برغوثیه

برغوثیه منشعب شده از فرقه «نجّاریّه» و از پیرو محمد‌بن‌عیسی ملقب به برغوث بودند.

تاریخچه

در برخی از منابع آمده است که پیروان این فرقه بیشتر در منطقة ری و اطراف آن می‌زیستند. اما درباره زندگی‌ و کوشش‌های‌ علمی‌ محمد بن‌ عیسی و سبب‌ نامیده‌ شدن‌ او به‌ برغوث، ‌ اطلاع‌ چندانی‌ در دست‌ نیست‌، جز آن که وی‌ معاصر ابوالهذیل‌ علاف متکلم‌ مشهور معتزلی بوده‌ و برخوردی‌ نامتعارف‌ و غیردوستانه‌ میان‌ ایشان‌ گزارش‌ شده‌ است. ‌

عقاید

موسس این فرق در بیشتر عقایدش، پیرو کیش حسین‌بن‌محمد نجّار بود، ولی در نظریه کسب این که چه کسی فاعل واقعی افعال خویش است و نیز درباره افعال متولده که افعال ثانویه نامیده می‌شوند، با نجار مخالف بوده فاعل واقعی هر فعلی را فقط خداوند می‌دانست، با این توضیح که اگر کسی سنگی پرتاب کرد، عمل نخستین که (پرتاب سنگ است، کسب یا اکتساب نامیده می‌شود، اما حرکاتِ بعدیِ سنگ در هوا که حرکات (تولیدی) خوانده می‌شود، نتیجه فعل انسان یا خود فعل انسان نیست، بلکه فعل خداوند است. زیرا خداوند طبیعت سنگ را چنان آفریده است که اگر پرتاب شود، به طور طبیعی در هوا حرکت کرده و در مکانی سقوط خواهد کرد. نتیجه عملی این بحث آن است که اگر سنگِ پرتاب شده به کسی بخورد، این حرکت و تصادم سنگ در مرحله نهایی از خداوند است. و یا حیوان را به گونه‌ای آفریده که اگر او را بزنند، درد را احساس می‌کند و به آن واکنش نشان می‌دهد.

اعتقادات

برغوث معتقد بود که خداوند عضو حیوان و انسان را چنان آفریده است که اگر ضربه‌ای بر آن وارد شود موجب درد می‌شود، پس (درد) فعلی تولیدی یا فعل خداست با ایجاب طبیعت. اما نجّار و اشاعره به ایجاب طبیعت معتقد نبودند و درد حاصل را نیز فعل خدا می‌دانستند. نجّار و اشاعره معتقد بودند که حرکات سنگ از فعل خداست اما نتیجه کسبِ انسان (پرتاب کننده سنگ) است نه نتیجه طبیعت سنگ. همچنین این فرقه در مواردی‌ مثل‌ مسأله صفات‌ الهی‌ و خلق‌ قرآن‌ و نفی‌ رؤیت‌ خداوند با معتزله‌ هم داستان‌ بودند، اما در مسأله خلق‌ اعمال‌ و استطاعت‌، از ایشان‌ جدا شده و به‌ جبرگرایان‌ پیوسته‌ بودند.

تفاوت برغوثیه با نجاریه

اگر چه برغوثیّه بیش‌ تر عقاید حسین بن محمّد نجّار را پذیرفته بودند، اما بر خلاف نجار (مکتسب) را فاعل نمی‌خواندند. با این حساب معلوم می‌شود که نجاریه جبری مذهب بودند، ولی مانند اشاعره به (کسب) اعتقاد داشتند (برای آن‌ که از لوازم و نتایج مذهب جبر فرار کنند، معتقد بودند که انسان اعمال خود را کسب می‌کند و پاداش و کیفر اعمال او به دلیل همین کسب است. اما برغوث از اطلاق لفظ (فاعل) بر (مکتسب) خودداری می‌کرد تا در برابر خداوند به فاعل مختار دیگری قائل نباشد. عقیده او درباره استطاعت به همراه فعل نیز همین امر را تأیید می‌کند.