نماز جمعه
نماز جمعه نمازی دو رکعتی است که در ظهر روز جمعه به جای نماز ظهر و به جماعت می‌خوانند. این عمل عبادی یکی از شعائر اجتماعی مهم مسلمانان از صدر اسلام بوده و از نمادهای همبستگی مسلمانان شناخته می‌شود. نماز جمعه با حضور دست کم پنج نفر برپا می‌شود که یکی از آنها امام جمعه است. امام جمعه باید قبل از نماز دو خطبه برای نمازگزاران قرائت کند که دعوت به تقوا جزو مضامین آن است. حکم فقهی برگزاری این نماز در سوره جمعه آمده است. روایات، نماز جمعه را حج مستمندان و موجب آمرزش گناهان شمرده‌اند و برخی روایات ترک آن را مایه نفاق و فقر دانسته‌اند. نماز جمعه در زمان حضور امامان معصوم واجب و در زمان غیبت بنابر نظر بیشتر مراجع تقلید واجب تخییری است. در ایران نماز جمعه در دوران حکومت شاه اسماعیل صفوی رواج یافت و از آن پس در شهرهای بسیاری برگزار شد. در دوران جمهوری اسلامی در همه شهرهای کشور این نماز برپا می‌شود. با توجه به مسائل سیاسی-اجتماعیِ خطبه‌ها، نماز جمعه به نماز عبادی - سیاسی نیز مشهور شده است.
اهمیت و جایگاه نماز جمعه
در قرآن در سوره جمعه، مؤمنان با صراحت به حضور در نماز جمعه دعوت شده‌اند: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید چون برای نماز جمعه ندا در داده شد به سوی ذکر خدا بشتابید و داد و ستد را واگذارید. اگر بدانید این برای شما بهتر است».[۱] در روایات نیز اهمیت و جایگاه نماز جمعه چنین بیان شده است:
موجب آمرزش گناهان گذشته[۲]
کاهش دهنده سختی‌های قیامت [۳]
پاداش‌های فراوان در مقابل هر گامی که به سوی نماز جمعه بردارد[۴]
خداوند آتش را بر بدن او حرام می‌کند[۵]
سبک شمردن آن باعث پریشانی و بی‌برکتی است[۶]
علی بن ابی‌طالب(ع) برخی زندانیان را به واسطه شرکت در نماز جمعه، آزاد می‌کرد.[۷]
فقیهان مذاهب اسلامی با توجه به آیات سوره جمعه، خودداری از اعمالی که موجب کوتاهی در اقامه نماز یا از دست دادن آن می‌شود را لازم دانسته‌اند.
در منابع فقهی مذاهب اسلامی فصلی از مبحث نماز (کتاب الصلوة) به موضوع نماز جمعه اختصاص دارد.[۸]
نیز نگارش آثار فقهی و رساله‌های مستقل درباره نماز جمعه، به سبب جایگاه مهم این عبادت، از قرون اولیه متداول بوده است.[۹]
در دوره صفویه و در پی رواج اقامه نماز جمعه در ایران رساله‌نویسی دراین‌باره جدّی‌تر شد.[۱۰]
بسیاری از فقهای صاحب نام رساله‌هایی درباره نماز جمعه به زبان عربی و فارسی تألیف کردند که برخی از آنها در رد یا دفاع از رساله‌های دیگر بود.[۱۱]
این رساله‌ها به لحاظ رویکرد فقهی بر چهار قسم‌اند: رساله‌هایی که درصدد اثبات وجوب عینی نماز جمعه‌اند، رساله‌هایی که جایز بودن اقامه نماز جمعه یا وجوب تخییری آن را در عصر غیبت اثبات می‌کنند، رساله‌هایی که برای اثبات حرمت نماز جمعه نگاشته شده‌اند و رساله‌هایی که نظر مؤلفان آنها دقیقاً روشن نیست.[۱۲]
حکمت نماز جمعه
در اسلام چهار اجتماع بزرگ و مهم وجود دارد: اجتماعات روزانه که در نماز جماعت‌ها حاصل می‌شود؛ اجتماعات هفتگی که در مراسم نماز جمعه بدست می‌آید؛ اجتماع در نماز عید قربان و فطر؛ و اجتماع حج که در کنار خانه خدا هر سال یکبار انجام می‌گیرد.
نماز جمعه با توجه به ذکر مسائل مهم سیاسی و اجتماعی و اقتصادی چنین آثاری را به دنبال دارد:
آگاهی بخشی در زمینه معارف اسلامی و رویدادهای مهم اجتماعی و سیاسی ایجاد همبستگی و انسجام بیشتر مسلمانان تجدید روح دینی و نشاط معنوی جلب همکاری برای حل مشکلات
وجوب نماز جمعه
فقهای شیعه و اهل سنت برای اثبات وجوب نماز جمعه به آیه ۹ سوره جمعه و احادیث متعدد][۱۳] و اجماع استناد کرده و ترک کننده آن را شایسته عقوبت دانسته‌اند.[۱۴]
برخی فقها در استناد به آیه ۹ سوره جمعه برای وجوب اقامه نماز جمعه مناقشه کرده و گفته‌اند که این آیه در صدد تشریع و اثبات وجوب اقامه نماز جمعه نیست بلکه شرکت کردن در نماز جمعه‌ای را که به شکل صحیح بر پا شده لازم دانسته و در مقام توبیخ کسانی است که با وجود اقامه شدن نماز جمعه صحیح از حضور در آن خودداری می‌کنند و به تجارت یا امور دیگر می‌پردازند.[۱۵]
نماز جمعه برای همه افراد واجب نیست و از عهده برخی افراد برداشته شده است که عبارت‌اند از:
زنان مسافران بیماران و کسانی که توانایی شرکت کردن در نماز جمعه را ندارند مانند نابینایان، ناشنوایان و پیران بردگان کسانی که از ضرر مالی یا جانی بر اثر شرکت کردن در نماز جمعه ترس دارند کسانی که بیش از دو فرسخ از محل اقامه نماز جمعه فاصله دارند.[۱۶]
حکم نماز جمعه در عصر غیبت امام زمان
اقامه نماز جمعه در دوره غیبت امام معصوم از موضوعات بحث برانگیز در میان فقهای شیعه است که عده‌ای به حرمت آن، عده‌ای به وجوب تعیینی آن و عده‌ای به وجوب تخییری آن نظر داده‌اند.[۱۷]
حرمت
برخی فقهای متقدم شیعه از جمله سَلاّر دیلمی[۱۸] و ابن ادریس حلّی[۱۹] و به پیروی از ایشان بسیاری از فقهای متأخرتر از جمله فاضل هندی مشروعیت نماز جمعه را مشروط به حضور امام معصوم یا حضور فردی دانسته‌اند که از سوی او به امامت جمعه منصوب شده باشد.[۲۰]
پیروان فتوای حرمت نماز جمعه با این استدلال که حضور یا اجازه امام شرط صحت آن است و در عصر غیبت چنین اجازه‌ای وجود ندارد برپا داشتن نماز جمعه را در این عصر جایز نمی‌دانند.[۲۱]
همچنین برخی گفته‌اند که ولی فقیه در کارهایی که نیاز به اختیارات وسیع (بَسطِ ید) دارد مانند برپا کردن نماز جمعه و امر به جهاد، از سوی معصوم نیابت ندارد.[۲۲]
از جمله ادله مورد استناد قائلان به حرمت، احادیثی است که در آنها تعابیری مانند «امام» و «امام عَدل تَقی» آمده و گفته شده که مخالفت با امام در مورد نماز جمعه باعث هلاکت است یا برپا داشتن نماز جمعه جز با حضور امام عادل و پرهیزگار صحیح نیست.[۲۳]
امام سجاد(ع) در صحیفه سجادیه[۲۴] نیز امامت جمعه را مقامی مخصوص برگزیدگان خدا دانسته است. برخی فقهای متأخرتر منظور از تعابیر مذکور در این احادیث را امام معصوم ندانسته و آن را به مفاهیمی عام‌تر که شامل امام جماعت نیز بشود تفسیر کرده‌اند. به نظر آنان در این احادیث تأکید اصلی بر لزومِ به جماعت برگزار شدن بوده است.[۲۵]
وجوب عینی
از سوی دیگر در بیشتر منابع متقدم فقهی شیعه که در دسترس است هرچند به استناد احادیث بر وجوب نماز جمعه تأکید شده، امامت امام معصوم یا نایب او به صراحت شرط نشده است.[۲۶] با این همه فقیهان امامی قرون بعد حضور یا اجازه حاکم عادل[۲۷] یا امام عادل[۲۸] را از جمله شروط اقامه نماز جمعه برشمرده‌اند. شرط عدالت را برای امام جمعه تنها فقهای شیعه مطرح کرده‌اند و اهل سنت بدان قائل نیستند.[۲۹]
حداقل شرکت‌کنندگان
فقهای مذاهب اسلامی درباره حداقل تعداد کسانی که حضورشان برای انعقاد نماز جمعه ضروری است اختلاف نظر دارند: اکثر فقهای شیعه حداقل نفرات را پنج نفر و برخی هفت نفر می‌دانند. حنفیان حضور حداقل سه تن علاوه بر امام جمعه، شافعیان و حنبلیان حضور حداقل چهل تن و مالکیان حضور دست کم دوازده تن از اهالی شهر را لازم دانسته‌اند.[۳۰]
حداقل فاصله مکانی بین دو نماز جمعه
شرط دیگر صحت نماز جمعه که فقیهان شیعه و بیشتر مذاهب اهل سنّت ذکر کرده‌اند رعایت فاصله مکانی مناسب میان نماز جمعه‌ها یا متعدد نبودن آن در یک شهر است. به نظر فقهای امامی حداقل یک فرسخ فاصله میان دو نماز جمعه لازم است و اگر این شرط رعایت نشود نماز جمعه متأخر باطل خواهد بود.[۳۱]
انتخاب امام جمعه
شیعیان و فقهای بیشتر مذاهب اهل سنّت برای صحت نماز جمعه (مانند دیگر عبادات بدنی) حضور یا اجازه حاکم وقت را شرط نکرده‌اند و به امامت علی(ع) در نماز جمعه هنگامی که عثمان در محاصره مخالفان بود، استناد کرده‌اند. [۳۲] با این همه، در طول تاریخ اسلام امامت جمعه همواره منصبی حکومتی بوده است.[۳۳]
نحوه نماز جمعه
در ابتدا دو خطبه (سخنرانی) خوانده می‌شود و پس از آن دو رکعت نماز جماعت به نیت نماز جمعه اقامه می‌گردد. این دو رکعت دو قنوت مستحبی دارد؛ یکی پیش از رکوع رکعت اول و دیگری پس از رکوع رکعت دوم.
دو خطبه
نماز جمعه با دو خطبه آغاز می‌شود که در واقع جانشین دو رکعت اول نماز ظهر هستند.[۳۴]
خطیب جمعه علاوه بر داشتن شروط لازم برای امام جماعت باید واجد شرایط دیگری نیز باشد از جمله بهره‌مند بودن از گفتار رسا، شجاعت و صراحت در بیان مطالب و آشنایی با مصالح اسلام و مسلمانان. همچنین بهتر است امام جمعه از میان عالم‌ترین و شریف‌ترین افراد برگزیده شود.
امام رضا(ع) می‌فرماید: خطبه به این دلیل در روز جمعه تشریع شده است که خداوند به حاکم مسلمین امکان می‌دهد مردم را موعظه کرده و به اطاعت خدا ترغیب کند، از معصیت الهی ترسانده و آنها را به مصلحت دین و دنیایشان آگاه سازد و اخبار و حوادث مهمی که از نقاط مختلف به او می‌رسد و برای سرنوشت آنها مؤثر است به اطلاعشان برساند. دو خطبه قرار داده شد تا در یکی حمد و تقدیس الهی باشد و در دیگری نیازها، هشدارها، دعا‌ها، اوامر و دستوراتی را که با صلاح و فساد جامعه اسلامی در ارتباط است به آنها اعلام نماید.
زمان و محتوای خطبه‌ها
به نظر بیشتر مراجع تقلید خطبه‌های جمعه باید پس از ظهر شرعی ایراد شود.
به نظر مشهور فقهای شیعه خطبه دست کم باید مشتمل بر حمد خدا، صلوات بر پیامبر(ص)، وعظ و توصیه به تقوا و قرائت سوره‌ای کوچک از قرآن باشد.
گوش دادن به خطبه‌ها
نمازگزاران باید انجام دادن هر کاری را که آنان را از شنیدن خطبه‌ها باز می‌دارد مانند صحبت کردن یا نماز خواندن ترک کنند.
علی(ع) می‌فرماید: شرکت‌کنندگان در نماز جمعه سه دسته هستند: دسته‌ای قبل از امام در نماز جمعه شرکت می‌کنند در حالی که سکوت کرده و به خطبه‌ها گوش می‌دهند، شرکت آنها در نماز جمعه کفاره ده روز گناهان ایشان است. دسته دیگر کسانی هستند که در نماز جمعه شرکت می‌کنند در حالی که مشغول صحبت و حرکت هستند بهره آنها از نماز جمعه صحبت با دوستان و نشستن با آنهاست. دسته سوم هنگامی که امام جمعه به خطبه مشغول می‌شود به نماز مشغول می‌شوند آنها نیز بر خلاف سنت عمل کرده‌اند، آنها از کسانی هستند که اگر چیزی از خداوند بخواهند اگر بخواهد عطا کرده و اگر بخواهد محرومشان سازد.
دو رکعت نماز
پس از دو خطبه، دو رکعت نماز جمعه خوانده می‌شود. خواندن سوره جمعه در رکعت اول و سوره منافقون در رکعت دوم یا سوره اعلی در رکعت نخست و سوره غاشیه در رکعت دوم پس از سوره حمد مستحب است. خواندن سوره‌ها با صدای بلند (جَهْر) نیز مستحب است.
نمازی با دو قنوت
به نظر فقهای شیعه خواندن قنوت در رکعت اول قبل از رکوع و در رکعت دوم پس از آن مستحب است.
اقتدا کردن به امام در رکعت دوم نماز جمعه کافی است. یعنی می‌توان یک رکعت از نماز جمعه را به جماعت اقامه کرد و رکعت دیگر را به صورت فرادا ادامه داد.
مکان برگزاری
نمازهای جمعه معمولاً در مسجد جامع هر شهر برگزار می‌شوند که گاه به نام‌هایی چون مسجد اعظم، مسجد جماعت، مسجد جمعه و مسجد آدینه نیز خوانده می‌شود. جامع خواندن این مساجد به سبب برگزار شدن اجتماعاتی مانند نماز جمعه در آن بوده است.
گاه عواملی مانند رشد و توسعه شهرها وجود فِرَق و مذاهب گوناگون در یک شهر و ملاحظات سیاسی و امنیتی حکمرانان موجب می‌شد که در یک شهر چندین نماز جمعه برگزار شود. به گزارش ابن بطوطه در قرن هفتم در یازده مسجد بغداد نماز جمعه برپا می‌شد. در دوره ممالیک به سبب فزونی جمعیت، نماز جمعه در مساجد محلی و مدارس نیز برگزار می‌شد.
حکم خرید و فروش در هنگام نماز جمعه
آیه نهم سوره جمعه از انجام معامله در هنگام نماز جمعه نهی می‌کند: «اى كسانى كه ایمان آورده‌اید، چون براى نماز جمعه ندا درداده شد، به سوى ذكر خدا بشتابید، و داد و ستد را واگذارید. اگر بدانید این براى شما بهتر است». بنابر نظر فقیهانی که نماز جمعه را در زمان غیبت امام زمان، واجب تعیینی نمی‌دانند، خرید و فروش و سایر معاملات پس از اذان جمعه یا در هنگام اقامه نماز جمعه حرام نیست.
پیشینه
نماز جمعه قبل از هجرت و در سال دوازدهم بعثت در مکه تشریع شد. در این سال پیامبر اکرم(ص) که امکان برگزار کردن نماز جمعه در مکه را نداشت، در نامه‌ای از مُصعَب بن عُمَیر خواست که نماز جمعه را در مدینه اقامه کند بر اساسِ گزارشی دیگر نخستین نماز جمعه را اَسعَد بن زُرارَه در مدینه اقامه کرد.
با ورود پیامبر به مدینه، نماز جمعه به امامت ایشان برگزار شد. پس از شهر مدینه اولین مکانی که در آن نماز جمعه برگزار شد روستای عبدالقیس در بحرین بود.
پس از عصر نبوی بر اساس گزارش‌های تاریخی اقامه نماز جمعه در دوره خلفای نخستین و نیز در دوره حکومت حضرت علی(ع) (سال ۳۵-۴۰ق) و امام حسن(ع) (سال ۴۰) متداول بود. برخی از روایات شیعه مانند خطبه شعبانیه پیامبر اکرم(ص) و پاره‌ای از خطبه‌های نهج‌البلاغه امام علی(ع) یادگار این نمازها هستند.
در دوران امویان (۴۱-۱۳۲ق) و عباسیان (۱۳۲-۶۵۶ق) نیز نماز جمعه را خلفا یا کارگزاران آنها اقامه می‌کردند خلفا امامان جمعه مرکز خلافت را منصوب می‌کردند و انتخاب خطبای جمعه سایر شهرها برعهده امیران و والیان همانجا بود.
شرکت ائمه در نماز جمعه
از دیدگاه شیعه، حاکمان جور و امامان جمعه و جماعت منصوب از طرف آنها مشروعیت نداشته و نمی‌توان به امامت آنان نماز خواند. با این حال، بر پایه برخی احادیث، امامان شیعه و پیروان ایشان از باب تقیه یا به دلایلی دیگر گاه در مراسم نماز جمعه شرکت می‌کردند. همچنین گاهی مخالفان حکومت‌ها برای ابراز مخالفت خود از شرکت کردن در نماز جمعه خودداری می‌نمودند. حاضر نشدن در نماز جمعه سابقه‌ای ناخوشایند برای اشخاص به شمار می‌رفت.
پانویس
- ↑ سوره جمعه: آیه ۹.
- ↑ علامه مجلسی، بحارالانوار، بیروت، ج۸۶، ص۱۹۷
- ↑ ]شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۴۲۷.
- ↑ نوری، مستدرک الوسائل، قم، ج۲، ص۵۰۴
- ↑ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۲۴۷.
- ↑ حرعاملی، وسائل الشیعه، قم، ج۵، ص۷.
- ↑ نوری، مستدرک الوسائل، قم، ج۶، ص۲۷.
- ↑ مالک بن انس، المُوَطّأ، ۱۴۰۱ق، ج۱، ص۱۰۱-۱۱۲؛ شافعی، الامّ، بیروت، ج۱، ص۱۸۸-۲۰۹؛ کلینی، کافی، ۱۴۰۱ق، ج۳، ص۴۱۸-۴۲۸؛ شیخ صدوق، المقنع، ۱۴۱۵ق، ص۱۴۴- ۱۴۸؛ عسقلانی، فتح الباری، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۴۵۰-۵۴۴.
- ↑ برخی از این آثار عبارت‌اند از: • کتاب الجمعة نوشته محمد بن ادریس شافعی (متوفی ۲۰۴)؛ • کتاب الجمعة و العیدین، تألیف احمد بن موسی اشعری (متوفی ۳۰۰)؛ • کتاب الجمعة از عبدالرحمان نَسائی (متوفی ۳۰۳)؛ • کتاب صلاة الجمعة نوشته محمد بن احمد جُعفی معروف به صابونی (متوفی بعد از ۳۳۹)؛ • کتاب صلاة یوم الجمعة نوشته محمد بن مسعود عیاشی (متوفی بعد از ۳۴۰)؛ • کتاب الجمعة و الجماعة نوشته ابوالقاسم جعفر بن محمد بن قولویه (متوفی ۳۶۹)؛ • کتاب الجمعة و العیدین تألیف احمد بن ابی زهر؛ • کتاب الجمعة و الجماعة نوشته شیخ صدوق (متوفی ۳۸۱)؛ • کتاب عمل الجمعة نوشته احمد بن عبدالواحد (متوفی ۴۲۳).
- ↑ جعفریان، نماز جمعه: زمینه‌های تاریخی، ۱۳۷۲ش، ص۳۷.
- ↑ جعفریان، نماز جمعه: زمینه‌های تاریخی، ۱۳۷۲ش، ص۳۷- ۳۸؛ جعفریان، صفویه در عرصه دین، ۱۳۷۹ش، ج۳، ص۲۵۱.
- ↑ جعفریان، نماز جمعه: زمینه‌های تاریخی، ۱۳۷۲ش، ص۵۸، ۹۲.
- ↑ احمد بن حنبل، مسند، ۱۴۰۲ق، ج۳، ص۴۲۴-۴۲۵؛ نسائی، سنن نسائی، ۱۴۰۱ق، ج۳، ص۸۵-۸۹؛ حرعاملی، وسائل الشیعه، قم، ج۷، ص۲۹۵-۳۰۲؛ نوری، مستدرک الوسائل، قم، ج۶، ص۱۰.
- ↑ شوکانی، نیل الاوطار، مصر، ج۳، ص۲۵۴-۲۵۵؛ شیخ طوسی، خلاف، قم، ج۱، ص۵۹۳؛ محقق حلی، المعتبر فی شرح المختصر، ۱۳۶۴ش، ج۲، ص۲۷۴.
- ↑ منتظری، البدرالزاهر فی صلاة الجمعة و المسافر، ۱۳۶۲ش، ص۶؛ غروی تبریزی، التنقیح فی شرح العروة الوثقی، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۱۶-۱۷.
- ↑ شیخ مفید، المقنعة، ۱۴۱۰ق، ص۱۶۴؛ حسینی عاملی، مفتاح الکرامة، قم، ج۸، ص۴۶۳-۴۸۳؛ زحیلی، الفقه الاسلامی وادلّته، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۲۶۵-۲۶۸.
- ↑ برای اقوال دیگر رک: رضانژاد، صلاة الجمعه، ۱۴۱۵ق، ص۲۸.
- ↑ رضانژاد، صلاة الجمعه، ۱۴۱۵ق، ص۷۷.
- ↑ ابن ادریس حلی، السرائر، قم، ج۱، ص۳۰۴.
- ↑ فاضل هندی، کشف اللثام، تهران، ج۱، ص۲۴۶-۲۴۸؛ طباطبائی، ریاض المسائل، بیروت، ج۴، ص۷۳-۷۵؛ نراقی، مستند الشیعة، ۱۴۱۵ق، ج۶، ص۶۰؛ خوانساری، جامع المدارک، ۱۳۵۵ق، ج۱، ص۵۲۴.
- ↑ فاضل هندی، کشف اللثام، تهران، ج۱، ص۲۴۶-۲۴۸؛ طباطبائی، ریاض المسائل، بیروت، ج۴، ص۷۳-۷۵؛ نراقی، مستند الشیعة، ۱۴۱۵ق، ج۶، ص۶۰؛ خوانساری، جامع المدارک، ۱۳۵۵ق، ج۱، ص۵۲۴.
- ↑ منتظری، البدرالزاهر فی صلاة الجمعة و المسافر، ۱۳۶۲ش، ص۵۷-۵۸.
- ↑ قاضی نعمان، دعائم الاسلام، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۲۳۴؛ نوری، مستدرک الوسائل، قم، ج۶، ص۱۳-۱۴.
- ↑ الصحیفة السجادیة، ۱۳۸۰ش، ص۴۷۴.
- ↑ برای نمونه:حرعاملی، وسائل الشیعه، قم، ج۷، ص۳۱۰.
- ↑ [۲۶]برای نمونه:کلینی، کافی، ۱۴۰۱ق، ج۳، ص۴۱۸-۴۱۹؛ شیخ صدوق، الامالی، ۱۴۱۷ق، ص۵۷۳.
- ↑ شیخ مفید، المقنعة، ۱۴۱۰ق، ص۶۷۶؛ سید مرتضی، مسائل الناصریات، ۱۴۱۷ق، ص۲۶۵؛ شیخ طوسی، المبسوط فی فقه الامامیة، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۱۴۳.
- ↑ سید مرتضی، رسائل الشریف المرتضی، قم، ج۱، ص۲۷۲، ج۳، ص۴۱.
- ↑ محقق حلی، المعتبر فی شرح المختصر، ۱۳۶۴ش، ج۲، ص۲۷۹-۲۸۰.
- ↑ کاسانی، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۶۶.
- ↑ حسینی عاملی، مفتاح الکرامة، قم، ج۲، ص۱۳۰-۱۳۵؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۹۸۱م، ج۱۱، ص۲۴۵
- ↑ شافعی، الامّ، بیروت، ج۱، ص۱۹۲؛ ابن قدامه، المغنی، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۱۷۳-۱۷۴؛ نووی، المجموع، بیروت، ج۴، ص۵۰۹.
- ↑ جعفریان، صفویه در عرصه دین، ۱۳۷۹ش، ج۳، ص۲۵۵.
- ↑ سید مرتضی، رسائل الشریف المرتضی، قم، ج۳، ص۴۱؛ رافعی قزوینی، فتح العزیز شرح الوجیز، بیروت، ج۴، ص۵۷۶؛ نووی، المجموع، بیروت، ج۴، ص۵۱۳؛ مقایسه کنید با: حرعاملی، وسائل الشیعه، قم، ج۷، ص۳۱۲-۳۱۳