زوایا در الجزایر
اهل تصوف در کنار مساجد که مکان اصلی عبادی مسلمانان در سراسر جهان است، همچون شیعیان که مکان‌هایی اختصاصی مثل حسینیه، مهدیه، زینبیه، تکیه و… دارند، آنها هم مکان‌های عبادی خاص دارند که در هر منطقه‌ای به نامی خوانده می‌شود.
صوفیان شمال آفریقا، دو نوع مکان مقدس در کنار مساجد دارند که محل تجمع، نماز جماعت و عبادات آنها است:
۱- ضرایح اولیاء صالح؛ ۲- زوایا
انواع زوایادر الجزایر
زوایا محل برگزاری نمازهای جمعه و جماعت، مجالس موعظه و جشن‌ها حفلات اهل تصوف است.
معماری زوایا، برخی بسیار با شکوه و مجلل است. سقف زوایا همیشه کوتاه ساخته می‌شود تا نمادی باشد از تواضع زاویه در برابر مسجد. یک زاویه کامل معمولاً شامل بنای اصلی، قسمت اداری، مدرسه قرآن، صحن وسیع و… است و در آن علاوه بر امور عبادی، کارهای آموزشی، خدمات اجتماعی، مجالس ترحیم و… هم برگزار می‌شود. زوایا هم دارای املاک و موقوفات بسیار علاوه بر هدایا و نذورات هستند.[۱]
زوایای تصوف که در تمام سطوح این جامعه حضور دارند به اعتبارات مختلف قابل دسته بندی هستند که به برخی از آنها اشاره می‌شود:
۱. زوایای شهری و زوایای روستایی
زوایای شهری به خاطر حضور در جوامع پرجمعیت از بناهایی بزرگتر و شکوهتری نسبت به زوایای روستایی برخوردارند، جمعیت بیشتری در آئین‌های عبادی آن شرکت می‌کنند و خدمات آموزشی، دینی و اجتماعی بیشتری نسبت به زوایای روستایی که کوچکتر و ساده‌تر هستند ارائه می‌کنند.
۲. مالکیت زوایا
زوایای تصوف از نظر نوع مالکیت به ۳ قسم تقسیم می‌شوند:
الف) زوایای دارای ملکیت شخصی: که متعلق به شیخ طریقت و وارثان اوست و تمامی اختیارات درآمدهای مالی در دست مالک است و او هم در مقابل هزینه‌های امور جاری، تعلیم وتربیت، مجالس و آیین‌ها را از درآمدهای زاویه تأمین می‌کند.
ب) زوایای مرابطین: این نوع زوایا مالکیت جمعی دارد و درآمدهای آن وقف طلاب علوم دین مقیم زاویه می‌شود و مؤسس و بانی زاویه و وارثان آن هیچ حقی در درآمدهای زاویه ندارد.
ج) زوایای طلاب: زوایایی هستند که هم آئین‌های عبادی جمعه و جماعات، جشن‌های مذهبی، از جمله جشن‌های متعلق به اهل بیت عصمت و طهارت و قرائت قرآن در آن انجام می‌شود و هم به آموزش علوم دینی و معارف صوفیانه می‌پردازد و هم خدمات اجتماعی به مردم و جامعه ارائه می‌کنند. درآمدهای آن متعلق به طلابی است که در آن درس می‌خوانند.
۳. ضرایح اولیا
احترام به قبور بزرگان که به طور عمده شیوخ تصوف هستند بین اهل تصوف بسیار رایج است. در شهرها و روستاهای مناطق مختلف کشورهای شمال آفریقا، از جمله الجزایر، مثل مناطق دیگر سرزمین‌های اسلامی مقابر متعددی وجود دارد که مورد احترام مردم است، به آنها مقام سیدی، یا ضریح سیدی و به طور کلی ضرایح اولیا می‌گویند. این مکان‌ها معمولاً از سوی مریدان ساخته و پرداخته می‌شوند. مردم به زیارت آنها می‌روند، متوسل می‌شوند، نذورات خود را پرداخت می‌کنند و برخی آئین‌های صوفیانه را در آن به جا می‌آورند. وارثان اولیا که متولیان قبور اجداد خود هستند درآمد بسیاری از مقبره داری کسب می‌کنند.
تمامی زوایا، ضرایح و اماکن مذهبی صوفیان از املاک و موقوفات فراوان برخوردارند به گونه‌ای که یکی از درآمدهای هنگفت عمومی در کشور محسوب می‌شوند. در دوره تسلط استعمار فرانسه به کشور الجزایر و نیز آغاز روی کار آمدن دولت انقلابی، پس از سال ۱۹۶۲ بسیاری از این موقوفات مصادره شده و به مالکیت دولت‌ها درآمد ولی در دهه‌های بعد دولت‌های حاکم برخی از این اموال را آزاد کرده و به زوایا بازگرداندند.
خدمات اجتماعی زوایا
خدمات اجتماعی که زوایا به مردم ارائه می‌کنند و هزینه آن را از موقوفات، هدایا، زکوات و کمک‌های داوطلبانه مردم تأمین می‌کنند، عبارت است از: اطعام فقرا، ایتام، مساکین، ابن السبیل و طلاب علوم دینی، حل اختلافات و نزاع‌های خانوادگی و قومی بین مردم، پناه دادن به در راه ماندگان و مسافران و غریبه‌ها و...
حل اختلافات قومی از سوی زوایا گاهی تا آنجا مؤثر است که می‌توانند نزاع‌های بین طوایف بزرگ و یا دولت‌ها را نیز شامل شود، البته این بستگی به شخصیت و جایگاه شیخی دارد که برای اصلاح ذات البین پیش قدم شده و میانجیگری می‌کند.
نقش زوایا در حفظ هویت ملی
قاره آفریقا و شمال آن مثل سایر مناطق اسلامی در طول تاریخ صحنه تهاجم تاخت و تاز قدرت‌های مختلف بوده و جنگ‌های بسیار در آن رخ داده است. از جمله استعمارگران اسپانیایی، فرانسوی و… بارها به این مناطق هجوم آورده و هدفی جز محو اسلامیت این سرزمین‌ها و گسترش نفوذ مسیحیت نداشته‌اند. در دوره‌های جدید هم که سرزمین‌های عربی مورد تهاجم فکری و عقیدتی گروه‌های چپ، مارکسیست و سوسیالیست و… بوده است، آنچه عامل حفظ هویت دینی و اخلاقی مردم این خطه شده و با پیش گرفتن برخوردهای گاه انقلابی و گاه مسالمت جویانی هویت دینی مردم، زبان عربی و فرهنگ اسلامی را پاس داشته است فرق تصوف و زوایا بوده‌اند.
روح معنویت گرایی، اخلاق و همزیستی، مسالمت جویی و سازگاری، فرهنگ خاص صوفیانه‌ای است که در طول تاریخ، در رگ و پوست مردم این خطه ساری و جاری بوده است. البته در سال‌های اخیر و با نفوذ فرهنگ غربی (تفرنس) از یک سو و سلفیت و وهابیت از سوی دیگر این فضا دچار آسیب شده است. نفوذ افکار سلفی و وهابیت در الجزایر در آخرین دهه قرن گذشته میلادی با بر جای گذاشتن بیش از ۲۰۰ هزار کشته و میلیون‌ها مهاجر و آواره، فجایع بسیار به بار آورد این اندیشه‌های تند روانه علاوه بر کشیدن بساط از زیر پای مذهب مالکی و به انزوا بردن آن، بر اصحاب زاویه هم تأثیر تدریجی برجای گذاشته و اندیشه‌های ظاهر گرایانه اهل حدیث را در بین آنان نفوذ داده است.
زوایا و احیای فکر دینی
با این همه اولیای زوایا با همه نفوذ و جایگاهی که دارند و از نظر تحصیلی هم بسیاری از رهبران و پیروان طریقت‌های صوفیانه دارای تحصیلات تکمیلی سطوح بالا در رشته‌های مختلف علوم اسلامی، تجربی، فیزیک و ریاضی و حتی هسته‌ای هستند، اما در نظام سازی اسلامی و نظریه پردازی علمی – فقهی و یا فلسفی و کلامی برای همراهی با نیازهای فکری عصر حاضر هیچ دستاوردی از خود بروز نداده‌اند و به همان اخلاقیات و اوراد و اذکار معهود و مرسوم و سر سپردن به دستورات شیخ و مراد خویش بسنده کرده‌اند. و اگر در بین آنان افرادی برجسته و صاحب فکر دینی روشن هم وجود داشته باشد، این خصیصه را نه از میراث صوفیانه بلکه از تحصیلات فقیهانه و فیلسوفانه و خارج از حیطه زوایا کسب کرده‌اند.
محبت اهل بیت علیهم السلام در زوایا
بر اساس گفته برخی از آشنایان به تاریخ تصوف در شمال آفریقا، صوفیان این منطقه، در اصل شیعیانی بوده‌اند که پس از سقوط دولت فاطمی از سوی صلاح الدین ایوبی، حالت تقیه به خود گرفته و در قالب اهل تصوف به حیات معنوی خود ادامه داده‌اند. آنها در ظاهر خود را پیرو مذهب امام مالک ابن انس معرفی کرده و به زوایای صوفیان پناه برده‌اند و با گذشت حدود ۱۰۰۰ سال دین‌ورزی در کتمان و تقیه به تدریج تشیع خود را فراموش کرده‌اند ولی آثار حب اهل بیت علیهم السلام و ارادت به مولی امیرالمؤمنین علیه‌السلام هم چنان در آیین‌های مذهبی، اذکار و نقاشی‌های پرده‌ای در زوایا نمایان است. آنها پرده‌هایی مثل نقاشی‌های قهوه خانه‌ای در ایران دارند که در زوایا و ضرائح نصب می‌کردند که نمونه‌هایی از آن را مشاهده می‌کنید.[۲]
آموزش در زوایای طریقت‌ها
زوایا در کنار کارکردهای عبادی و سلوک معنوی مرکزی برای آموزش‌های دینی در الجزایر است و بسیاری از ائمه جماعات و روحانیون الجزایری دوره‌های آموزشی خود را در مدارس قرآن وابسته به زوایا طی می‌کنند. برنامه‌های آموزش و سطح آن ممکن است در زوایای مختلف متفاوت باشد. ولی به طور کلی تفاوت در حد قابل ملاحظه‌ای نیست.
اصلاً کشور الجزایر از دیرباز مرکز اصلی آموزش علوم اسلامی در قاره آفریقا به شمار نمی‌رفت. بهترین مراکز آموزشی دینی شمال آفریقا در قسمت شرقی آن الازهر مصر بوده و هست که توسط فاطمیان پایه گذاری شد و در شمال غرب آفریقا نیز مهم‌ترین مرکز آموزشی زیتونه در تونس است. کشور الجزایر در این زمینه در درجه دوم اهمیت به شمار می‌رفت.
در عصر استعمار فرانسوی و پس از آن در دوره پس از انقلاب، این جایگاه هر چه بیشتر رو به ضعف نهاد و تا به امروز که اصولاً آموزش علوم دینی در رشته‌های مختلف خود نه از عمق لازم برخوردار است و نه گستردگی قابل توجهی دارد.
مواد و کتب درسی زوایای صوفیان در الجزایر طبق مذهب مالکی و عقیده اشعری است و نسبت به آموزش‌های وهابیت هیچ وجه اشتراکی ندارندبه هر حال زوایا از قدیم الایام به آموزش خواندن و نوشتن، حفظ قرآن و آموزش شرعیات می‌پرداختند و در حال حاضر هم بسیاری از آنها متناسب با اهمیت، بزرگی و مرکزیت خود این سنت را ادامه می‌دهند. برنامه‌های زیر نمونه‌ای از سیستم آموزشی زوایا است که در زاویه الصلاویه اجرا می‌شود:
مراحل آموزش‌های دینی
۱. برنامه مقدماتی:
آموزش شامل روخوانی قرآن و حفظ آن به اضافه برخی مسائل عمومی احکام و معارف اسلامی است که دو سال به طول می‌انجامد. در پایان این مرحله دانش آموز حافظ کل قرآن شده و احکام شرعی و برخی اعتقادات و تاریخ و حدیث اسلامی را هم فرا می‌گیرد. مرحله آموزش روخوانی قرآن عمدتاً شامل یک یا دو جزء آخر قرآن است.
۲. برنامه آموزش سطح عالی:
این دوره چهار سال طول می‌کشد و همراه با مباحثه دروس به شیوه سنتی حوزه‌های علمیه شیعه است.
در این دوره دانش‌آموزان به آموزش فقه، اخلاق، تاریخ اسلام، تفسیر و علوم حدیث پرداخته ادبیات عرب و علوم بلاغی را هم تا حدی فرا می‌گیرند. کتاب درسی هر یک از این مواد که طبق قاعده تدریجی و از متون ساده شروع شده و به متون مشکل‌تر ختم می‌شود، به شرح زیر است:
الف: فقه: هدایه المتعبدالسالک، متن العتماویه، متن ابن عاشر، افرب المسالک لسیدی احمد الدردیر، سراج السالک فی شرح اسهل المسالک، المختصر لخلیل ابن اسحاق و الرساله لابن ابی زید القیروانی.
ب: کلام: مذکرات فی علم التوحید، متن الخریده، متن الجوهره، متون الشیخ السنوسی.
ج: صرف و نحو عربی: جامع الدروس العربیه للشیخ مصطفی الغلایینی، متن الاجرومیه، متن قطر الندی و بل الصدی، گزیده‌هایی از الفیه ابن مالک و شرح ابن عقیل.
د: علوم بلاغی: البلاغه الواضحه لعلی الجازم به اضافه مقداری عروض.
ه: تفسیر و علوم قرآن: صفوه التفاسیر صابونی، حاشیه صاوی بر تفسیر جلالین، تفسیر بیضاوی و تفسیر فی ضلال القرآن از سید قطب.
و: حدیث: الاربعون نووی، مقرر الحدیث، جواهر البخاری، ریاض الصالحین یا مختصری از آن، متن البقولیه، نخبه الفکر و تدریب الراوی.
ز: تاریخ و سیره: در این ماده برخی از کتاب‌های جدید التألیف تدریس می‌شود.
ح: منطق: از کتاب عبدالرحمان بدوی، منطق الصوری و الریاضیات استفاده می‌شود.
ط: عقاید مقارن: از ملل نحل شهرستانی و الفصل فی الملل و النحل ابن حزم و برخی کتاب‌های شیخ محمد ابو زهره استفاده می‌شود. ی: متون مختلف: و برای آشنایی طلاب گزیده‌هایی از متون شعر و ادب عربی، امثال و حکم، شعر و نثر به طلاب آموزش داده می‌شود.
با گذراندن این دو دوره که مدت ۶ سال طول می‌کشد طلاب آمادگی پیدا کرده و در یکی از زوایا و یا مساجد امامت جماعت مردم را به عهده می‌گیرند.
از مجموع برنامه‌های درسی زوایا می‌توان نتایج زیر را گرفت:
۱. سطح برنامه‌ها در خوش‌بینانه‌ترین ارزیابی چیزی در حدود سطح یک حوزه‌های علمیه شیعه است.
۲. مواد و کتب درسی زوایا طبق مذهب مالکی و عقیده اشعری است و نسبت به آموزش‌های وهابیت هیچ وجه اشتراکی ندارند.
۳. این دروس همراه با برنامه‌های ذکر و سلوک صوفیانه مباحثه درسی و تا حدی تأکید بر حفظ متون اجرا شده، جنبه تربیتی تدوین شده‌ای برای تصدی اداره زوایا و امامت جماعت است.
زوایا و سیاست
به عنوان یک قاعده کلی مبنای تصوف دوری و بی‌اعتنایی به امور دنیایی و مادی و توجه به درون و صفای نفس و تزکیه و مراقبت از آن است. اما در عین حال نمونه‌هایی در تاریخ تمامی مناطق اسلامی از دخالت شیوخ و فرقه‌های صوفی در امور سیاسی مشاهده شده است. در الجزایر هم شیوه کلی و عمومی زوایا دوری از سیاست است فرق تصوف به عنوان یک سازمان و مؤسسه دینی در امور اساسی دخالت نمی‌کنند هر چند در مقاطع خاص اقداماتی خیر خواهانه جهت ایجاد صلح و دوستی و رفع اختلافات بین گروه‌های متخاصم از سوی آنها انجام می‌شود.
شیوخ فرقه‌ها و ارباب زوایا معمولاً در هر نظامی که بر کشور حاکم باشد سعی بر اطاعت و پیروی از اولی الامر دارند و با نظام حاکم همکاری می‌کنند و هیچگاه در گروه معارض و به اصطلاح اپوزسیون قرار نمی‌گیرنداین دوری از سیاست به معنای عدم پذیرش موقعیت‌های سیاسی از سوی ارباب زوایا نیست؛ زیرا بسیارند وابستگان به زوایای تصوف که در عین حال مناصب بالای سیاسی، نظامی و اداری را در کشورها عهده دار می‌شوند؛ اما این پذیرش مسئولیت اداری و سیاسی امری جدای از مشی صوفیانه آنها در زندگی فردی است. آنها دین را از سیاست جدا می‌دانند و آن را در چارچوب زندگی فردی عبادی و اخلاقی محدود می‌سازند در همان حال در پذیرش مناصب سیاسی و انجام وظایف مربوط به آن تابع مقررات دولتی و اداری هستند.
از این رو بسیاری از صاحب منصبان دولتی در الجزایر از جمله رؤسای جمهور، وزرا، مقامات عالی رتبه اداری، رؤسای احزاب، مقامات نظامی و… ممکن است در زندگی فردی صوفی مسلک و عامل به اوراد، اذکار و آئین‌های عبادی خاص بوده، در زوایا حضور یابند ولی در محیط کاری و اداری خود طبق مقررات و سیاست‌های دولتی عمل می‌کنند.
شیوخ فرقه‌ها و ارباب زوایا معمولاً در هر نظامی که بر کشور حاکم باشد سعی بر اطاعت و پیروی از اولی الامر دارند و با نظام حاکم همکاری می‌کنند و هیچگاه در گروه معارض و به اصطلاح اپوزسیون قرار نمی‌گیرند.
این موضع مسالمت جویانه با گروه‌ها و احزاب حاکم از سوی زوایا آنها را به عاملی در راه ثبات و آرامش کشور مبدل ساخته است. وجود هزاران زاویه و ضریح در سراسر کشور و میلیون‌ها پیرو، جمعیت مطمئنی را تشکیل می‌دهد که دولت‌ها برای آن حساب ویژه باز کرده و بر حمایت آنها از خود اطمینان خاطر دارند. از این روی نوعی بده بستان و تعامل مثبت بین دولت و زوایا بر قرار است.
رؤسای جمهور به هر یک از استان‌ها که سفر می‌کنند معمولاً دیدار از یکی از زوایای مهم را در دستور کار خود گذاشته و به آنها کمک‌های مالی می‌رسانند و در موسم‌های انتخابات هم کاندیداهای مختلف سری به زوایا زده و با شیخ طریقت عکس یادگاری می‌گیرند. بنابر این تصوف در قاره آفریقا و در الجزایر در عین عدم دخالت در امور سیاسی، نوعی کارکرد اطمینان بخش سیاسی در حفظ وحدت ملی و ثبات سیاسی کشور و حمایت از دولت و حزب حاکم ایفا می‌کند و در درگیری‌های جناحی و حزبی خود را از صحنه دور نگه می‌دارد. بلکه افزون بر آن به نحوی حمایت خود از گروه حاکم را ابراز می‌دارد. دولت‌های حاکم بر این کشور همیشه تلاش می‌کنند مقامات دینی دولت را به دست افراد صوفی مسلک بسپارند و از روی کار آوردن سلفی مذهبان و افراد تندرو خودداری می‌کنند.[۳]