ابوحمزه ثمالی
| نام | ثابت بن دینار ثُمالی |
|---|---|
| القاب و سایر نام‌ها | ابوحمزه ثمالی |
| زاده | حدود65هجری قمری |
| درگذشت | سال150هجری قمری مدینه در بقیع |
| راوی از معصوم | امام سجادعلیه السلام |
| صحابی | امام سجادعلیه السلام • امام باقرعلیه السلام • امام صادق علیه السلام |
| آثار | تفسیر القرآن • کتاب النوادر • رسالة الحقوق عن علی بن الحسین علیه السلام |
| دین و مذهب | اسلام • تشیع |
| فعالیت‌ها | راوی دعای ابوحمزه ثمالی |
ثابت بن دینار معروف به ابوحمزه ثمالی یکی از بزرگان کوفه و از چهره‌های معروف از اصحاب امام سجادعلیه السلام بود. او استاد علم حدیث و فقه و تفسیر بود و معارف اهل بيت علیه السلام را به شیعیان می‌آموخت. او دعای پر فضیلتی را از امام سجادعلیه السلام آموخت و روایت کرد که در سحرهای ماه رمضان خوانده می‌شود و به دعای ابوحمزه شهرت یافته است.
زندگی‌نامه
ثابت بن دینار ثُمالی، مشهور به ابوحمزه ثمالی، از یاران نزدیک امام سجاد علیه السلام بود. سال تولد او دقیقاً مشخص نیست اما با توجه به اینکه از زاذان کِنْدی (متوفی 82) روایت نقل کرده است، باید قبل از 82 قمری به دنیا آمده باشد. ابوحمزه اهل کوفه بود.
ابوحمزه ثمالی، متدین و همراه صالح علی زین‌العابدین بود. وی همچنین از همراهان امام محمد باقر و امام جعفر صادق بود. نجاشی گفت: "او بهترین اصحاب ما و معتبرترین آنها در روایت و سنت بود." به نقل از علی الرضا، وی می‌گوید: "ابوحمزه در زمان خود شبیه سلمان فارسی در زمان خود است." دعای او پذیرفته شد.
سه فرزند ابوحمزه، یعنی حمزه و نوح و منصور، نیز در قیام زیدبن علی کشته شدند. وی در سال 150 هجری قمری درگذشت.
قبیله
آل مُهَلَّب او را از موالی خود می‌دانستند اما نجاشی این ادعا را رد کرده است. ابن بابویه او را از قبیله طی و تیره بنوثُعَل دانسته و دلیل شهرت ابوحمزه را به ثمالی سکونت وی در محله اقامت قبیله ثُماله از تیره اَزْد ذکر کرده است. ابوحمزه در کوفه با زیدبن علی مراوده داشته و شاهد دعوت و شهادت او در کوفه بوده است.
آشنایی ابوحمزه ثمالی با امام زین العابدین علیه السلام
ابوحمزه ثمالی برای اولین بار امام سجاد علیه السلام را هنگامی که ایشان از مدینه به کوفه سفر کردند ملاقات کردند و شیفته و علاقه‌مند ایشان شدند. پس از نماز خواندن وی در مسجد کوفه، از او پرسیدم برای چه اینجا آمدی؟ حضرت فرمودند: برای نماز خواندن؛ اگر مردم می‌دانستند نماز خواندن در مسجد کوفه چه فضیلتی دارد، مثل کودکان چهار دست و پا به سوی آن می‌شتافتند. سپس با هم به زیارت قبر امیرالمومنان علی علیه السلام رفتند. در راه از خرمن معارف امام سجاد بهره برد.
پس از زیارت، امام به مدینه بازگشت و ابوحمزه به کوفه. پس از آن ابوحمزه بارها همراه تعدادی از فقیهان شیعه به زیارت قبر امیرالمومنین علی علیه السلام رفت. او در این سفرها معارف اهل بیت، تفسیر، حدیث و فقه را به همسفران می‌آموخت.
اعتبار ابوحمزه نزد اهل تسنن
با اینکه اهل‌سنت کمتر از روایان شیعی نقل روایت می‌کنند، به ویژه آنگاه که مورد توجه خاص این مذهب باشد، ابوحمزه از کسانی است روایاتش به فراوانی مورد توجه آنان قرار دارد، چنانکه ابن عساکر در جاهای مختلف و ابن کثیر در موارد بسیار با اخبار و روایاتش استناد جسته اند و ابوالفرج اصفهانی نیز در الأغانی روایات فراوانی از او دارد. در میان رجالیون شیعه نیز ابوحمزه مورد ستایش و تعدیل واقع شده است و نجاشی او را از افراد ثقه می‌داند.
در بیان مقام وی، حتی کرامتی برایش ذکر کرده و گفته‌اند که او دعای آموخته از امام سجادعلیه السلام را بر دست شکسته فرزندش خواند که به یکباره خوب شد، به گونه‌ای که یحیی بن عبدالله شکسته بند نتوانست تشخیص دهد کدام دست او شکسته بود.
دعای ابوحمزه ثمالی
ابوحمزه در اثر مناجات‌های عارفانه، عبادت‌های عاشقانه، نغمه‌های شبانه، اطاعت خالق یگانه و شاگردی مکتب ائمه علیه السلام صاحب کرامت شد.
ابوحمزه ثمالی در اثر زحمات طاقت فرسا و فعالیت‌های شبانه روزی در کسب علم و حکمت، به مرحله‌ای رسید که به عنوان استاد علم حدیث و فقه و تفسیر، بر کرسی تدریس تکیه زد و معارف اهل بيت علیه السلام را به شیعیان آموخت.
ابوحمزه ثمالی بیشتر وقت خود را به عبادت و تدریس علوم اسلامی می‌گذراند. او از کسب فیوضات معنوی و تربیتی از محضر ائمه علیه السلام به ویژه امام زین العابدین علیه السلام غافل نبود. از سند دعای معروف به «ابوحمزه ثمالی» معلوم می‌شود که ابوحمزه در آن شب‌های نورانی همدم، همراز و نوکر محضر پیشوای چهارم امام سجاد علیه السلام بود.
وی در این رابطه می‌گوید: امام سجاد علیه السلام شب‌های ماه مبارک رمضان تا سحر مشغول به نماز بود و زمانی که وقت سحر می‌شد دعای ابوحمزه را می‌خواندند: «إِلٰهِی لَاتُؤَدِّبْنِی بِعُقُوبَتِکَ، وَلَا تَمْکُرْ بِی فِی حِیلَتِکَ، مِنْ أَیْنَ لِیَ الْخَیْرُ یَا رَبِّ وَلَا یُوجَدُ إِلّا مِنْ عِنْدِکَ ...». دعای ابوحمزه طولانی و برابر با دو جزء قرآن کریم است. فرازهای آخر دعا با این مضامین عرفانی به پایان می‌‌رسد: «...اللّٰهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ إِیماناً تُباشِرُ بِهِ قَلْبِی، وَیَقِیناً صادِقاً حَتَّیٰ أَعْلَمَ أَنَّهُ لَنْ یُصِیبَنِی إِلّا مَا کَتَبْتَ لِی، وَرَضِّنِی مِنَ الْعَیْشِ بِمَا قَسَمْتَ لِی، یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ».
دعای ابوحمزه ثمالی
ابوحمزه ثمالی نقل کرده است که در ماه رمضان، علی زین العابدین بیشتر شب را در نماز می‌گذراند و وقتی زمان شروع روزه بود، دعایی را خواند که بعداً معلوم شد. به عنوان دعا ابی حمزه ثمالی (دعای ابی حمزه ثمالی). این دعا در کتاب مصباح المتهجید شیخ طوسی ثبت شده است.
آثار
- کتاب تفسیر القرآن الکریم (یک تفسیر از قرآن).
- کتاب النوادر (کتابی درباره موارد نادر).
- کتاب الزهد (کتاب زهد).
- رسالة الحقوق عن علی بن الحسین
خصوصیات تفسیر ابوحمزه
در بعضی کتب از کتاب تفسیر ابوحمزه و در بعضی کتب از تفسیر القرآن الکریم، در تفسیر ابوحمزه، بر خلاف تفاسیر مأثور دیگر، احادیث مرسل کمتری دیده می‌شود. ابوحمزه به اسباب نزول توجه داشته و ضمن توجه به فضائل اهل بیت علیه السلام، از شیوه تفسیر قرآن به قرآن استفاده کرده و به اجتهاد، قرائت، لغت، نحو و نقل آرای مختلف در معنای آیات اهتمام ویژه داشته است.
چند روایت درباره عظمت مقام ابوحمزه
- روزی حضرت صادق علیه السلام به او فرمود: «من هر گاه تو را می‌ببینم، احساس آرامش می‌کنم.»
- امام صادق علیه السلام فرمود: «ابوحمزه در زمان خودش مانند سلمان در زمان خودش بود.»
- امام رضا علیه السلام فرموده اند: «ابوحمزه ثمالی در زمان خودش مانند لقمان حکیم در زمان خودش بوده است.»
منبع
برگرفته از سایت زندگی‌نامه ابوحمزه ثمالی یکی از یاران امام سجاد علیه السلام - بیتوته