استان خراسان شمالی

استان خراسان شمالی
نام	استان خراسان شمالی
کشور	ایران
استان	استان خراسان شمالی
تعداد جمعیت	۸۶۳٬۰۹۲ نفر
پراکندگی دینی	شیعه سنی

استان خراسان شمالی به مرکزیت شهرستان بجنورد در شمال شرقی ایران واقع است. این استان در سال ۱۳۸۳ و پس از تقسیم استان خراسان به سه استان، ایجاد شد. اکثریت مردم خراسان شمالی شیعه و اقلیت قابل توجه آن اهل‌سنت هستند. گروه‌های قومی استان شامل کرمانجی، ترک، فارس، تات و ترکمن می‌باشد. مساحت این استان ۲۸٬۴۳۴ کیلومتر مربع بوده که رتبه پانزدهم را در کشور دارد. جمعیت استان خراسان شمالی طبق سرشماری در سال ۱۳۹۵، برابر با ۸۶۳٬۰۹۲ نفر در قالب ۲۰۹۸۵۰ خانوار بوده‌است. بجنورد و شیروان به ترتیب پرجمعیت‌ترین شهرستان‌های استان خراسان شمالی به حساب می‌آیند.

تاریخچه

حداقل قدمتی که برای این سرزمین وجود دارد، دوران نوسنگی و حدود ۵٠٠٠ تا ٨٠٠٠ سال قبل است. باستان‌شناسان در بعضی از قسمت‌های تاریخی این منطقه آثاری کشف کرده‌اند که خبر از ارتباط آن با مکانی دور و در خارج از فلات ایران می‌دهد. این آثار نمادی از پویایی فرهنگ‌های منطقه در دوران پیش از تاریخ است. خراسان در زمان حکومت اشکان‌ها محل زندگی قوم پارت بوده است، حضور فعال این قوم در پهنه کنونی خراسان را به‌وسیله آثار تاریخی کشف شده می‌توان درک کرد. همچنین این استان در مسیر باستانی جاده ابریشم قرار دارد که باعث شده از نظر اقتصادی و اجتماعی در دوران‌های مختلفی تاریخی به‌ویژه در دوره ساسانی توسعه یابد.

موقعیت جغرافیایی

استان خراسان شمالی با مساحتی حدود ۲۸۱۷۹ کیلومتر مربع، از ۸ شهرستان: بجنورد (مرکز استان)، شیروان، اسفراین، مانه و سملقان، راز و جرگلان، جاجرم، فاروج و گرمه تشکیل شده‌است. آثار کشف شده در این استان نشان از قدمت تاریخی کهن آن دارد. محوطه باستانی معروف به پهلوان و تپه حیدران جاجرم، قدمتی بیش از ۱۲ هزار سال دارند. قدیمی‌ترین اثر باستانی پابرجای قبل از اسلام (بنای سنگی اسپاخو) در غرب شهرستان مانه و سملقان در فاصله ۵ کیلومتری شمال شاهراه آسیایی در روستای اسپاخو نیز دلیل دیگری بر صحت این ادعا است. این استان، از نظر موقعیت جغرافیایی از شمال با کشور ترکمنستان (با ۲۸۱ کیلومتر مرز مشترک)، از شرق و جنوب با استان خراسان رضوی، از جنوب غربی با استان سمنان و از غرب با استان گلستان هم‌مرز است.

مردم‌شناسی

• قومیت‌های فارسی‌زبان، تات‌زبان، کردهای کرمانج، ترکمن و ترک در این استان سکونت دارند و به فارسی، تاتی، کردی کرمانجی، ترکمنی و ترکی خراسانی تکلم می‌کنند.
• کردهای کرمانج در شیروان، بجنورد، اسفراین، آشخانه و فاروج سکونت داشته و به زبان کردی کرمانجی صحبت می‌کنند. دین این مردم اسلام بوده و مذهب‌شان شیعه است.
• تات‌زبانان در محلاتی از شهر بجنورد، در شهر سنخواست و پیرامون شوقان، اسفراین، شیروان و راز زندگی می‌کنند.
• ترک‌ها در شیروان، اسفراین و بجنورد، ترکمن‌ها در منطقه راز و جرگلان واقع در شهرستان بجنورد و بلوچ‌ها در شهرستان مانه و سملقان سکونت دارند.

عید قربان

قوم ترکمن دو اصطلاح قربان بایرامی و قربان لق را برای عید قربان به کار می برند. قربان بایرامی از هشتم ذی الحجه تا 12 ذی الحجه و قربان لق نیز از 10 ذی الحجه تا 12 ذی الحجه ادامه دارد. اهالی ترکمن روز عید قربان به عنوان بزرگترین عید ملی و مذهبی خود می‌دانند. عید قربان در بین تركمن‌های این استان به مدت سه روز برگزار می‌شود. در روز اول خانه تكانی انجام می‌شود. روز دوم پخت شیرینی صورت می‌گیرد. روز قربان، نماز عید برپا می‌شود و سپس قربانی سر بریده می‌شود.

شرایط اقلیمی

خراسان شمالی از نظر ناهمواری‌ها به دو قسمت:

• نواحی کوهستانی؛
• پست و هموار تقسیم می‌شود.

مرتفع‌ترین نقطه آن قله شاه جهان در رشته کوه‌های آلاداغ ۳۰۵۱ متر و پست‌ترین نقطه آن در روستای تازه یاب در قسمت خروجی رودخانه اترک با ارتفاع ۴۰۰ متر از سطح دریا قرار دارد. ارتفاع متوسط استان ۱۳۲۶ متر از سطح دریا می‌باشد. کوه‌های استان از نظر زمین‌شناسی حاصل آخرین حرکات کوهزایی دوران سوم و از کوه‌های جوان می‌باشند. این کوه‌ها به دو بخش عمده:

1. رشته کوه کپه داغ؛
2. رشته کوه آلاداغ تقسیم می‌شوند.

رشته کوه کپه داغ: این رشته کوه در شمال استان واقع شده و به وسیله گسل عشق آباد (گسل کپه داغ) از دشت‌های پست ترکمنستان و به وسیلهٔ رودخانه اترک و دشت‌های مانه و سملقان، بجنورد، شیروان، فاروج از رشته کوه جنوبی آلاداغ جدا می‌شود. این ارتفاعات شباهت زیادی از نظر ساختار زمین‌شناسی با زاگرس دارند و وجود گسل‌های متعدد ساختار رسوبی، نامتقارن بودن چین‌ها، فقدان فعالیت‌های آتشفشانی و وجود سنگ‌های دارای درز و شکاف آن شرایط مساعدی برای ذخایر آب زیرزمینی و منابع نفت و گاز ایجاد می‌نماید.

رشته کوه آلاداغ: این ارتفاعات توسط دشت‌های مانه و سملقان، بجنورد، شیروان، فاروج، از رشته کوه کپه داغ جدا شده‌است. آلاداغ در غربی‌ترین منطقه در حوالی جاجرم به وسیلهٔ یکسری کوه‌های کم ارتفاع به رشته کوهستانی شاه کوه البرز‌ می‌پیوندد. جبهه شمالی آلاداغ با یکسری پرتگاه‌های گسلی به رود اترک و جبهه جنوبی آن از طریق گسل‌هایی با دشت جاجرم ارتباط پیدا کرده‌ است.

اقوام و زبان‌ها

اقوام ساکن در استان خراسان شمالی شامل فارسی‌زبانان، تات‌زبانان، رازی زبانان، کرد‌های کرمانج، ترکمن‌ها و ترک‌ها‌ می‌باشند. زبان‌های رایج نیز فارسی، تاتی، رازی، کردی کرمانجی، ترکمنی و ترکی خراسانی می‌باشد. به‌طور کل کرد‌های کرمانج ۴۶٫۱ درصد ترکیب جمعیت استان را تشکیل می‌دهند. فارسی‌زبان‌ها ۲۷٫۸ درصد، ترک‌ها ۲۰٫۱ درصد و ترکمن‌ها ۵ درصد و اقوام خاوری، عرب و بلوچ و لر نیز در این استان سکونت دارند. تات‌ها بومیان این استان هستند. تات‌زبانان در محلاتی از شهر بجنورد، در شهر سنخواست و پیرامون، شوقان و ... رواج دارد.

هم‌چنین مردم روستا‌های روئین، ارکان، کسرق، بیدواز، نیش‌کیش، گنجدان، کوران و قلعه‌نو در شهرستان اسفراین، ۱۴ درصد مردم شهر اسفراین، مردم روستا‌های گیفان، طبر، محمدآباد در شهرستان بجنورد، و روستا‌های مهرآباد، برزل‌آباد، حصار سه‌یک‌آب، فیض‌آباد، اسلام‌آباد، امان‌آباد، کارخانه قند، منصوران، امامزاده مشهد طرقی بالا و پایین، و گلیان و برزلی و ورک در شهرستان شیروان.

کرد‌های کرمانج (بادینی) بیشترین جمعیت را در این استان دارا می‌باشند. در دوران‌های بعد بعضی مانند مردم ترک‌زبان گرایلی (اویغورها) (گراییت_که در زمان حمله مغول به ایران آمده‌اند) نیز به این مناطق کوچیدند و بعداً در زمان شاه‌اسماعیل و شاه‌عباس صفوی گروهی از مردم کرمانج (شاخه‌ای از کردها) از غرب ایران و برخی از ترک‌زبان‌های آذربایجان نیز به خراسان شمالی کوچانده شدند. طی پژوهشی که شرکت پژوهشگران خبره پارس به سفارش شورای فرهنگ عمومی در سال ۸۹ انجام داد و براساس یک بررسی میدانی و یک جامعه آماری از میان ساکنان ۲۸۸ شهر و حدود ۱۴۰۰ روستای سراسر کشور، درصد اقوامی که در این نظر سنجی نمونه‌گیری شد در استان خراسان شمالی به قرار زیر بود:

• ٪۲۷٫۸ فارس (۲۴٫۱٪ مرد، ۳۰٫۸٪ زن)؛
• ٪۲۰٫۶ ترک (۱۹٫۵٪ مرد، ۲۰٫۹٪ زن)؛
• ٪۴۶٫۱ کرد (۴۹٫۴٪ مرد، ۴۴٪ زن)؛
• ٪۳٫۳ شمالی شامل ترکمن، گیلک، مازنی و تالشی (۴٫۶٪ مرد، ۲٫۲٪ زن) و ۲٫۲٪ سایر.

مشخصات شهرستان‌ها

این استان دارای 6 شهرستان ، 15 بخش ، 40 دهستان ، 15 نقطه شهری وبیش از 1000 روستای سکنه می‌باشد.

1. جمعیت بجنورد 370/326 نفر باوسعت 5800 کیلومترمربع.
2. جمعیت اسفراین 685/132 نفر باوسعت 5192 کلیومترمربع.
3. جمعیت شیروان 465/164 نفر باوسعت 3789 کلیومترمربع.
4. جمعیت جاجرم 737/61 نفر باوسعت 5879 کلیومترمربع.
5. جمعیت مانه وسملقان 780/92 نفر باوسعت 5978 کلیومترمربع.
6. جمعیت فاروج 381/61 نفر باوسعت 1736 کلیومترمربع.

آداب و رسوم اهل‌سنت در محرم و روز عاشورا

• یکی از ماه‌های به یاد ماندنی و دارای فضیلت هر سال ماه محرم است که ترکمن‌ها به سبب قرار داشتن روز عاشورا در این ماه آن را «عاشر آی» می‌نامند.
• در روز عاشورا یاد کردن و نثار فاتحه به روح تازه درگذشتگان با تجمع در منزل بازماندگان متوفی از جمله رسومی است که با خواندن آیاتی از قرآن کریم به جا آورده می‌شود.
• در این روز که به آن آغرگونی یا به اصطلاح روز سنگین می‌گویند، فعالیت‌های روزمره و کسب و کار تعطیل می‌شود زیرا مردم بر این باورند که روز خوش‌یمنی نیست.
• در این روز خواندن نماز نافله و نثار آن به روح شهدای کربلا سفارش می‌شود. ترکمن‌ها به احترام این روز متولدین در این روز را به نام‌های خاصی از جمله عاشور گلدی، عاشور مراد، عاشور محمد، عاشور بیکه، عاشور گل، عاشور بی‌بی و امثالهم نام‌گذاری می‌کنند.
• همچنین پسران دوقلوی متولد شده در این ایام را به نام‌های حسن و حسین و دختران دوقلو را به نام‌های عایشه و فاطمه مزین می‌کنند.
• ترکمن‌ها به اهل بیت(ع) و ائمه اطهار(ع) ارادت خاصی دارند و به زیارت قبور امامان، اولیا و پیشوایان دینی می‌روند و به آن‌ها توسل می‌کنند اما به مناسبت وفات یا شهادت آن‌ها به سبک برادران شیعه مراسم سینه‌زنی، راهپیمایی و برپایی دسته و موکب ندارند.
• در این روز صدقه دادن به فقرا و مستمندان و دست‌گیری یتیمان و بینوایان تأکید علمای اهل سنت

است.

اماکن مذهبی

از جاهای مذهبی این استان می‌توان به آتشکده اسپاخو نام برد. آتشکده اسپاخو به جا مانده از معدود آثار باستانی در دوره‌ی ساسانیان است. سایر اماكن مذهبی در این استان، مسجد جامع جاجرم، بقعه سلطان سید عباس در بجنورد، بقعه خواجه علی بن مهزیار در جاجرم، امامزاده احمد بن موسی در اسفراین، امام زاده حمزه رضا در زیارت شیروان، امام زاده دلاور در آشخانه و امام زاده سلطان جعفر در سیاه دشت فاروج است.

آموزش و پرورش

در سال تحصیلی ۸۳–۸۲ تعداد کل دانش آموزان مقاطع مختلف تحصیلی در سطح استان ۱۷۴۳۳۳ نفر بوده‌است؛ که از این تعداد ۴۶٫۸ ٪ در مقطع ابتدایی و ۲۷ ٪ در مقطع راهنمایی و ۱۵٫۹ ٪ در مقطع متوسطه و ۶٫۷ ٪ در مقطع متوسطه رشته‌های فنی و حرفه‌ای مشغول تحصیل هستند. شاخص تراکم دانش آموز در کلاس در دو مقطع ابتدائی و راهنمایی وضعیت مطلوبتری را از متوسط کشور نشان می‌دهد، اما در مقطع متوسطه در مقابل متوسط ۲۵/۵ نفر در کلاس، وضعیت در استان ۲۷ نفر می‌باشد.

مشاهیر

از مشاهیر استان خراسان شمالی می‌توان به:

1. ابو المظفرشاهفور بن طاهر بن محمد اسفراینی (اولین نویسنده تفسیر قرآن به زبان فارسی)،
2. بابا توکل جلیانی (کلیددار و خادم خانه خدا،
3. نویسنده علم النجوم و مختصرالمعالی)،
4. علاءالدین محمد بن احمد بهشتی اسفراینی (ریاضی‌دان و نویسنده رساله فی الحساب و الجبر و المقابله)،
5. ملا عبدالمجید سالک (نویسنده آثار دیوان اشعار،
6. شرح نهج البلاغه و شرح دعای جوشن کبیر در قرن سیزده هجری قمری)،
7. ابوالعباس فضل بن احمد اسفراینی (از وزیران عصر سامانی و غزنوی) و غیره اشاره كرد.

منابع

• معرفی استان خراسان شمالیbojnourd.iau.ir، اخذ شده در تاریخ 1403/7/24.
• خراسان شمالیntz.ir، اخذ شده در تاریخ 1403/7/24.
• معرفی استانnk.haj.ir، اخذ شده در تاریخ 1403/7/24.
• آداب و رسوم اهل‌سنت در محرم و روز عاشوراqudsdaily.com، اخذ شده در تاریخ 1403/7/24.
• معرفی خراسان شمالی nkstp.ir، اخذ شده در تاریخ 1403/7/25.