ابوالخطاب

نام	ابوالخطاب
نام کامل	ابوالخطاب محمد بن ابی زینب (یا محمد بن ابی ثور یا محمد بن ابی یزید) مقلاص اسدی
کنیه	ابوالخطاب • ابواسماعیل • ابوالطیبات (یا ابوالظیبات • ابوالظیبان)
القاب	بَرّاد • اَجدَع
نسب	کوفی • از موالی قبیله بنی‌اسداطلاعات حدیثی
راوی از	امام صادق (ع)
راویان از او	زراره بن اعین • هشام بن سالم • محمد بن مسلم
دلیل شهرت	بنیانگذار فرقۀ غالی خطابیه و از پایه گذاران اسماعیلیه

محمدبن ابى زینب مقلاص اسدى ملقب به ابوالخطاب است که فرقه غالى خطابیه به وى منسوب است. از وى به عنوان یکى از پایه‌گذاران اسماعیلیه و نیز در شمار مرتبه ابواب در سلسله مراتب مقدس نصیریه نام برده اند. در بعضى از منابع از وى با کنیه ابواسماعیل یاد شده که برخى را بر آن داشته است تا وى را پدر معنوى اسماعیل بن جعفر بدانند. او از قبیله بنى اسد و ساکن کوفه بود. به نقل ثقة الاسلام کلینى در فروع کافى، ابوالخطاب قبل از گرایش به غلو از یاران مهم امام صادق بوده و سؤالات اصحاب امام صادق(ع) را از کوفه به مدینه برده و پاسخ دریافتی از امام را براى اصحاب ارسال مى‌داشته است. افکار غلوآمیز ابوالخطاب از سوى امام صادق شدیداً رد شد و در مواضع گوناگون به لعن و نفرین ابوالخطاب پرداخت و از او با عناوین کافر، مشرک و دشمن خدا یاد شده است. در روایاتى آمده است که ابوالخطاب به امام صادق دروغ مى‌بست و در کتب اصحاب امام صادق دست برده و احادیثى را به نام امام صادق از خود ساخته و در این کتاب‌ها قرار مى‌داد و براى همین علت بعضى از اصحاب کتاب‌هاى خود را به امام عرضه مى‌کردند تا صحت احادیث آنها به رویت امام برسد و شاید از اینجا عرضه کتب و عقاید به امام به عنوان سنت مطرح شد تا امام، سره را از ناسره جدا کرده و به تنقیح عقاید بپردازد.

نام و کنیه ابوالخطاب

نام ابوالخطاب، محمد بن مقلاص بن ابی زینب اسدی کوفی (از موالی بنی اسد) است. علّامه حلّی در خلاصه الاقوال، نام او را مقلاص ذکر کرده است. همان گونه که آیت‌الله خویی و آیت‌الله سبحانی تذکر داده اند، نام او مقلاص نیست، بلکه نام پدرش مقلاص و نام خودش محمد است.

بسیاری از منابع نام پدر وی را مقلاص با صاد ثبت کرده اند، ولی در رجال طوسی با سین آمده است. ابن داود هم در رجالش به همین مطلب اشاره دارد. در برخی از منابع، القابی همچون اَجدَع، بزّاز (پارچه فروش) زرّاد(سازنده زره) و برّاد(فروشنده بُرد) را پس از نام وی ذکر کرده اند. این القاب عمدتاً نشان از شغل و جایگاه اجتماعی او دارد. علاوه بر کنیه ابوالخطاب، از دیگر کنیه های او به ابواسماعیل و ابوالظبیان ‏نیز می‌توان اشاره کرد.

شخصیت ابوالخطاب پیش از انحراف

ابوالخطاب در ابتدا از اصحاب امام صادق (ع) بود و از جایگاه و اعتبار بالایی برخوردار بود، تا جایی که حتی در مواقعی ائمه اطهار علیه السلام از وی تمجید کرده اند. از گفتار ابن غضائری، که می گوید:... حدثنا ابوالخطاب فی ایام استقامته، پیداست که ابوالخطاب مدتی بر مسیر هدایت بوده است. در احادیث ائمه معصوم علیه السلام نیز به ایمان عاریه ای او اشاره شده، که نشان دهنده منحرف نبودن وی در مراحل ابتدایی است. در منابع اشاره شده، او پیش از بیان عقاید غالیانه اش، سؤالات برخی از شیعیان را (از کوفه) برای امام صادق علیه السلام می برد و جواب های حضرت را برای ایشان (به کوفه) می آورد. علی بن عقبه می گوید: کان ابوالخطاب قبل أن یفسد، هو یحمل المسائل لاصحابنا و یجیی بجواباتها.

از ابن ابی عمیر نیز روایت شده است: شیعیان وقتی آن اتفاقات برای ابوالخطاب افتاد، نزد امام صادق علیه السلام آمدند و از آن حضرت خواستند شخصی را به آنان معرفی کند که در امر دین و احکام شرعی بتوانند از او کمک بگیرند. از این روایت پیداست که ابوالخطاب پیش از انحرافش، از سوی امام صادق علیه السلام به عنوان معتمد شیعیان که سؤالات خویش را از وی بپرسند، معرفی شده بود. بر اساس روایتی دیگر، حمران بن اعین در سؤالی که از امام صادق علیه السلام پرسیده، او را مورد اعتماد معرفی کرده است. قاضی نعمان مغربی نیز وی را (قبل از انحرافش) از داعیان امام صادق علیه السلام معرفی کرده است.

بر اساس نقل علّامه مجلسی، شیعیان روایات زیادی از ابوالخطاب نقل کرده اند. سؤالی که در اینجا مطرح است اینکه آیا روایات ابوالخطاب، پیش از انحرافش و به تعبیری، در زمان استقامتش، مقبول است یا خیر؟ ابن غضائری این روایات را نمی پذیرد. علامه حلّی نیز در خلاصه الاقول، ضمن اشاره به غلو ابوالخطاب و ملعون شدن وی، رأی ابن غضائری را نقل کرده و مطلبی بر آن اضافه نکرده است. اما شیخ طوسی روایات ابوالخطاب پیش از انحرافش را پذیرفته است. علامه مجلسی نیز ضمن پذیرش این مطلب می‌نویسد: روایاتی هم که در حال انحراف از وی نقل شده، درصورتی که دیگران آن روایت را نقل کرده باشند، پذیرفته شده است. آیت‌الله خوئی نیز با استناد به کلام شیخ طوسی در عده الاصول می‌نویسد:... بنابراین، محمد بن ابی زینب پیش از انحرافش قابل اعتماد است. ایشان به روایاتی در این خصوص استناد کرده است.

در اینکه روایات ابوالخطاب پیش از انحرافش پذیرفتنی باشد، بحثی نیست، اما به نظر می‌رسد تعیین اینکه کدام یک از روایات وی قبل از انحرافش صادر شده، مشکل است. برخی گفته اند: مرز میان دوره استقامت و انحراف او دقیقاً معلوم نیست. بدون شک، او در دوره امام باقر علیه السلام و اوایل دوره امام صادق علیه السلام منحرف نبوده است. بنابراین، اگر روایتی را در دوره امام باقر علیه السلام و یا اوایل دوره امام صادق علیه السلام نقل کرده است و یا تصریح شود که فلان روایت در دوره استقامت او نقل شده، پذیرفتنی است.

آغاز انحراف ابوالخطاب

بر اساس نقل منابع، ابوالخطاب خود را به امام صادق علیه السلام و یاران آن حضرت پیوند داده بود. وی پیش از آشکار سازی عقاید غالیانه اش، با حضور در محضر امام صادق علیه السلام تلاش می‌کرد این گونه وانمود کند که امام صادق علیه السلام برخی از اسرار را از یارانش مخفی می‌کند، اما ابوالخطاب را از این امور آگاه می سازد. ابن اثیر پس از اشاره به ابوالخطاب و سخنان غالیانه او و دیگر فریب کاران، می‌نویسد: آنها خود را شیعه آل محمد دانستند تا به واسطه تشیع، بتوانند کار خود را انجام دهند و عوام را به خود جلب و اهالى بلاد را تسخیر کنند. آنها به زهد و تقوا و عبادت هم تظاهر کردند تا مردم را فریب دهند، و حال آنکه خود مخالف آن بودند.

معاویه بن حکیم از جدش روایت می‌کند: در مجلس امام صادق علیه السلام بودم، ابوالخطاب هم حضور داشت. قتی همه رفتند... ابوالخطاب از من نیز می خواست که بیرون بروم، ولی امام هر بار می‌فرمودند: او با من کار دارد. یک بار هم به امام نزدیک شد و به محاسن حضرت دست زد. سپس ابوالخطاب بیرون رفت. امام صادق علیه السلام به من فرمودند: ابوالخطاب می‌خواهد بگوید که امام من را آگاه می‌کند اما از تو پنهان می سازد؛ او می‌خواهد بگوید: به من نزدیک تر است. به یارانم این گونه بگو... این روایت گویای این مطلب است که ابوالخطاب با نزدیک ساختن خویش به امام صادق علیه السلام، سعی داشت یاران آن حضرت را فریب دهد و خود را صاحب سرّ آن حضرت معرفی کند.

بدون شک انحرافِ ابوالخطاب از زمان امام صادق علیه السلام آغاز شده است. بنابراین روایتی که صفار و کلینی درباره انحراف ابوالخطاب در زمان امام باقر علیه السلام دارند نادرست است. امام باقر علیه السلام در این روایت علت هلاکت ابوالخطاب را ناآگاهی از تأویل محدّث و نبی دانسته‌اند.

ابوالخطاب و اسماعیلیه

هر چند برخی از نویسندگان، اسماعیلیه را همان خطابیه دانسته‌اند، اما برخی از محققان احتمال پیوستگی شدید ابوالخطاب و اسماعیل بن جعفر صادق علیه السلام و تأثیر گذاری ابوالخطاب بر اسماعیل را انکار کرده اند. برخی دیگر از منابع به ارتباط فرقه اسماعیلیه با عبدالله بن میمون، معروف به قداح سخن گفته اند. به گفته ابن ندیم، وی که مؤسس فرقه اسماعیلیه خوانده شده، به همراه پدرش از پیروان ابوالخطاب بودند. هرچند بر اساس نقل کشّی، امام باقر علیه السلام از وی تجلیل کرده است. اما برخی از پژوهشگران به نقش فعال وی در نشر افکار خطابیه اشاره دارند و او را حلقه وصل بین خطابیه و اسماعیلیه شمرده و اصولاً ریشه های اسماعیلیه را مربوط به خطابیه دانسته و از نقش میمون بن دیصان و پسرش عبدالله بن میمون و شاگردش مشهور به دندان سخن گفته اند.

قتل ابوالخطاب

سرانجام، ابوالخطاب در دوره منصور خلیفه عباسی(132ـ158) و در سال 138 هجری احتمالاً برای ترویج عقاید خویش و یا تحقق بخشیدن به اهداف سیاسی اش، تصمیم به قیام گرفت. او با 70 نفر از یارانش، در مسجد کوفه قیام خویش را علنی کرد و به دستور منصور، توسط عیسی بن موسی، عامل ابوجعفر منصور عباسی، دستگیر شد و در کناسه کوفه به دار آویخته شد. گفته شده است: عیسی بن موسی گروهی از یارانش را برای دستگیر کردن وی به مسجد (کوفه) فرستاد. جنگ شدیدی بین پیروان ابوالخطاب و نیروهای عیسی بن موسی رخ داد. یاران ابوالخطاب در این درگیری، به جای سلاح، از نی بهره می بردند. ابوالخطاب به آنان گفته بود: نی های شما، کار نیزه ها و سایر سلاح ها را خواهد کرد و سلاح های ایشان در شما اثرگذار نخواهد بود! وقتی 30 نفر از آنان کشته شدند و خلاف ادعای ابوالخطاب ثابت شد، یاران باقی مانده ابوالخطاب به وی اعتراض کردند و او در جواب گفت: اگر درباره شما بداء شده است، گناه من چیست؟ این بیان نشانه عقیده فریب کارانه ابوالخطاب به بداء است.

منبع

برگرفته از سایت شخصیت غالیانه ابوالخطاب و واکاوی مواضع ائمه اطهار علیه السلام...