سوره توبه

نام	سوره توبه
شماره سوره	۹
ترتیب نزول	۱۱۴
جزء	۱۰ و ۱۱
مکی/مدنی	مدنی
تعداد آیات	۱۲۹
تعداد کلمات	۲۵۰۶
تعداد حروف	۱۱۱۱۶

سوره توبه یا سوره برائت نهمین سوره و از سوره‌های مدنی قرآن است که در جزء دهم و یازدهم قرآن جای دارد. این سوره بعد از فتح مکه و در سال نهم هجری نازل شد؛ یعنی زمانی که منافقان از طرفی در میان مسلمانان مشغول کارشکنی و توطئه بودند و با ایجاد تشکیلات درون گروهی به فعالیت می‌پرداختند و از طرف دیگر، با ارتباط با بی‌گانگان و دشمنان اسلام و حکومت اسلامی، در صدد براندازی نظام اسلامی بودند. نام‌گذاری این سوره به نام توبه به دلیل سخن از توبه در آیات متعددی از آن است. نام برائت (بیزاری) نیز از آیه اول آن گرفته شده است. سوره توبه بدون «‌بسم الله الرحمن الرحیم‌» آغاز می‌شود و به مسلمانان دستور می‌دهد با مشرکان قطع ارتباط کنند و به پیامبر(صلی الله علیه) دستور می‌دهد برای مشرکان طلب آمرزش نکند. در این سوره همچنین درباره جهاد با کفار و مشرکان و مسئله زکات سخن گفته شده است. در روایات آمده است پیامبر(صلی الله علیه) ابلاغ این سوره به مشرکان را ابتدا به ابوبکر سپرد و سپس از او ستاند و به امام علی(علیه السلام) واگذار کرد.

توبه

توبه به معنی رجوع و برگشتن است.

مفهوم کلی سوره

• قوانين اساسی ارتباطات مسلمانان با مشرکان
• افشاگری در مورد حالات روانی و درونی منافقان.

اسامی سوره

توبه، برائت، فاضحه، عذاب، مقشقشه، منقره، بحوث، حافره، مثيره، مبعثره، مخزيه، منکّله، مشرده، مدمدمه.

علت نام‌گذاری

1. «سوره توبه»؛ اين نام به آن جهت است که ذکر توبه در آن بسيار شده مانند آيه: «وَ يَتُوبُ اللَّهُ عَلی مَنْ يَشاءُ» و آيه: «فَإِنْ يَتُوبُوا يَکُ خَيْراً لَهُمْ » و آيه: «ثُمَّ تابَ عَلَيْهِمْ لِيَتُوبُوا».
2. «سوره برائت»؛ وجه تسميه بدين نام آن است که سوره بدين لفظ شروع شده، و همچنين درباره اظهار «برائت» و بيزاری از کفار نازل گشته است.
3. «سوره فاضحه»؛ (رسوا کننده) سعيد بن جبير گويد: پيش ابن عباس نام سوره توبه را بر زبان جاری کردم گفت: اين سوره فاضحه است، زيرا هم چنان آيات اين سوره درباره آنان (يعنی منافقين) پشت سر هم نازل شد تا جايی که ما ترسيديم نام هيچ يک از آنان را نيز باقی نگذارد، و خلاصه بدان جهت آن را بدين اسم ناميدند که موجب رسوايی منافقين گشت.
4. «سوره عذاب»؛ و اين را حذيفة ذکر کرده، به خاطر آنکه درباره عذاب کافران نازل گشته است. و عاصم به سندش از حذيفه روايت کرده که گفته: مردم اين سوره را سوره توبه نامند، ولی سوره عذاب است.
5. «سوره مقشقشه»(رهاننده)؛ ابن عباس گويد: آن را بدين نام خواندند به خاطر آنکه هر که بدان ايمان داشته باشد از نفاق و شرک رها گردد زيرا در اين سوره دعوت به اخلاص شده، و در حديث است که سوره «قل يا ايها الکافرون» و سوره «قل هو اللَّه أحد» را «مقشقشان» می ناميدند، و اين نام به همان خاطر بود که اين دو سوره انسان را از شرک میرهاند.
6. «سوره بحوث»(کاونده)؛ أبو ايوب انصاری وجه تسميه بدين نام را نيز همان کاوش از اسرار منافقان ذکر کرده.
7. «سوره حافره»(آشکار کننده)؛ چون از روی مقاصد قبلی منافقين پرده برداشته و آنچه در دل مستور می‌داشتند آشکار ساخت. و اين نامی است که حسن برای اين سوره ذکر کرده.
8. «سوره مثيره»(افشاننده)؛ به خاطر آنکه زشتی‌ها و رسوايی‌های منافقان را بر ملا سازد. و اين وجه از قتاده نقل شده است.
9. «سوره مبعثره»(کاونده)؛ ابن عباس گويد: وجه تسميه بدين نام آنست که از اسرار درونی منافقان کاوش ميکند.
10. «سوره مدمدمه»(نابود کننده)؛ چون «دمدم» به معنای هلاکت آمده، اين نام را سفيان‌بن‌عيينه ذکر کرده.
11. «سوره منقره»؛ ابوالشيخ از عبيدبن‌عمير روايت کرده که گفت: سوره براءةالمنقره خوانده می شد زيرا که از آنچه در دل‌های مشرکين بود خبر می داد.
12. «سوره مخزيه»؛ بدان جهت که اين سوره خوارکننده کافران می‌باشد بدليل آيه «أَنَّ اللَّهَ مُخْزِی الْکافِرين»
13. «سوره منکّلة»؛ به خاطر وارد کردن عذاب بر منافقان.
14. «سوره مشرده»؛ به خاطر طرد منافقان و کافران و از بين بردن جمع شان.

اهداف و آموزه‌ها

اهداف اساسی که در سوره توبه پی‌گيری شده است عبارت‌اند از:

1. بيان قوانين اساسی ارتباطات مسلمانان با مشرکان که شالودۀ حکومت اسلامی بر آن نهاده شده است؛
3. افشاگری در مورد حالات روانی و درونی منافقان و پيروان سست عنصری که در لابه لای صفوف مؤمنان رخنه کرده بودند.

محتوا و موضوعات

از آنجا که سوره توبه به هنگام اوج گرفتن در جزیرة العرب و پس از درهم‌شکسته‌شدن آخرين مقاومت مشرکان نازل گرديده، محتوای آن دارای اهميت ويژه و فرازهای حساسی است.

قسمت مهمی از آن پيرامون باقيمانده مشرکان و بت‌پرستان و قطع رابطه با آنها، و الغاء پيمان‌هايی است که با مسلمانان داشتند به خاطر نقض مکرر اين پيمانها از طرف آنان تا بقايای بت‌پرستی برای هميشه از محيط اسلام برچيده شود.

و از آنجا که با گسترش اسلام و درهم‌ شکسته‌ شدن صفوف دشمنان عده ای تغيير چهره داده، خود را در صفوف مسلمانان جای دادند، تا در فرصت مناسب به اسلام ضربه کاری زنند، قسمت مهم ديگری از اين سوره از منافقان و سرنوشت آنان سخن می گويد، و به مسلمانان شديدا هشدار می‌دهد و نشانه‌های منافقان را برمی شمرد.

بخش ديگری از اين سوره پيرامون اهميت جهاد در راه خدا است، زيرا در اين موقع حساس غفلت از اين موضوع حياتی باعث ضعف و عقب نشينی و يا شکست مسلمانان می شد.

بخش مهم ديگری از اين سوره به عنوان تکميل بحث‌های گذشته از انحراف اهل کتاب (يهود و نصاری) از حقيقت توحيد، و انحراف دانشمندانشان از وظيفه رهبری و روشنگری سخن می‌گويد.

و نيز در آيات ديگری به تناسب بحث‌های مربوط به جهاد، مسلمانان را به اتحاد و فشردگی صفوف دعوت می‌کند و متخلفين يعنی افراد سست و تنبلی که به بهانه‌های مختلف شانه از زير بار وظيفه جهاد تهی می‌کردند شديدا سرزنش و ملامت و به عکس از مهاجرين نخستين و ساير مؤمنان راستين مدح و ستايش می‌کند و از آنجا که جامعه گسترده اسلامی در آن روز نيازهای مختلفی پيدا کرده بود، که می‌بايست بر طرف گردد، به همين مناسبت بحثی از زکات، و پرهيز از تراکم و کنز ثروت، و لزوم تحصيل علم و وجوب تعليم افراد نادان را ياد آور می‌شود.

علاوه بر مباحث فوق، مباحث ديگری مانند داستان هجرت پيامبر(صلی الله علیه)، مساله ماه‌های حرام که جنگ در آن ممنوع است، موضوع گرفتن جزيه از اقليت‌ها و امثال آن به تناسب مطرح گرديده است.

فضائل، خواص و ثواب قرائت

بهره‌مندی از شفاعت پيامبر(صلی الله علیه)

ابیّ‌بن‌کعب از رسول خدا(صلی الله علیه) روايت کرده که فرمود: هر که سوره انفال و برائت را بخواند من شفيع او میشوم ... تا به آخر حديث که در آغاز سوره انفال تمامی آن ذکر شد.

نزول با همراهی فرشتگان

ثعلبی به سند خود از رسول خدا(صلی الله علیه) روايت کرده که فرمود: قرآن آيه آيه و حرف حرف نازل شد جز سوره برائت و قل هو اللَّه احد که آن دو با هفتاد صف از فرشتگان (يکجا) بر من نازل شد و هر کدام می‌گفتند: ای محمد در مورد نسب خدا به نيکی سفارش کن.

محل و زمان نزول

اين سوره تمامی آن در مدينه نازل شده، و برخی گفته‌اند: جز دو آيه آن- يعنی آيه: «لَقَدْ جاءَکُمْ ...» تا آخر سوره.

مفسران آغاز نزول سوره توبه را در سال نهم هجری می دانند، و مطالعه آيات آن نشان می‌دهد که قسمتی از آن پيش از جنگ تبوک و قسمتی پس از مراجعت از جنگ نازل شده است، و بيست‌وهشت آيه آغاز اين سوره به وسيله علی(علیه السلام) در مراسم حج به مردم ابلاغ شد.

فضای نزول

با مراجعه به موضوعات مطرح شده در سوره توبه و نيز با توجه به روايات اسباب‌النزول و سيرۀ نبوی میتوان يقين پيدا کرد که اين سوره در سال نهم هجری نازل شده است، قسمتی از آيات اين سوره پيش از جنگ تبوک و قسمتی ديگر به هنگام آمادگی و عزيمت به جنگ و بخشی پس از مراجعت از آن نازل شده‌اند. آيات ابتدايی سوره نيز قبل از ايام حج سال نهم هجری فرود آمده‌اند. پس از فتح مکه در سال هشتم هجری و از بين رفتن قدرت قريش و در پی شکست سپاه هوازن و ثقيف که از قبايل قدرتمند جزيرةالعرب در آن زمان به شمار میآمدند، اسلام يگانه قدرت حاکم جزيرةالعرب گرديد و حکومت قدرتمند اسلامی در سراسر شبه جزيره تشکيل شد. به همين خاطر در اين سوره احکام نهايی اسلام و نحوه تعامل مسلمانان با کفار و منافقين و احکام مربوط به مجتمع‌های اسلامی ذکر شده است.

ويژگی

سوره توبه تنها سوره قرآن کریم است که با «بسم الله الرحمن الرحيم»، آغاز نمی‌شود، در اين سوره شانزده آيه دربارۀ توبه است.

برخی از مفسران (مانند ابی بن کعب) معتقدند که سوره توبه چون دنبال سوره انفال است هر دو يک سوره بحساب آيند، زيرا سوره انفال در ذکر پيمان‌ها است و اين سوره در رفع پيمان‌ها است.

سوره توبه جزو سور مئين (صد آيه ای‌ها) است ابن قتيبه می‌گويد سوره مئين سوره‌هايی هستند که بعد از سوره طوال آمده‌اند علت نام‌گذاری اين سوره‌ها به مئين نزديک بودن تعداد آيه‌های اين سوره‌ها به عدد صد می‌باشد. گفته شده اين سوره‌ها عبارتند از «بنی إسرائيل، کهف، مريم، طه، أنبياء، حج و مؤمنون». برخی ديگر نيز سور مئين را سوره‌های «توبه، نحل، هود، يوسف، کهف، بنی اسرائيل، انبياء، طه، مؤمنون، شعراء و صافات» ذکر کرده‌اند.

همچنين بنا بر قول برخی از مفسران اين سوره [به همراه سوره انفال] يکی از هفت سوره طولانی قرآن (سبع طوال) می‌باشد. اقوال در سبع طوال هم مختلف است به گفته بعضی سوره‌های بقره، آل عمران، نساء، مائدة، انعام، اعراف و أنفال به همراه توبه را سبع طوال می‌گويند ولی برخی ديگر هفتمی را يونس می‌دانند و معتقدند که انفال و توبه جزو آنها نيست (اين قول سعيد بن جبير می‌باشد).

روايت از رسول خدا(صلی الله علیه) نقل شده که فرمود: خداوند هفت سوره طوال را به جای تورات و سوره‌های مئين را به جای انجيل و سوره‌های مثانی را به جای زبور به من داد، و پروردگارم مرا با دادن سوره‌های مفصّل فزونی بخشيد. سوره توبه آخرين سوره نازله بر پيامبر(صلی الله علیه) می‌باشد و بنابر برخی اقوال آخرين سوره کامل نازل شده می‌باشد.

منبع

برگرفته از سایت معرفی سوره توبه - پایگاه جامع قرآنhttps://quran.inoor.ir