گناه

گناه یا معصیت عملی است که با اراده و رضایت الهی در تضاد بوده و با ایجاد نوعی تاریکی معنوی در نفس انسان، آدمی را از خدای متعال که نور آسمان‌ها و زمین است، دور می‌سازد و به عبارت دیگر موجب بازماندن وی از کمال و قرب به خدا می‌گردد. تعیین این که چه چیزی گناه است و چه چیزی ثواب از طریق کتاب و سنت مقدور است، زیرا در بسیاری از موارد، گناه بودن عملی قابل تشخیص عقلانی نیست و خدای متعال است که این موارد را به اقتضای علم و حکمت مطلق خود، از طریق وحی و دین برای بشر بیان نموده است.

اقسام گناه

عالمان اسلامی گناهان را بر دو گونه تقسیم نموده‌اند: گناهان کبیره (بزرگ) و گناهان صغیره (کوچک)..

این تقسیم بندی از قرآن و روایات سرچشمه گرفته است؛ در قرآن چنین می‌خوانیم: اگر از گناهان کبیره‌ای که از آن نهی شده‌اید، اجتناب کنید، گناهان کوچک شما را می‌پوشانیم و شما را در جایگاه خوبی وارد می‌سازیم. (نساء، 31)

و در جای دیگر آمده است: و کتاب (نامه اعمال) در آنجا گذارده شود، گنهکاران را می‌بینی که از آنچه در آن است، ترسان و هراسناکند و می‌گویند:‌ای وای بر ما، این چه کتابی است که هیچ عمل کوچک و بزرگی نیست، مگر اینکه آن را شماره کرده است؟ (کهف، 49)

و درباره بهشتیان می‌خوانیم: مواهب آخرت، جاودانه است برای آنانکه از گناهان بزرگ و کارهای زشت پرهیز می‌کنند. (شوری، 38)

از این آیات به روشنی استفاده می‌شود که گناهان دو گونه‌اند: کبیره و صغیره و همچنین استفاده می‌شود بعضی از گناهان، بدون توبه حقیقی بخشودنی نیست، ولی بعضی از آنها بخشودنی است.

امام علی علیه‌السلام در گفتاری فرمود: گناهان بر سه گونه‌اند: گناه بخشودنی و گناه نابخشودنی و گناهی که برای صاحبش، هم امید بخشش داریم و هم ترس از کیفر.

سپس فرمود: اما گناهی که بخشیده است، گناه بنده‌ای است که خداوند او را در دنیا کیفر می‌کند و در آخرت کیفر ندارد. در این صورت خداوند حکیم تر و بزرگوارتر از آن است که بنده‌اش را دو بار کیفر کند.

اما گناهی که نابخشودنی است، حق‌الناس است یعنی ظلم بندگان نسبت به همدیگر که بدون رضایت مظلوم بخشیده نمی شود.

و اما نوع سوم، گناهی است که خداوند آن را بر بنده‌اش پوشانده، توبه را نصیب او نموده است و در نتیجه آن بنده هم از گناهش هراسان است و هم امید به آمرزش پروردگارش دارد، ما نیز درباره چنین بنده ای، هم امیدواریم و هم ترسان. (بحار الانوار، ج6، ص29)

ملاک کبیره (بزرگ) بودن گناه

در قرآن مجید و کلام معصومین (ع) کلیه اعمالی که گناه محسوب می‌شود، بیان گردیده است، منتهی کبیره بودن گناه، پیرو ملاک‌هایی است.

در کتاب تحریر الوسیله امام خمینی قدس سره پیرامون معیار گناهان کبیره چنین آمده است:

1- گناهانی که در مورد آنها در قرآن یا روایات اسلامی وعده آتش ‍ دوزخ، داده شده باشد.

2- از طرف شرع، به شدت، از آن نهی شده است.

3- دلایلی وجود دارد که معلوم می‌شود آن گناه، بزرگتر از بعضی از گناهان کبیره است.

4- عقل، حکم کند که فلان گناه، کبیره است.

5- در ذهن مسلمینِ پای بند به دستورات الهی، چنین تثبیت شده که فلان گناه، از گناهان بزرگ است.

6- از طرف پیامبر (صلّی اللّه علیه و آله) یا امامان (علیهم‌السلام) در خصوص گناهی تصریح شده که از گناهان کبیره است.

(برخی از فقها تعزیر را نشانه کبیره بودن گناه می‌دانند که در این صورت استمنا نیز از گناهان کبیره محسوب خواهد شد، زیرا در روایتی آمده است که علی (ع)، با زدن روی دست، شخص مستمنی را تعزیر فرمودند.)

البته گناهان کبیره نیز همه در یک سطح نیستند. بعضی بدون توبه بخشیده نمی شوند، مانند «شرک» و «قتل نفس» و برخی بدون توبه و تحت شرایطی و در اثر انجام کارهای نیک ممکن است مشمول مغفرت گردند.

فهرست گناهان کبیره

روایات متعددی از ائمّه علیهم‌السلام به ما رسیده که بیانگر تقسیم گناهان به کبیره و صغیره است، ودر کتاب اصول کافی یک باب تحت عنوان باب الکبائر به این موضوع اختصاص یافته که دارای 24 حدیث است.

در روایت اوّل و دوّم این باب، تصریح شده که گناهان کبیره، گناهانی را گویند که خداوند، دوزخ و آتش جهنم را بر آنها مقرر نموده است.

در بعضی از این روایات (روایت سوم و هشتم)، هفت گناه به عنوان گناه کبیره و در برخی از روایات (روایت 24) نوزده گناه به عنوان گناهان کبیره، شمرده شده است.

گرچه هر گناه، چون مخالفت فرمان خدای بزرگ است، سنگین و بزرگ است، ولی این موضوع منافات ندارد که بعضی از گناهان نسبت به خود و آثاری که دارد، بزرگتر از برخی دیگر باشد و به گناهان بزرگ و کوچک تقسیم گردد.

گناهان کبیره در کلام امام صادق علیه‌السلام

عمروبن عبید یکی از علمای اسلام، به حضور امام صادق (علیه السلام) آمد، سلام کرد و سپس این آیه را خواند: نیکوکاران کسانی هستند که از گناهان بزرگ و زشتی پرهیز می‌کنند. (شوری، 38)

سپس سکوت کرد و دنبال آیه را نخواند؛ امام صادق (علیه السلام) به او فرمودند: چرا سکوت کردی ؟! او گفت: دوست دارم، گناهان کبیره را از کتاب خداوند بدانم.

آنگاه امام صادق (علیه السلام) گناهان کبیره‌ای را که در قرآن آمده بیان نمودند:

1- بزرگترین گناهان کبیره، شرک به خدا است: قرآن می‌فرماید کسی که برای خدا، شریک قرار دهد، خداوند بهشت را بر او حرام می‌کند. (مائده، 72)

2- ناامیدی از رحمت خدا: هیچ کس جز کافران از رحمت خدا، نومید نگردد. (یوسف،87)

3- ایمنی از مکر (عذاب و مهلت) خدا: از مکر خدا ایمن نشود، مگر مردم زیان کار. (اعراف، 99)

4- عقوق (و آزار) والدین: چنان که قرآن از زبان عیسی (علیه السلام) می‌فرماید: خدا دستور داده که به مادرم نیکی کنم و مرا زورگوی تیره بخت قرار نداده است. (مریم، 32)

5- کشتن انسانِ بی گناه: و هر کس فرد با ایمانی را از روی عمد، به قتل برساند مجازات او، دوزخ است که جاودانه در آن می‌ماند و خداوند بر او غضب می‌کند و از رحمتش دور می‌سازد و عذاب عظیمی برای او آماده ساخته است. (نساء، 93)

6- نسبت ناروای زنا به زن پاکدامن: کسانی که زنان پاکدامن و بی خبر (از هر گونه آلودگی) و با ایمان را متهم می‌سازند، در دنیا و آخرت، از رحمت الهی بدورند و عذاب بزرگی در انتظارشان است. (نور، 23)

7- خوردن مال یتیم: همانا کسانی که اموال یتیمان را می‌خورند، آنها در شکم‌های خود، آتش فرو می‌برند و بزودی در آتش سوزان می‌سوزند. (نساء، 10)

8- فرار از جبهه جهاد: و هر کس در آن هنگام (جنگ) به آنها پشت کند مگر در صورتی که هدفش، کناره گیری از میدان برای حمله مجدد و یا به قصد پیوستن به گروهی (از مجاهدان) بوده باشد (چنین کسی) گرفتار خشم پروردگار خواهد شد و جایگاه او جهنم و چه بد عاقبتی است. (انفال، 16)

9- ربا خواری: کسانی که ربا می‌خورند، بر نمی خیزند مگر مانند کسی که شیطان باتماس خود، او را همچون دیوانه، آشفته حال کرده است. (بقره، 275)

10- سحر و جادو: قطعا دانستند که هر کس خریدار جادو شود، در آخرت، بی بهره خواهد بود. (بقره، 102)

11- زنا: هر کس که زنا کند، مجازاتش را خواهد دید، عذاب چنین کسی در قیامت، مضاعف گردد و با خواری، همیشه در آن خواهد ماند. (فرقان، 68)

12- سوگند دروغ برای گناه: کسانی که پیمان خود با خدا و سوگندهای خود را به بهای‌ اندک می‌فروشند، در آخرت، بی بهره‌اند. (آل عمران، 77)

13- خیانت در غنایم جنگی: و هر که در غنیمت جنگی، خیانت کند، روز قیامت با آنچه خیانت کرده بیاید. (آل عمران، 161)

14- نپرداختن زکات واجب: در آن روز (طلاها و نقره‌ها را)در آتش دوزخ داغ و سوزان کرده و با آن صورت‌ها و پهلوها و پشت‌هایشان را داغ می‌گذارند. (توبه، 35)

15- گواهی به دروغ، کتمان: و هر کس گواهی دادن را پنهان کند، قلبش گنهکار است. (بقره، 283)

16- شراب خواری:‌ای کسانی که ایمان آورده‌اید، شراب و قمار و بت‌ها و تیرهای قرعه پلیدند و از عمل شیطانند. پس از آنها دوری کنید باشد که رستگار شوید. (مائده، 90)

17- ترک نماز یا واجبات دیگر بطور عمد، زیرا پیامبر (صلّی اللّه علیه و آله) فرمود: هر کس عمدا نماز را ترک کند از پیمان خدا و رسول خدا بیزاری جسته است. (بحار الانوار، ج47، ص17)

18و19- پیمان شکنی و قطع رحم، چنانکه خداوند می‌فرماید: برای آنانکه (پیمان را می‌شکنند و قطع رحم می‌کنند) لعنت و خانه بد در آخرت است. (رعد، 25)

امام صادق (علیه السلام) به اینجا که رسید، عمروبن عبید در حالی که از شدت ناراحتی شیون می‌کشید از محضر آن حضرت خارج شد و می‌گفت: به هلاکت رسید آنکس که به راءی، فتوا داد و در فضل و علم با شما ستیزکرد. (بحارالانوار، ج76، ص8)

برخی از گناهان کبیره

امام خمینی (رض) در کتاب تحریر الوسیله می‌گوید: گناهان کبیره بسیار است. بعضی از آنها عبارتند از:

1- نا امیدی از رحمت خدا. 2- ایمن شدن از مکر خدا. 3- دروغ بستن به خدا یا رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و یا اوصیای پیامبر علیهم‌السلام4- کشتن نا بجا. 5- عقوق پدر ومادر6- خوردن مال یتیم از روی ظلم. 7- نسبت زنا به زن با عفت. 8- فرار از جبهه جنگ با دشمن. 9- قطع رحم. 10- سحر و جادو. 11- زنا. 12- لواط. 13- دزدی. 14- سوگند دروغ. 15- کتمان گواهی. (در آنجا که گواهی دادن واجب است) 16- گواهی به دروغ. 17- پیمان شکنی. 18- رفتار بر خلاف وصیّت. 19- شرابخواری. 20- رباخواری. 21- خوردن مال حرام. 22- قمار بازی. 23- خوردن مردار و خون. 24- خوردن گوشت خوک. 25- خوردن گوشت حیوانی که مطابق شرع ذبح نشده است. 26- کم فروشی. 27- تعرّب بعد از هجرت. یعنی انسان به جایی مهاجرت کند که دینش ‍ را از دست می‌دهد. 28- کمک به ستمگر. 29- تکیه بر ظالم. 30- نگهداری حقوق دیگران بدون عذر. 31- دروغگویی. 32- تکبر. 33- اسراف و تبذیر. 34- خیانت. 35- غیبت. 36- سخن چینی. 37- سر گرمی به امور لهو. 38- سبک شمردن فریضه حج. 39- ترک نماز. 40- ندادن زکات. 41- اصرار بر گناهان صغیره.

از این میان شرک به خدا و انکار آنچه را که خداوند دستور داده و دشمنی با اولیای خدا از بزرگترین گناهان کبیره است.

همانگونه که بیان شد طبق فتوای امام خمینی قدس سره گناهان کبیره، بسیار است و آنچه در بالا ذکر شد قسمتی از آنها است، مثلا توهین به کعبه و قرآن و پیامبر(صلّی اللّه علیه و آله) و امامان (علیهم‌السلام) یا ناسزا گفتن به آنها و بدعت‌گذاری و.... از گناهان کبیره است.

موارد تبدیل گناه صغیره به کبیره

از آیات و روایات استفاده می‌شود که در چند مورد، گناه صغیره، تبدیل به کبیره شده و حکم گناهان کبیره را پیدا می‌کند از جمله:

اول. اصرار بر صغیره

تکرار گناه صغیره، آن را تبدیل به گناه کبیره می‌کند و اگر انسان حتی یک گناه کند ولی استغفار نکند و در فکر توبه هم نباشد، اصرار به حساب می‌آید. صغیره همچون نخ نازک و باریکی است که اگر تکرار شود، طناب و ریسمان ضخیمی میگردد که در این صورت پاره کردنش مشکل است.

قرآن درباره پرهیزکاران می‌فرماید: آنان آگاهانه بر گناهانشان، اصرار نورزند. (آل عمران، 135)

امام باقر علیه‌السلام در شرح این آیه فرمود: اصرار، عبارت از این است که کسی گناهی کند و از خدا آمرزش ‍ نخواهد و در فکر توبه نباشد.

امیرمؤمنان علی علیه‌السلام فرمود: از اصرار بر گناه بپرهیز، چرا که از بزرگترین جرایم است. (مستدرک الوسایل، موسسه آل البیت، ج11، ص368)

غفلت از گناهان صغیره

امام صادق علیه‌السلام فرمود: رسول خدا (صلّی اللّه علیه و آله) همراه یاران (در سفری) در سرزمین بی آب و علفی فرود آمد، به یارانش فرمود: ائتوابحطب، هیزم بیاورید که از آن آتش روشن کنیم تا غذا بپزیم. یاران عرض کردند: اینجا سرزمین خشکی است و هیچگونه هیزم در آن نیست !. رسول خدا (صلّی اللّه علیه و آله) فرمود: بروید هر کدام هر مقدار می‌توانید جمع کنید آنها رفتند و هر یک مختصری هیزم یا چوب خشکیده‌ای با خود آورد و همه را در پیش روی پیامبر (صلّی اللّه علیه و آله) روی هم ریختند، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: این گونه گناهان، روی هم انباشته می‌شوند.

سپس فرمود: ایّاکم و الُمحقّرات من الذّنوب از گناهان کوچک بپرهیزید که همه آنها جمع و ثبت می‌گردد. ...(اصول کافی، ج2، ص 288)

امام صادق علیه‌السلام فرمود: لا صَغیرة مع الاِصرار در صورت اصرار، گناه صغیره‌ای نباشد. (بحار الانوار، ج 8، ص 352)

دوم. کوچک شمردن گناه

کوچک شمردن گناه، آن را به گناه بزرگ تبدیل می‌کند، برای روشن شدن موضوع، به این مثال توجه کنید:

اگر کسی سنگی به سوی ما پرتاب کند ولی بعداً پشیمان شده و عذرخواهی کند، ممکن است او را ببخشیم ولی اگر سنگ ریزه‌ای به ما بزند و در مقابلِ اعتراض بگوید: این که چیزی نیست، بی خیالش. او را نمی بخشیم، زیرا این کار، از روح استکباری او پرده برمی دارد و بیانگر آن است که او گناهش را کوچک می‌شمرد. به این روایات توجه کنید:

امام حسن عسکری (علیه السلام) فرمود: از گناهان نابخشودنی این است که انسان بگوید: کاش مرا به غیر از این گناه مجازات نکنند؛ یعنی آن گناهِ مورد اشاره را کوچک بشمرد.

امیرمؤ منان علی (علیه السلام) می‌فرماید: بدترین گناهان آن است که صاحبش آن را کوچک بشمرد.

امام صادق (علیه السلام) فرمود: از گناه حقیر و ریز بپرهیز (سبک مشمار) که آمرزیده نشود. عرض کردم: گناهان حقیر چیست !؟ فرمود آن است که: کسی گناه کند و بگوید خوشا به حال من اگر غیر از این گناه نداشتم.

سوم. اظهار خوشحالی هنگام گناه

لذت بردن از گناه و شادمانی هنگام انجام گناه، از اموری است که گناه را بزرگ می‌کند و موجب کیفر بیشتر می‌شود. در اینجا به چند روایت توجه کنید:

امیرمؤمنان علی (علیه السلام) فرمود: بدترین بدها کسی است که به انجام بدی خوشحال گردد.

و نیز فرمود: کسی که از انجام گناه لذت ببرد خداوند ذلّت را به جای آن لذّت به او می‌رساند.

امام سجاد (علیه السلام) فرمود: از شاد شدن هنگام گناه بپرهیز، که این شادی بزرگتر از انجام خود گناه است.

و نیز فرمود: عذاب دردناک گناه شیرینی آن را تباه می‌سازد.

چهارم. گناه از روی طغیان

یکی دیگر از اموری که موجب تبدیل گناه کوچک به گناه بزرگ می‌شود، طغیان و سرکشی در انجام گناه است ؛در قرآن کریم می‌خوانیم: و اما آنها که طغیان کردند و زندگی دنیا را مقدم شمردند، بی گمان جایگاهشان دوزخ است.

پنجم. مغرور شدن به مهلت الهی

دیگر از اموری که گناه کوچک را به گناه بزرگ تبدیل می‌کند، آن است که گنهکار مهلت خدا و مجازات نکردن سریع او را دلیل رضایت خدا بداند و یا خود را محبوب خدا بداند.

گناهکاران در دل می‌گویند: چرا خدواند مارا به خاطر گناهانمان عذاب نمی کند؟ جهنم برای آنها کافی است، وارد آن می‌شوند و بد جایگاهی است.

وعده عذاب جهنم برای چنین افرادی، دلیل آن است که گناه افرادی که مغرور به عدم مجازات سریع خداوند هستند، گناه کبیره است. (مجادله، 8)

ششم. تجاهر به گناه

آشکار نمودن گناه نیز، گناه صغیره را تبدیل به گناه کبیره می‌کند، شاید از این نظر که آشکار نمودن گناه حاکی از تجرّی و بی باکی بیشتر گنهکار است و موجب آلوده کردن جامعه و عادی نمودن گناه می‌گردد.

امیرمؤ منان علی (علیه السلام) فرمود: از آشکار نمودن گناهان بپرهیز، که آن از سخت‌ترین گناهان است.

و حضرت رضا (علیه السلام) فرمود: پاداش پنهان کننده کردار نیک، معادل هفتار کار نیک است و آشکار کننده گناه، خوار می‌باشد.

هفتم. گناه شخصیت‌ها

گناه آنان که در جامعه، دارای موقعیت خاص هستند، با گناه دیگران یکسان نیست و چه بسا گناه صغیره آنها، حکم گناه کبیره را داشته باشد، زیرا گناه آنها دارای دو بعد است: بعد فردی و بعد اجتماعی.

گناه شخصیت‌ها و بزرگان از نظر بعد اجتماعی می‌تواند زمینه اغوا و انحراف جامعه و موجب سستی دین مردم شود.

بر همین اساس، حساب خداوند با بزرگان و شخصیت‌ها، غیر از حساب او با دیگران است.

گناه بزرگان از دیدگاه قرآن

در سوره حاقهّ درباره عالمان بدعت‌گذار می‌خوانیم و اگر او (پیامبر) سخن دروغ بر ما می‌بست، ما او را با قدرت می‌گرفتیم، سپس ‍شاهرگش را قطع می‌کردیم و احدی از شما نمی توانست مانع شود و از او حمایت کند. (حاقهّ، 44 تا 48)

در قرآن افراد بدعت‌گذار و تحریف‌گر بسیاری مطرح شده‌اند اما خدا درباره هیچکدام از آنها اینگونه سخن نگفت که: رگ گردنت را می‌زنیم، ولی به پیامبر (صلّی اللّه علیه و آله) به خاطر عصمت و مقام علم و آگاهیش چنین می‌فرماید، زیرا او شخص بزرگی است که گناهش نیز بسیار بزرگ است.

بنابراین آنان که دارای شخصیت علمی و دینی هستند و انتسابشان به دستگاه دین بیشتر است، مسئولیت بیشتری دارند.

گناه بزرگان از دیدگاه روایات

1 امام صادق علیه‌السلام در ضمن گفتاری فرمود: هفتاد گناه از جاهل، بخشیده می‌شود قبل از آنکه یک گناه از عالم، بخشیده گردد.

رسول اکرم صلّی اللّه علیه و آله در ضمن گفتاری فرمود: اگر عالمان دین و زمامداران، فاسد شدند، مردم نیز فاسد می‌شوند.

و در سخن دیگر فرمود: عوام امت من اصلاح نمی شوند مگر با اصلاح خواص امت من! شخصی پرسید: خواص امت چه کسانی هستند؟. فرمود: خواص امت من چهار دسته‌اند: 1 -زمامداران. 2 -دانشمندان. 3 - عابدان. 4- تاجران.

شخصی دیگر پرسید: چگونه؟ پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: زمامداران چوپانان مردمند، وقتی چوپان گرگ شود، گوسفندان چگونه بچرند؟ و علما طبیبان مردمند، وقتی طبیب بیمار باشد، بیماران را چه کسی درمان کند، بندگانِ عابد خداوند راهنمای مردمند، اگر راهنما گمراه شد، چه کسی راه رونده را هدایت می‌کند؟ و تاجران امین مردمند، وقتی که امین خیانت کرد، به چه کسی باید اطمینان نمود؟

بنابراین گناه مسئولین، چهره‌ها، علما، نهادها، نویسندگان، بزرگان و سادات بیشتر به حساب می‌آید.

منابع

کتاب گناه شناسی، محسن قرائتی گناهان کبیره از دیدگاه امام خمینی قدس سره برگرفته از سایت پرسمان