برائت در حج ابراهیمی (مقاله)

برائت در حج ابراهیمی، از جمله مناسک عبادی، سیاسی و اجتماعی است. حج، علاوه بر آن که دارای احکام فردی و شخصی است، ابعاد سیاسی و اجتماعی گسترده‌­ای نیز دارد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران و با درایت امام خمینی این رکن، جان تازه‌ای به خود گرفت و توجه خاصی به آن شد. در این میان حکم فقهی «اعلان برائت از مشرکان» و دشمنان اسلام جایگاه ویژه‌­ای پیدا کرد و شیعیان و برخی از اهل‌سنت به پیروی از فتوای امام خمینی سعی بر اجرای آن داشته­‌اند. در علم فقه نیز مسأله تبری از مشرکین نوعی ارتباط خاص و منفی مسلمین با مشرکین است که نمود عینی آن را می‌­توان در «اعلان برائت از مشرکین» در حج دانست.

مفهوم برائت

برائت در لغت

اصل واژه «برء» و «براء» و «تبرّی» به معنای کناره‌گیری و بیزاری جستن از هر چیزی است که مجاورت با آن مورد کراهت و نکوهش باشد.

برائت در اصطلاح

برائت به این معنا، با معنای لغوی آن بی‌تناسب نیست و در واقع، مفهوم برائت، از بیزاری که یک امر قلبی و عاطفی باشد، فراتر رفته و مستلزم کناره‌گیری، منزوی ساختن و طرد عمل مشرکان و توطئه‌گران است و همانگونه که مفسران گفته‌اند: به معنای رفع امان و سلب مصونیت و عدم تعهد در برابر مشرکان و حتی جنگ با آنان می‌باشد، چه، آنان آغازگر توطئه بوده و نقض عهد کرده و مهلت و مدت پیمانشان به پایان رسیده است. برائت و تبرّی در برابر ولایت و تولّی، دو فرع از فروع دین، مسلمانان محسوب می‌شوند. در اصطلاح دینی، برائت به بیزاری از دشمنان خداوند اطلاق می‌گردد. استفاده از تعبیر «برائت از مشرکان» امروز به تلاش‌هایی اشاره دارد که در بُعد سیاسی و بین‌المللی حج به‌شکل اجتماعی و در مراسم برائت از مشرکان به‌طور عمومی در جهان اسلام و در عربستان سعودی در سرزمین منا به‌طور ویژه صورت می‌گیرد.

پیشینه

ابراهیم خلیل الرحمن (علیه‌السلام) نخستین پیامبرى بود که با صراحت مسألۀ برائت از شرک و مشرکین را اعلام کرد و از این رو قرآن مسلمانان را به تأسى از آن بزرگوار می‌خواند: قَدْ كَانَتْ لَكُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِي إِبْرَاهِيمَ وَالَّذِينَ مَعَهُ إِذْ قَالُوا لِقَوْمِهِمْ إِنَّا بُرَآءُ مِنْكُمْ وَمِمَّا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ... ^{[ممتحنه–4]} ‎؛ و امت اسلام در اعلان برائت از مشرکان به آن اسوه تاریخ انبیا اقتدا کرده است ، لیکن با یک نگرش دقیق در قرآن کریم به روشنى درمى یابیم که برائت از مشرکین یکى از دو رکن اصلى توحید است و همه انبیاى الهى موظف بودند در کنار دعوت مردم به پرستش خدا، آنها را به اجتناب از قدرت هاى طاغوتى و برائت از مطلق شرک و مشرک دعوت نمایند. مسألۀ برائت از مشرکین آئینی اسلامی است که از زمان ابلاغ آن در سال نهم هجری مورد توجه رسول اکرم (صلی‌الله‌ علیه‌ وآله) و ائمه (علیهم‌السلام) بوده است.

برائت در قرآن

خداوند متعال در قرآن می‌فرماید: وَأَذَانٌ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ إِلَى النَّاسِ يَوْمَ الْحَجِّ الْأَكْبَرِ أَنَّ اللَّهَ بَرِيءٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ وَرَسُولُهُ فَإِنْ تُبْتُمْ فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَإِنْ تَوَلَّيْتُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ غَيْرُ مُعْجِزِي اللَّهِ وَبَشِّرِ الَّذِينَ كَفَرُوا بِعَذَابٍ أَلِيمٍ ^{[توبه–3]} ‎؛ واژۀ «برائت» در آیه به «بیزاری» تعبیر شده است و شاید این واژه به خاطر بُعد احساسی و عاطفی آن، برای بیان معنا و مفهوم اصل برائت رسا و کافی نباشد. برائت به معنای دوری جستن و کناره‌گیری کردن و منزوی ساختنِ دشمن است و این در زمان صلح، به منظور بازداشتن دشمن از سوء استفاده از روابط صلح‌آمیز، بر ضد اسلام و امت اسلامی، به شیوه‌ای مناسب و با مقتضای زمان، انجام می‌گیرد؛ بنابراین، تعبیر «برائت از مشرکین» برگرفته از قرآن کریم است.

برائت از دیدگاه امامین انقلاب

دیدگاه امام خمینی

امام خمینی در مورد شیوه‌های اعلان برائت از مشرکین معتقدند که هر عصر و زمانی شیوه‌های خاص خود را می طلبد و درواقع چنین نیست که یک شیوه در هر عصری کاربرد داشته باشد بلکه با توجه به شرایط و اوضاع و احوال زمانی، باید شیوه خاص آن شرایط را به کار برد. «اعلان برائت در هر عصر و زمانى جلوه‏‌ها و شیوه‌‏ها و برنامه‏‌هاى متناسب خود را مىی‌طلبد و باید دید که در عصرى همانند امروز که سران کفر و شرک همه موجودیت توحید را به خطر انداخته‏اند و تمامى مظاهر ملى و فرهنگى و دینى و سیاسى ملت‌ها را بازیچه هوس‌ها و شهوت‌ها نموده‌‏اند چه باید کرد. آیا باید در خانه‏‌ها نشست و با تحلیل‌هاى غلط و اهانت به مقام و منزلت انسان‌ها و القاى روحیه ناتوانى و عجز در مسلمانان، عملًا شیطان و شیطان‌زادگان را تحمل کرد و جامعه را از وصول به خلوص که غایت کمال و نهایت آمال است، منع کرد و تصور نمود که مبارزه انبیا با بت و بت‏‌پرست‌ها منحصر به سنگ و چوب‌هاى بیجان بوده است و نعوذ باللَّه پیامبرانى همچون ابراهیم در شکستن بت‌ها پیشقدم و اما در مصاف با ستمگران، صحنه مبارزه را ترک کرده‏‌اند؟».

دیدگاه امام خامنه‌ای

حج ابراهیمی، پدیدۀ شکوهمند اسلام در برابر این جاهلیت مدرن است؛ دعوت به اسلام و نمایش نمادین زیست جامعۀ اسلامی است. جامعه‌ای که در آن همزیستی مؤمنان، در حرکتی پیوسته بر گرد محور توحید، برترین نشانه است؛ دوری از تنازع و تعارض، دوری از تبعیض و امتیازات اشرافی، دوری از فساد و آلودگی، شرط لازم است؛ رمی شیطان و برائت از مشرکان و آمیختگی با فرودستان و کمک به مستمندان و برافراشتن شعائر اهل ایمان، در شمار وظایف اصلی است؛ و دست یافتن به منافع و مصالح عمومی همراه با یاد خدا و شکر او و بندگی او، هدف‌های میانی و نهایی است. این تصویر اجمالی از جامعه‌ی اسلامی در آئینۀ حج ابراهیمی است؛ و مقایسۀ آن با واقعیت جوامع غربی پر ادعا، دل هر مسلمان با همت را لبریز از شوق به تلاش و مبارزه برای رسیدن به چنین جامعه‌ای می‌سازد.

آئین برائت که به معنی بیزاری از همۀ بی‌رحمی‌ها و ستم‌ها و زشتی‌ها و فسادهای طواغیت هر زمان و ایستادگی در برابر زورگویی و باج‌گیری مستکبران دوران‎ها است، یکی از برکات بزرگ حج و فرصتی برای ملت‌های مظلوم مسلمان است. امروز برائت از جبهۀ شرک و کفر مستکبران و در رأس آن آمریکا، به ‌معنی برائت از مظلوم‌کشی و جنگ‌افروزی است؛ به ‌معنی محکوم کردن کانون‌های تروریسم از قبیل داعش و بلک‌واتر آمریکایی است؛ به ‌معنی نهیب امت اسلامی بر سر رژیم کودک‌کش صهیونیست و پشتیبانان و کمک‌کنندگان آن است؛ به ‌معنی محکومیت جنگ‌افروزی‌های آمریکا و دستیارانش در منطقه‌ی حسّاس غرب آسیا و شمال آفریقا است که رنج و مرارت ملت‌ها را به نهایت رسانده و هر روزه مصیبت‌های سنگینی بر آنان وارد کرده است؛ به معنی بیزاری از نژادپرستی و تبعیض بر اساس جغرافیا و نژاد و رنگ پوست است؛ به‌ معنی بیزاری از رفتار استکباری و خباثت‌آمیز قدرت‌های متجاوز و فتنه‌انگیز دربرابر رفتار شرافتمندانه و نجیبانه و عادلانه‌ای است که اسلام، همه را به آن دعوت می‌کند.

جستارهای وابسته

• تبری
• تولی
• مکه