خورند. (معاذ اللّه) | ||
در کتاب دوم سموئیل باب یازدهم می‌نویسد: که داود زن اوریا را از پشت بام دید که غسل می‌کند، داود | در کتاب دوم سموئیل باب یازدهم می‌نویسد: که داود زن اوریا را از پشت بام دید که غسل می‌کند، داود کسانی فرستاد زن را گرفته و آوردند. داود بلافاصله با او همبستر شد و زن حامله گردید و حمل خود را به داود اطلاع داد. | ||
در باب دوازدهم همان کتاب نوشته: ناتان فرستاده خدا پیش داود آمد و از این کار انتقاد کرد و گفت: خدا می‌گوید به عوض کاری که درباره زن اوریا کرده | در باب دوازدهم همان کتاب نوشته: ناتان فرستاده خدا پیش داود آمد و از این کار انتقاد کرد و گفت: خدا می‌گوید به عوض کاری که درباره زن اوریا کرده ای زنان تو را گرفته پیش چشم تو به همسایه ات خواهم داد و او در نظر این آفتاب با زنان تو خواهد خوابید. تو در پنهانی زنا کردی اما من این کار را پیش تمام اسرائیل خواهم نمود (معاذ اللّه) افسانه‌های دیگری نیز دارد که شمردن آنها وقت زیاد می‌خواهد. | ||
خلاصه از این گونه مطالب غیرمعقول در اسفار پنجگانه و غیره زیاد است و می‌شود در‌این‌باره به کتاب «الرحلة» تألیف مرحوم | خلاصه از این گونه مطالب غیرمعقول در اسفار پنجگانه و غیره زیاد است و می‌شود در‌این‌باره به کتاب «الرحلة» تألیف مرحوم بلاغی رجوع نمود. | ||
ایضا در سفر تثنیه باب | ایضا در سفر تثنیه باب سی و چهارم وفات [[موسی]] نقل شده است و گوید: موسی در آنجا مرد و در آنجا دفن گردید و احدی تا حال قبر او را نشناخته و وقت مرگ صد و بیست سال داشت و [[بنی اسرائیل]] برای او سی روز ماتم گرفتند. پیداست که این مطالب بعد از موسی نوشته شده و نمی‌تواند از تورات اصلی باشد و در آیه 10 همان باب هست: پیامبری مثل موسی تا به حال در بنی‌اسرائیل برنخاسته که خدا او را روبرو شناخته باشد. | ||
مسلم است که این سخن بعد از فوت | مسلم است که این سخن بعد از فوت موسی است و از تورات وحی شده نیست. از این قبیل مطالب در تورات بسیار است و همه حکایت دارند که اسفار پنجگانه بعد از حضرت موسی علیه‌السلام نوشته شده است. | ||
در [[المیزان]] ج 3، ص 339 گوید: در فتنه بخت نصر و | در [[المیزان]] ج 3، ص 339 گوید: در فتنه بخت نصر و لشکرکشی او به فلسطین تورات موسی از بین رفت، بعدها که [[کوروش]] پادشاه ایران بنی‌اسرائیل را از اسارت نجات داد و مجاز کرد که از بابل به [[فلسطین]] برگردند و معبد خود را بنا کنند، مردی بنام عزیر که هویتش مجهول است به جمع تورات همت گذاشت و اسفار پنجگانه را نوشت وگرنه تورات اصلی در آن روز از بین رفته بود ولی به هر تقدیر مقداری از تورات اصلی در میان آنها گنجانده شد، لابدّ بعضی از الواح آن را یافته و یا از این و آن آموخته بود. | ||
مستر هاکس | مستر هاکس امریکائی در قاموس کتاب مقدس زیر لغت عزّ را می‌نویسد: او کاهن و هادی معروف عبرانیان و کاتب ماهر شریعت و شخصی عالم و قادر و امینی بود... او از اردشیر دراز دست امداد و اعانت‌های لازم را گرفت و 457 قبل از مسیح - به سرکردگی جماعت بزرگی از اسیران به اورشلیم برگشت و عموما معتقداند. | ||
تمامی کتب عهد عتیق را که حال قانون ما می‌باشد، جمع‌آوری و تصحیح فرمود. این است اقرار مستر هاکس که در تألیف کتابش مدت‌ها زحمت کشیده است و قول وی در‌این‌باره برای ما سند است و در مقدمه همان کتاب گوید: کتاب مقدس (تورات فعلی) توسط 39 نفر در مدت هزار و پانصد سال تألیف گشته است. | |||
در فرهنگ قصص قرآن تألیف | در فرهنگ قصص قرآن تألیف آقای صدرالدین بلاغی بحث جامعی در‌این‌باره آمده و ضمنا می‌نویسد: سرانجام این نتیجه قطعی بدست آمد که تورات کنونی تألیف شخص معینی نیست و اسفار قانونی آن در تاریخ‌ها و زمان‌های مختلف نوشته شده و تاریخ تألیف سفر خروج قرن نهم و تاریخ تألیف سفر تثنیه قرن هشتم و هفتم قبل از میلاد است و سفر احبار پس از سال 516 قبل از میلاد نوشته شده... از این سخن برمی‌آید که حتی اسفار خمسه را هم عزرا ننوشته است.<br> | ||
=پانویس= | =پانویس= | ||
نسخهٔ ۱۴ نوامبر ۲۰۲۲، ساعت ۱۴:۴۲
تورات لفظ تعریب[۱] شده «توره یا تورا» ی عبری است که یهودیان استثنا آن را ناموس یا شریعت می‌دانند ولی معنای درست و دقیق آن آموزش یا ارشاد است [۲]و نیز از بصریان و کوفیان اقوالی نقل شده است که نشان دهد آن را اصلا عربی میدانستهاند.
کلیات تورات
تورات نام پنج کتاب اول از کتاب مقدس یا به عبارت دیگر پنج کتاب [سفر] اول از عهد عتیق که به اسفار خمسه هم شهرت دارد و گاه توسعا به کل عهد عتیق اطلاق میگردد.
در قاموس کتاب مقدس ذیل عنوان «پنج سفر موسی» آمده است: «کتابهای پنجگانهای که در اول مجلد عهد عتیق واقع است.» این کتاب به اعتقاد یهودیان و نیز مسلمانان در کوه سینا، به زبان عبری، به صورت الواحی بر موسی کلیم الله (ع) نازل شده است. این پنج کتاب به ترتیب عبارتند از:
سفر پیدایش
سفر تکوین یا «سفر پیدایش» که از تاریخ اول خلقت تا فوت یعقوب گفتوگو می‌کند در سفر پیدایش، گزارش آفرینش جهان و سلسلة النسب انسان و سلسلة النسب نوح و اعقاب او پس از فرو نشستن طوفان آمده است. در این سفر یا کتاب از پیمانی که خداوند با ابراهیم (ع) بسته است، سخن گفته شده است.
سفر خروج
سفر خروج «از تأسیس احکام دینیه بر کوه سینا سخن می‌گوید» و نیز از رویدادهایی از آغاز روزگار اسارت و بردگی بنی اسرائیل پیمان میبندد و تورات را به موسی (ع) میبخشد. مراد از «خروج» خارج شدن یا مهاجرت بنی اسرائیل از مصر است. در سفر خروج احکام بسیاری بیان شده است و ده فرمان یا احکام عشره [۳] در همین بخش است.
سفر لاویان
در سفر لاویان «از نظم و نظام احکام دینیه و شرایع و قواعد و حدود سبط لاوی صحبت میدارد» . (قاموس..). و شامل قوانین و آداب عبادت در معبد و قوانین قربانی و از آیین‌های تقدس کاهنان و از حدود طهارت و پاکی و از نهی از زنا با محارم و سایر روابط جنسی منهی و از تقدیس اوقات و اعیاد خاص و نظایر آن است.
سفر اعداد
سفر اعداد «از مسافرت [چهل ساله] بنی اسرائیل در دشت و فتح اراضی کنعان گفت و گو می‌کند» . (قاموس ..). . در این سفر، گزارش سرگذشت قوم بنی اسرائیل در صحرا پس از سال دوم خروج از مصر تا وفات هارون نبی در آمده است.
سفر تثنیه
سفر تثنیه «تکرار شرایع را به طور اختصار مذکور میدارد» . قاموس...و چون تکرار احکام و گزارش‌های کتابهای پیشین است . گاه آن را «تکرار تورات» یا «تورات مکرر» می‌گویند. «مجموع این پنج کتاب نظام و قواعد دین موسوی [یهودیت] را به واضحی بیان مینماید».
نسبت تورات به موسی(ع)
در سنت یهودیت و مسیحیت، تورات را به موسی (ع) نسبت میدهند و باید توجه داشت که این امر را منافی با جنبه وحیانی آن نمی‌دانند . یعنی چنین برداشتی در میان آنان وجود ندارد که عین الفاظ تورات وحی الهی است. و از این نظر، با مسلمانان فرق دارند. زیرا مسلمانان تورات اصلی تحریف ناشده را کمابیش مانند قرآن کریم به عین الفاظ وحی الهی می‌دانند.
متن شناسی تورات
در قرون جدید پژوهندگان کتاب مقدس، تحقیقات تاریخی و باستان‌شناسی و متن‌پژوهی به این نتیجه رسیدهاند که این پنج کتاب که سنتا مقدسترین و مهم‌ترین بخش کتاب مقدس شمرده میشوند، از نظر واژگان، سبک، و محتوا تفاوت‌هایی با همدیگر دارند. عده دیگری از محققان با توجه به نام بردن از کسانی متأخرتر از عصر موسی (ع) بوده‌اند یا همچنین اشاره داشتن به وفات خود موسی (ع) در تورات، در صحت انتساب آن به موسی (ع) تردید دارند.[۴]
در مورد قدمت آنها نیز اختلاف رأی بین محققان بسیار است و بخش‌هایی از آن را متعلق به 10 قرن قبل از میلاد می‌دانند [۵] .
معنای تورات در قرآن
در قرآن به دو صورت از کتاب مقدس یهودیان نام می‌برد؛ در آیاتی اشاره به الواح نازل شده بر حضرت موسی(ع) می‌کند و در آیات دیگری از لفظ تورات برای اشاره به این کتاب استفاده نموده است. آنچه از تفاسیر یهودی به دست می‌آید الواح حضرت موسی(ع) شامل ده فرمان اخلاقی بوده و آنچه در کتاب تورات متداول، بیان شده مجموعه‌ای از احکام و اخلاقیات است. کتاب تلمود، تفسیری از احکام و اخلاقیات کتاب مقدس می‌باشد.
باید توجه داشت که تورات کلمه‌ای است عبرانی که در زبان عربی به معنای شریعت است. با توجه به تاریخ یهودیت در دورانی ما بین حمله بخت‌النصر [۶] تا دوران کورش [۷] کتاب مقدس یهودی از بین رفت و پس از بازگشت از تبعید بابلی، دوباره آنچه به صورت شفاهی در بین مردم رواج داشت نوشته شد. با توجه به آیات نازل شده بر پیامبر اسلام درباره تورات، می‌توان این کتاب را همان کتاب در دست یهودیان در زمان پیامبر دانست.
نسخ موجود تورات
شادروان خزائلی در مقاله «تورات» در اعلام قرآن می‌نویسد که فعلا سه نسخه از تورات در دست است که هر کدام مقبول طایفهای است. این سه نسخه عبارتند از:
1) نسخه عبری
2) تورات سامری
3) تورات یونانی یا سبعینی
تورات عبری
تورات عبری یا تورات حضرت موسی (ع) را دانشمندان یهود در تابوت عهد جا داده بودند، و هر هفت سال آن را از تابوت بیرون میآوردند و بر یهود میخواندند و این نسخه در فتنههای فلسطین از میان رفت. سپس عزیر با همکاری حجی و زکریا، تورات را از نو جمع‌آوری کردند که آن نسخه هم از دست رفته است.[۸] [۹]
ترجمه یونانی
ترجمه یونانی یا سبیعینی یا هفتادی که هیأتی از یهود اسکندریه متشکل از هفتاد و دو مترجم[۱۰] با حمایت بطلمیوس فیلادلفوس در سال 285 ق. م به آن پرداخته اند. «تورات سبعینی از یونانی به لاتین ترجمه شده و در کلیسای شرق تا امروز هم جزو قوانین و دستورالعمل آنان محسوب است. ولی چون مسیحیان از آیات آن استشهاد نموده، بر ضد یهود حجت آوردند، علی هذا ترجمه نامبرده را ترک کرده به اصل عبرانی رجوع کردند» [۱۱] ترجمه یونانی بعدها به لاتینی ترجمه شده است.
ترجمه‌ها
همچنین ترجمه‌های کهنی از اصل یا از ترجمه یونانی به ارمنی، حبشی، لاتینی و عربی انجام گرفته است. بسیاری از یهودیانی که اسلام آورده بودند نظیر وهب بن منبه، عبدالله سلام و کعب الاخبار، معارف مربوط به تورات و کتاب مقدس و تفاسیر آنها را که بیشتر جنبه قصص داشت، در همان صدر اول اسلام نقل کردهاند که این معارف «اسرائیلیات» نام دارد و در تفاسیر قرآن از جمله در تفسیر طبری راه یافته است، و بعضی از محققان آن را با احتیاط تلقی می‌کنند [۱۲] .
مسعودی[۱۳] از سه ترجمه تورات یاد می‌کند. یکی ترجمه حنین بن اسحاق (م 260 ق)، دوم ترجمه ابوکثیر عالم یهودی (م 321 یا 329 ق)، سوم ترجمه سعد بن یوسف، عالم دیگری یهودی ملقب به فیومی (م 331 ق) که این ترجمه فعلا موجود است (اعلام قرآن، 268) .
به علاوه در سال 345 ق 956 م در اسپانیا ترجمه دیگری از تورات، از لاتین به عربی انجام گرفته است. و ترجمه‌هایی به عربی جدید نیز موجود است. ترجمه‌هایی به فارسی از تورات، چه مستقل چه همراه با کل کتاب مقدس، در نیمه اول قرن نوزدهم میلادی در لندن و ادینبورگ به طبع رسیده است [۱۴]
اسامی دیگر تورات
برای تورات نام‌های دیگری نیز بیان شده است. در زبان فارسی و عربی به این کتاب عهد قدیم نیز گفته می‌شود. مجموع کتاب مقدس یهودی و مسیحی را عهدین می‌نامند. یهودیان همچنین به کل کتاب مقدس تنخ می‌گویند. این نام بیان‌گر بخش‌های این کتاب است که به سه بخش تورات، نبیئیم و کتوبیم تقسیم می‌شود.
تقسیم‌بندی تورات به عهد قدیم و عهد جدید مخصوص اعتقادات مسیحیان است. آنان قائل به دو عهد هستند اولین عهد با حضرت‌ابراهیم(ع) بسته شد و در زمان حضرت‌موسی(ع) تحکیم و تجدید گردید، و دیگری عهد جدید که با ظهور حضرت‌عیسی(ع) است.
عهد قدیم سه چهارم از کل کتاب مقدس را در برمی‌گیرد. در این کتاب مطالب متنوعی از قبیل تاریخ، شریعت، حکمت، مناجات، شعر و پیشگویی وجود دارد. بیشتر کتاب‌ها به زبان عبری و برخی نیز به زبان کلدانی و آرامی نگارش شده است. در کنیسه‌ها کتاب مقدس به صورت تومار نگهداری می‌شود.
مطالب غیرمعقول تورات
محتویات پنج سفر تورات مطالبی است که از اغلب آنها در قرآن مجید ذکر و یا به آنها اشاره شده است ولی یک قسمت مطالبی دارد غیرمعقول که ساحت خدا و پیامبران از آن به دور است و مطالب دیگری که صریح است بعد از موسی نوشته شده است و قضایای دیگرش مخلوط و آمیخته با غلاطی است که قرآن مجید تصدیق نمی‌کند.
مثلا در باب سوم از سفر پیدایش آیه هشتم: راه رفتن خدا در بهشت ذکر شده که آدم و زنش خود را از وی پنهان کردند. حال آن که خداوند جسم نیست. «...لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ...» [۱۵] و در سفر خروج باب 32 ساختن گوساله را به هارون نسبت داده که او بود پس از تأخیر موسی گوساله را ساخت و مردم را به عبادت آن دعوت کردند و در کنار آن قربانگاهی ساختند.
با آن که سازنده گوساله سامری است و سبب این فتنه او بود و هارون پیامبر خدا و جانشین موسی در آن روز بود. با آن که در باب 28 و 40 همان سفر، خدا هارون را تمجید کرده و درباره او به موسی سفارش می‌کند.
در باب سی و دوم از سفر پیدایش آیه 24 به بعد می‌گوید که خدا با یعقوب کشتی گرفت و نتوانست بر یعقوب غلبه کند و گفت: ای یعقوب مرا رها کن. (العیاذ باللّه) در باب نوزدهم سفر پیدایش آیه 30 تا 38 می‌گوید که: دختران لوط به او شراب نوشانیدند و با او همبستر و هر دو حامله شدند و هر یک پسری زائید. (نعوذ باللّه) در باب 18 سفر پیدایش بند 1 به بعد خدا با دو نفر نزد ابراهیم میایند و ابراهیم می‌خواهد پای خدا را بشوید بالاخره خوراک می‌آورد و خدا با آن دو رفیق خود خوراک می‌خورند. (معاذ اللّه)
در کتاب دوم سموئیل باب یازدهم می‌نویسد: که داود زن اوریا را از پشت بام دید که غسل می‌کند، داود کسانی فرستاد زن را گرفته و آوردند. داود بلافاصله با او همبستر شد و زن حامله گردید و حمل خود را به داود اطلاع داد.
در باب دوازدهم همان کتاب نوشته: ناتان فرستاده خدا پیش داود آمد و از این کار انتقاد کرد و گفت: خدا می‌گوید به عوض کاری که درباره زن اوریا کرده ای زنان تو را گرفته پیش چشم تو به همسایه ات خواهم داد و او در نظر این آفتاب با زنان تو خواهد خوابید. تو در پنهانی زنا کردی اما من این کار را پیش تمام اسرائیل خواهم نمود (معاذ اللّه) افسانه‌های دیگری نیز دارد که شمردن آنها وقت زیاد می‌خواهد.
خلاصه از این گونه مطالب غیرمعقول در اسفار پنجگانه و غیره زیاد است و می‌شود در‌این‌باره به کتاب «الرحلة» تألیف مرحوم بلاغی رجوع نمود.
ایضا در سفر تثنیه باب سی و چهارم وفات موسی نقل شده است و گوید: موسی در آنجا مرد و در آنجا دفن گردید و احدی تا حال قبر او را نشناخته و وقت مرگ صد و بیست سال داشت و بنی اسرائیل برای او سی روز ماتم گرفتند. پیداست که این مطالب بعد از موسی نوشته شده و نمی‌تواند از تورات اصلی باشد و در آیه 10 همان باب هست: پیامبری مثل موسی تا به حال در بنی‌اسرائیل برنخاسته که خدا او را روبرو شناخته باشد.
مسلم است که این سخن بعد از فوت موسی است و از تورات وحی شده نیست. از این قبیل مطالب در تورات بسیار است و همه حکایت دارند که اسفار پنجگانه بعد از حضرت موسی علیه‌السلام نوشته شده است.
در المیزان ج 3، ص 339 گوید: در فتنه بخت نصر و لشکرکشی او به فلسطین تورات موسی از بین رفت، بعدها که کوروش پادشاه ایران بنی‌اسرائیل را از اسارت نجات داد و مجاز کرد که از بابل به فلسطین برگردند و معبد خود را بنا کنند، مردی بنام عزیر که هویتش مجهول است به جمع تورات همت گذاشت و اسفار پنجگانه را نوشت وگرنه تورات اصلی در آن روز از بین رفته بود ولی به هر تقدیر مقداری از تورات اصلی در میان آنها گنجانده شد، لابدّ بعضی از الواح آن را یافته و یا از این و آن آموخته بود.
مستر هاکس امریکائی در قاموس کتاب مقدس زیر لغت عزّ را می‌نویسد: او کاهن و هادی معروف عبرانیان و کاتب ماهر شریعت و شخصی عالم و قادر و امینی بود... او از اردشیر دراز دست امداد و اعانت‌های لازم را گرفت و 457 قبل از مسیح - به سرکردگی جماعت بزرگی از اسیران به اورشلیم برگشت و عموما معتقداند.
تمامی کتب عهد عتیق را که حال قانون ما می‌باشد، جمع‌آوری و تصحیح فرمود. این است اقرار مستر هاکس که در تألیف کتابش مدت‌ها زحمت کشیده است و قول وی در‌این‌باره برای ما سند است و در مقدمه همان کتاب گوید: کتاب مقدس (تورات فعلی) توسط 39 نفر در مدت هزار و پانصد سال تألیف گشته است.
در فرهنگ قصص قرآن تألیف آقای صدرالدین بلاغی بحث جامعی در‌این‌باره آمده و ضمنا می‌نویسد: سرانجام این نتیجه قطعی بدست آمد که تورات کنونی تألیف شخص معینی نیست و اسفار قانونی آن در تاریخ‌ها و زمان‌های مختلف نوشته شده و تاریخ تألیف سفر خروج قرن نهم و تاریخ تألیف سفر تثنیه قرن هشتم و هفتم قبل از میلاد است و سفر احبار پس از سال 516 قبل از میلاد نوشته شده... از این سخن برمی‌آید که حتی اسفار خمسه را هم عزرا ننوشته است.
پانویس
- ↑ کلمه ای که شکل و قالب عربی به آن داده‌اند
- ↑ فرهنگ و واژه نمای مصور کتاب مقدس:«~ I llustrated Dictionary and Concordance of the Bible,P.1001
- ↑ معروف به دکالوگ موسی (ع)
- ↑ فرهنگ و واژهنمای مصور کتاب مقدس «به انگلیسی» ، 772
- ↑ مقاله «ادبیات کتاب مقدسی» در دایرة المعارف بریتانیکا«~ «eiblical LiteraturB» ~»طبع 1990م، 14/773
- ↑ نبوکدنصر یکی از پادشاهان بابل
- ↑ یکی از پادشاهان ایران
- ↑ نسخه عبرانی که فعلا در دست می‌باشد، در قرن نهم میلادی تنظیم شده و در قرن پانزدهم به طبع رسیده است
- ↑ اعلام قرآن، 264صفحه
- ↑ تسمیه سبعینی از اینجا است
- ↑ پیشین، 266 برای تفضیل بیشتر در‌این‌باره ـ کشف الظنون، ذیل «التوراة»
- ↑ اسرائیلیات
- ↑ التنبیه و الاشراف، 112
- ↑ فهرست کتابهای چاپی فارسی، ذیل تورات و کتاب مقدس
- ↑ سوره شوری ،آیه 11