الفرق بین الفرق (کتاب)
| نام نویسنده | عبدالقاهر بن طاهر بغدادی |
|---|---|
| موضوع | اسلام ـ فرق و مذاهب |
| زبان کتاب | عربى |
| ناشر | دار الجیل |
| سال نشر | 1408 ق یا 1987 م |
| تعداد جلد | تک جلدی |
| مکان چاپ | بیروت - لبنان |
الفرق بین الفِرق و بیان الفرقه الناجیه منهم كتابى است به زبان عربى، نوشته عبدالقاهر بن طاهر بن محمّد (متوفاى 429ق.) در معرفى فِرق و مذاهب اسلامى.
ساختار
كتاب مشتمل بر معرفى مؤلف، خطبه مؤلف و پنج باب و هر باب مشتمل بر فصولى است.
معرفی اجمالی
كتاب عبدالقاهر ویژه فرقه‌هاى اسلامى و نقض عقائد و آرائى است كه به زعم او مخالف فرقه ناجیه است و ظاهرا به نظر مى‌رسد كه این كتاب صورتى دیگر از كتاب الملل و النحل او كه در تألیف آن از محاضرات و مخطوطات استادش ابواسحاق اسفراینى استفاده كرده است، باشد.
كتاب بغدادى پس از فرق الشیعه ابومحمد حسن بن موسى نوبختى متوفاى300ق. و المقالات و الفرق تألیف سعد بن عبدالله ابى خلف اشعرى (متوفاى 299 یا 301ق.) و كتاب مقالات الإسلامیین و اختلاف المصلین تألیف ابوالحسن اشعرى متوفاى 324ق. و التنبیه و الرد علی أهل الأهواء و البدع تألیف ابوالحسن محمد ابن احمد بن عبدالرحمن ملطى متوفاى 377ق.، قدیمى‌ترین كتاب در معرفى فرق و مذاهب اسلامى است كه تاكنون به دست ما رسیده و در این فن از دیگر كتب فرق پرمایه‌تر است، اگر چه از نظر بحث و استقراء و اشتمال بر فرق اسلامى و غیر اسلامى به پاى دو كتاب هم‌ردیف خود؛ یعنى كتاب الفصل فی الملل و الأهواء و النحل ابن حزم اندلسى متوفاى 456ق. و ملل و نحل شهرستانى متوفاى 548ق. نمى‌رسد؛ ولى از لحاظ قدمت، فضیلت تقدم بر آن دو را دارد. این كتاب از مآخذى است كه درباره چگونگى پیدایش فرق اسلامى و تاثیر بعضى بر بعضى دیگر و نفوذ فلسفه‌هاى یونانى به ویژه افلاطونى جدید و دیانات مسیحى و یهودى و ایرانى و هندى در فرقه‌هاى اسلام معلومات سودمندى در اختیار ما مى‌گذارد.
بغدادى مطالب كتاب را در پنج باب گردآورده است: باب اوّل: درباره حدیث رسول اکرم (ص) درباره افتراق امت اسلامى؛ باب دوّم: درباره چگونگى پیدایش و تقسیم فرق مسلمین به هفتاد دو فرقه؛ باب سوّم: در بیان تفصیل عقاید فرقه‌ها و اهل اهواء و اشتباهات فرق است. در این باب به تفصیل از فرق سخن گفته شده است. او ابتدا از روافض آغاز مى‌كند كه احتمالا در زمان وى از اهمیّت قابل توجّهى برخوردار بوده است. پس از آن از خوارج و معتزله و مرجئه بحث كرده است. فرقه‌هاى نجاریّه و جهمیّه و بكریّۀ، از فرقه‌هایى هستند كه به اختصار بدان‌ها اشاره شده است. باب چهارم ویژه فرقه‌هایى است كه منسوب به اسلامند؛ ولى از دیدگاه مؤلّف خارج از اسلامند. برخى از این فرقه‌ها عبارتند از: سبائیه، بیانیه، مغیریه، خطابیه، یزیدیه، باطنیه و.... باب پنجم درباره گروهى است كه - به باور مؤلف- فرقه ناجیه‌اند و آنها اهل‌سنت و جماعتند.
در فصل دوم، این باب مؤلف به بیان اصولى كه اهل سنت و جماعت بر آن گردآمده‌اند، پرداخته و در یكى دیگر از فصول این باب به بیان فضائل اهل سنت مى‌پردازد.
نقد کتاب
این كتاب با شهرتى كه دارد، با توجّه به آمیختگى آن به تعصّب و یکسونگرى، فاقد اعتبار علمى است. علاّمه امینى مطالب این كتاب را به نقد كشیده و بى‌اعتبارى آن را برملا ساخته است(الغدیر؛ج 3 ص91). گویا روى كار آمدن آل بویه و گسترش نفوذ شیعه در بغداد، در نگارش كتاب بى‌تأثیر نبوده است؛ چرا كه صفحات كتاب روشنگر آن است كه مؤلّف در بى‌اعتبار سازى شیعه از هیچ كوششى دریغ نمى‌ورزد.
اما در عین حال اگر آن را از لحاظ نقد مباحث تاریخ حركت فكرى اسلامى مورد مطالعه قرار دهیم، هنر مصنف را در بحث از چگونگى پیدایش فرق اسلام از همان روزگاران نخستین خود و ارتباط تاریخى مسائل با یكدیگر درک كرده و کیفیت تاثیر افكار ایرانى و یونانى فلسفى و سریانى مسیحى را بر فكر عرب سامى درمى‌یابیم و در آن كتاب افكار كهن و فلسفه‌هاى گمشده‌اى را پیدا مى‌كنیم كه در كمتر كتابى مى‌توان آنها را یافت. اگر چه بسیارى از فرقه‌هایى را كه مؤلف از آن بحث كرده از میان رفته‌اند؛ ولى تاثیر عقلى آن هنوز زنده است و اقوامى كه بعدها در اسلام پدید آمده‌اند، آنها را چون میراثى ادبى به ارث برده و در ضمن عقاید مذهبى و حیات فكرى خود تا به امروز در آمیخته‌اند.
وضعیت کتاب
ترجمه‌اى از این كتاب به انگلیسى توسط خانم سیلى تحت عنوان انشعاب‌ها و فرقه‌هاى مسلمین در 1920م. در نیویورک به چاپ رسید. همچنین هالكین قسمت دوم این كتاب را به انگلیسى ترجمه ودر 1936م. در تل آویو منتشر ساخت. محمّدجواد مشكور كتاب را ترجمه كرده و با مقدّمه و تعلیقات به سال 1330ش. به چاپ رسانده است. گزیده آن نیز به قلم عبدالرزّاق دسعنى و تصحیح فلیپ حتّى به سال 1924 میلادى در مصر نشر یافته است. نسخه‌اى از آن به تصحیح مجدى فتحى السید نیز به چاپ رسیده است. نسخه حاضر در برنامه مشتمل بر پاورقى‌هایى به قلم محقق(كه متأسفانه نام وى براى ما معلوم نیست) و فهرست‌هاى ذیل مى‌باشد: فهرست اعلام، كنیه‌ها و فهرست مطالب.
منابع
- جعفریان، رسول، گزیده كتاب‌شناسى توصیفى فرق اسلامى، آینه پژوهش، مرداد و شهریور 1369 - شماره 2، ص110 101.
- مشكور، محمدجواد، ترجمه الفرق بین الفرق، ص13-15.