جنگ نهروان
| نام | جنگ نهروان |
|---|---|
| زمان | ۹ صفر ۳۸ قمری |
| مکان | نهروان • عراق |
| نتیجه | پیروزی علی بن ابیطالب |
| طرفین درگیر | امیر المومنین علی بن ابیطالب•خوارج |
| فرماندهان سپاه اسلام | علی بن ابیطالب • مالک اشتر نخعی • قیس بن سعد انصاری • ابوایوب انصاری • محمد حنفیه • عبدالله بن عباس • حجر بن عدی • اشعث بن قیس • شبث بن ربعی • جندب بن کعب ازدی |
| فرماندهان کفار | عبدالله بن وهب راسبی • عبدالله بن شجره سلمی • حرقوص بن زهیر سعدی |
| تعداد نیروهای سپاه اسلام | ۱۲٬۰۰۰ |
| تعداد نیروهای سپاه کفار | ابتدا ۴٬۰۰۰ و حین نبرد ۱٬۰۰۰ تا ۱٬۸۰۰ |
| شهدا و کشته شدگان | شهادت کمتر از ده نفر از سپاه امام علی(ع) • فرار چهار صد نفر و کشته شدن اکثر خوارج حاضر در صحنه نبرد |
| نتیجه | پیروزی مسلمانان |
جنگ نهروان در این نبردکه در سال 38 هجری اتفاق افتاد، طرف جنگ، یاران دیرینه امام علی (ع) بودند که از شدّت عبادت پیشانی هایشان پینه بسته بود و آهنگ تلاوت قرآن آنان در همه جا می پیچید، جنگ با این گروه دشوارتر از آن دو دسته بود، ولی امام علی (ع) پس از ماه ها صبر و شکیبایی و ایراد سخنرانی و اعزام شخصیّت های مؤثر، از اصلاح آنان مأیوس شد و چون آنان قیام مسلّحانه کردند به نبرد با آنان پرداخت و به تعبیر خود چشم فتنه را از کاسه درآورد. همین گروه بودند که مسئله حکمیت را مطرح کردند و در نهایت، بیعت خود را شکسته و دشمنى خویش را با حضرت على (ع) آشکار نمودند و در صحراى حروراء جنگى را بر علیه او بر پا کردند و چون محل جنگ حروراء نام داشت این گروه بنام حروریَّة معروف شدند. رئیس این جمعیت حرقوص بن زهیر السّعدى ملقب به ذى الثدیّة است. حضرت امیر (ع) ابتدا به سوى آنها رفت و آنها را موعظه نمود و از آنها خواست که به بیعت خود باز گردند ولى آنها جواب حضرت را با تیر دادند و آن حضرت نیز به جنگ با ایشان برخاست.
جنگ نهروان
مارقین یا خوارج در جنگ صفین، گروهی ابتدا امام (ع) را به ترک جنگ و پذیرش حکمیت وادار کردند، سپس خود از این کار پشیمان شدند و به مخالفت با حضرت علی پرداختند. حضرت علی (ع) این گروه را «مارقین» نامید و در سه مرحله با آنان مخالفت ورزید.
1 ـ پذیرش اصل حکمیت. امام آن را خدعه و نیرنگ می دانست، ولی اینان آن را بر امام تحمیل کردند.
2 ـ انتخاب ابوموسی به عنوان حَکَم. امام با او مخالف بود و به حیله ی اشعث و خوارج بر علی (ع) تحمیل شد.
3 ـ شکستن عهد و پیمان. امام بعد از حکمیت فرمود که باید به عهد خود وفادار باشیم، ولی آنان مخالفت کردند.
پس از این وقایع، این گروه با تشکیل دسته های نظامی مستقل به ترور، ایجاد ناامنی و مقابله با حکومت مرکزی دست یازیدند. حُرقوص بن زهیر ریشه ی خوارج به زمان رسول خدا(ص) می رسد. پیامبر (ص) بعد از جنگ حنین، غنایم را تقسیم کرد و برای تألیف قلوب مشرکان به ایشان سهم بیشتری عنایت نمود. این عمل ناراحتی برخی را به دنبال داشت. از جمله «حرقوص بن زهیر» به پیامبر گفت: «عدالت کن!».
گفته ی بی ادبانه ی او، جمعی را ناراحت کرد. پیامبر به او فرمود: وای بر تو! اگر عدالت در نزد من نباشد، در کجا خواهد بود؟ عمر پیشنهاد داد که گردنش را بزنند، اما پیامبر مانع شد و از آینده ی خطرناک او خبر داد و فرمود: او را رها کنید که پیروانی خواهد داشت که در امر دین بیش از حد کنجکاوی خواهند کرد و هم چون پرتاب تیر از کمان از دین بیرون خواهند رفت.
پیامبر لفظ «مرق» را که به معنای پرتاب شدن است، به کار می برد؛ زیرا این گروه به سبب اعوجاج و کج فهمی در دین به جایی رسیدند که از حقیقت دین دور ماندند و در میان مسلمانان «مارقین» لقب گرفتند. [۱]
حرقوص بعد از ماجرای حکمیت نزد حضرت امام علی (ع) آمد و در گفت وگویی که با حضرت داشت، او را تهدید به جنگ کرد.
در قرآن کریم درباره ی گفت و گوی «حرقوص» با پیامبر آیه ای آمده است که بیان گر نفاق درونی حرقوص می باشد: وَ مِنهُم مَن یَلْمِزُکَ فِی الصَّدَقاتِ فَاِن اُعطوا مِنْها رَضُوا وَ اِنْ لَمْ یُعطَوا مِنْها اِذا هُم یَسْخَطوُنَ. [۲]
برخی از منافقان درباره ی تقسیم غنایم بر تو ایراد می گیرند. اگر به آنان سهمی داده شود، راضی می گردند و اگر محروم شوند، ناگهان خشمگین می شوند. [۳]
حرقوص بن زهیر سرانجام در جنگ نهروان کشته شد. [۴] عبداللّه بن وهب راسبی «عبداللّه بن وهب» از سران خوارج بود و در ابتدای امر جلسه های خوارج در منزل او برقرار می شد. در حالات او نوشته اند که از کثرت سجده و عبادت، پیشانی اش همانند زانوی شتر پینه بسته بود و به او «ذوالثفتات» می گفتند. در جلسه ای که در منزل او برپا شد، برای خوارج سخنرانی کرد و با ترغیب آنان به زهد در دنیا، از امر به معروف و نهی از منکر برایشان سخن گفت. خوارج در این جلسه به این نتیجه رسیدند که باید برای خود رهبر انتخاب کنند. ابتدا به «زید بن حصین الطایی» و «حرقوص بن زهیر» پیشنهاد کردند که آنان نپذیرفتند.
در نهایت به «عبداللّه بن وهب» پیشنهاد کردند او پذیرفت و چنین گفت: «آگاه باشید، به خدا سوگند که به خاطر دنیا (ریاست) آن را نپذیرفتم و از ترس مرگ نیز آن را رها نمی کنم». سپس جمعیت با او بیعت کردند. او نامه ای به خوارج بصره نوشت و تقاضا کرد که به ایشان ملحق شوند. آنان نیز پاسخ مثبت دادند. عبداللّه بن وهب در جنگ نهروان به دست حضرت علی (ع) کشته شد. [۵] ذوالثدیه بعضی اعتقاد دارند که «ذوالثدیه» همان «حرقوص بن زهیر» می باشد، ولی اینان دو نفر بودند که داستانی شبیه به یکدیگر داشته اند؛ زیرا ذوالثدیه نیز به پیامبر اعتراض کرد و گفت: «ای محمد! عدالت کن» شباهت این دو جریان بعضی را به اشتباه انداخته است که این دو در حقیقت یک شخص بوده اند. به هر حال ذوالثدیه در جنگ نهروان به قتل رسید. او را «ذوالثدیه» می نامیدند. چون یک تکه گوشت زاید که قابلیت ارتجاعی داشت در بالای یکی از دستانش موجود بود.
امیرالمؤمنین علی (ع) قبل از ظهور خوارج بارها به اصحاب فرموده بود که گروهی این چنین قیام خواهند کرد و یکی از ایشان فردی است که در دستش یک زایده وجود دارد بعد از تمام شدن جنگ می گفتند که چنین فردی دیده نشده است. امام فرمود: «من دروغ نمی گویم و به من هم دروغ گفته نشده است». تا این که خبر رسید ذوالثدیه را پیدا کرده و در بدن او همان علامت را یافته اند. زمانی که امیرالمؤمنین (ع) از کنار کشته شدگان نهروان گذر می‌کرد، فرمود:
لَقَد ضَرَّکُم مَنْ غَرَّکُم. آن کس که شما را مغرور کرد (فریب داد) به شما ضرر رساند. سؤال کردند: «آن شخص چه کسی بود؟» حضرت فرمود: «شیطان و نفس اماره آنان را با آرزوها فریب داد و گناهان را در نزد ایشان زیبا و دل پسند جلوه گر نمود و به ایشان وعده ی پیروزی داد». [۶]
برج بن مسهر طایی، عمران بن حطاء و عبدالله بن کوّاء از دیگر نقش آفرینان جریان خوارج به شمار می روند. عبدالرحمان بن ملجم مرادی و شهادت علی بن ابیطالب (ع) بعد از جنگ نهروان، تعداد اندکی از خوارج باقی ماندند و توانستند خود را از مهلکه برهانند. اینان بعدها در ملاقات هایی که با یکدیگر داشتند به این نتیجه رسیدند که عامل نابسامانی و آشوب ها در بین امت اسلامی، معاویه بن ابی سفیان، عمروبن عاص و علی بن ابیطالب هستند و راه حل آن را در ترور و قتل این سه نفر دانستند. «عبدالرحمان بن ملجم مرادی» مأمور شد که حضرت علی (ع) را به قتل برساند و برای اجرای همین مأموریت وارد کوفه شد.
در یک دسته بندی، عوامل شهادت حضرت علی بن ابیطالب (ع) به دست خوارج را می توان این گونه بیان کرد:
1 ـ کج فهمی در دین
عبدالرحمان بن ملجم و قطام هر دو از خوارج بودند و افکار و اعتقادات آنان را داشتند. ایشان در فهم آیه ی شریفه ی «لاحُکم الاّ للّه» دچار خطای عجیبی شدند و تفاوت حق تشریع و قانون گذاری را با حکومت و اجرای قوانین تشخیص ندادند. مفاد آیه ی شریفه بیان گر حق تشریع است؛ زیرا روشن است که خداوند متعال هیچ گاه به عنوان حاکم و خلیفه در روی زمین بر مردم حکومت نخواهد کرد. این جهالت و کج فهمی با لجاجت و عناد همراه شد و مسیر تاریخ را عوض کرد.
2 ـ کینه توزی
قطام دختر عموی عبدالرحمان بود و از زیباترین دختران کوفه به شمار می آمد. وی در عین حال بسیار زبان آور و حاضر جواب بود. پدر و برادر قطام که از خوارج بودند، در جنگ نهروان کشته شده بودند و آتش انتقام و کینه در دل قطام موج می زد. عبدالرحمان با دیدن قطام عاشق و شیفته ی او گشت و از او تقاضای ازدواج کرد. قطام نیز پذیرفت و کابین خود را قتل علی بن ابیطالب قرار داد. عبدالرحمان که انگیزه ی قبلی داشت با این مهریه ی سنگین موافقت کرد.
3 ـ نفاق
عبدالرحمان به منزل اشعث بن قیس وارد شد. اشعث که از منافقان زمان حضرت علی (ع) بود، یک ماه از عبدالرحمان میزبانی کرد و با آگاهی از انگیزه عبدالرحمان، او را بر این امر تشویق نمود. شاهد بر این امر، گفت و گوی ایشان در شب نوزدهم است که حجر بن عدی آن را شنیده بود و قصد داشت امیرالمؤمنین را از جریان مطلع سازد، ولی از قضای روزگار حجر از راهی می رفت و علی (ع) از راه دیگری آمد. حجر زمانی به مسجد رسید که دیگر کار از کار گذشته بود.
4 ـ هوای نفس
عبدالرحمان با دیدن جمالِ دل آرای قطام به سختی فریفته ی او شد. قطام نیز که این را در یافته بود بر فتنه گری خود افزود و آتش وجود عبدالرحمان را شعله ورتر ساخت. اگر این برخورد نبود چه بسا که عبدالرحمان از این انگیزه ی شیطانی خود دست بر می داشت، اما هوای نفس و فتنه گری قطام، او را در این دام انداخت و برای همیشه به عذاب الهی مبتلا ساخت. عاقبت در سحرگاه نوزدهم ماه مبارک رمضان سال چهلم هجری، امام علی بن ابیطالب (ع) در محراب عبادت با شمشیر عبدالرحمان بن مجلم مرادی مضروب شد. از قضا ضربت او در همان جایی فرود آمد که عمروبن عبدود در جنگ خندق بر فرق حضرت وارد کرده بود و سر امیرالمؤمنین (ع) تا پیشانی شکافت. ایشان در شامگاه بیست و یکم رمضان عالم خاک را وداع گفت و به جوار حضرت رب العالمین شتافت.
زمان وقوع جنگ
نزدیک به یک سال از جنگ صفین مى گذشت و هنوز شعله هاى آن جنگ خونین یکسره خاموش نشده بود که آتش جنگ خانگى و این بار از درون سپاه امام علی (ع) و به سردستگى مسلمانان افراطى شعله ور گشت و بدین سان امام علی (ع) از آغازِ به دست گیرى زمام قدرت سیاسى هر سال با یک جنگ داخلى رویارو شد.
زمان وقوع جنگ نَهرَوان به طور دقیق معلوم نیست. برخى از تاریخنگاران زمان وقوع آن را سال ۳۸ هجری و بعضى سال ۳۷ هجری و دسته اى هم سال ۳۹ هجری دانسته اند.
به نظر مى رسد که رأى نخست به صحّت نزدیک تر باشد. بسیارى از سیره نگاران یا چنان که طبرى گفته: بیشینه ایشان بر همین قول اند. از این گذشته جُستار دقیق در سیر وقایع دوران حکومت امام علی (ع) نیز این رأى را تأیید مى کند.
و امّا ماهِ وقوع نبرد نهروان بیشینه تاریخنگاران از آن یاد ننموده اند؛ لیکن برخى از ایشان اشاره کرده اند که این نبرد در ماه صفر سال ۳۸ هجری رخ داد و بعضى تاریخ وقوع آن را ماه شعبان همان سال دانسته اند. به نظر مى رسد قول نخست درست است یعنى ماه صفر سال ۳۸ هجری؛ زیرا زمان داورى به ماه رمضان نهاده شده بود و از آن پس امام علی (ع) سپاهى را تجهیز کرده به جانب شام روانه ساخته بود که در این میان با سرکشى خوارج رویارو گشت. این نبرد بسیار کم پایید و چیزى نگذشت که آتشِ آن خاموش شد.
مکان جنگ
نبرد نهروان در [ جایى به نام] «نهروان» رخ داد که منطقه اى گسترده میان بغداد و واسط بود و از در چهار فرسخى شرق بغداد قرار داشت.
شمارِ شرکت کنندگان در جنگ
سپاه امام على (ع) بیش از ۶۸ هزار تن را شامل مى شد و این از آن روى بود که امام (ع) براى جنگ با شامیان آماده شده بود نه براى نبردِ با خوارج.
سپاه خوارج هم مشتمل بر چهار هزار یا دو هزار و هشتصد تن بود
فرماندهان سپاه امام
فرمانده جناح راست: حُجْر بن عَدى کِنْدى.
فرمانده جناح چپ: شَبَث بن رِبعى یا معقل بن قیس ریاحى.
فرمانده سواره نظام: ابو ایّوب انصارى.
فرمانده پیاده نظام: ابو قَتاده انصارى.
فرمانده مردم مدینه: قیس بن سعد بن عباده انصارى.
فرماندهان سپاه مارقین
فرمانده جناح راست: زید بن حُصَین طائى.
فرمانده جناح چپ: شُرَیح بن اَوفى عبسى.
فرمانده سواره نظام: حمزة بن سنان اسدى.
فرمانده پیاده نظام: حرقوص بن زُهَیر سعدى.
و گفته شده:
فرمانده جناح راست: یزید بن حُصَین و فرمانده سواره نظام: عبداللّه بن وَهْب.