ابن‌ دایه بغدادی

احمد بن ابی الحسن یوسف بن ابراهیم كاتب
نام کامل	احمد بن ابی الحسن یوسف بن ابراهیم كاتب
نام‌های دیگر	ابن ‏‌دایه بغدادی
اطلاعات شخصی
روز تولد	250ق.
محل تولد	مصر
دین	اسلام، شیعه
آثار	تفسیر الثمره لبطلمیوس اخبار المنجمین اخبار الاطباء مختصر المنطق السیاسه لافلاطون الطبیخ كتاب المكافاه سیره احمدبن طولون حسن العقبی
فعالیت‌ها	منجم ریاضی‌‏دان شاعر نویسنده دربار طولونی

احمد بن ابی الحسن یوسف بن ابراهیم كاتب، معروف به ابن‏‌ دایه بغدادی. وی در مصر به تحصیل علم و ادب پرداخت و علاوه بر شعر، در طب، نجوم، تاریخ و حساب نیز تبحر یافت. تخصص او در علم ریاضیات چنان بود كه او را یكی از بزرگ‏ترین ریاضی‌‏دانان اسلامی قرن چهارم هجری و در ردیف «ثابت بن قره حرانی»، «ابوالوفاء»، «ابن عراق» و «خجندی» دانسته‌‏اند. ذوق ادبی و شعری او چنان بود كه گاهی در محاورات عادی، از طریق شعر پاسخ می‏‌گفت. برخی از دانشمندان شیعه مانند سید بن طاووس و ابن شهرآشوب تصریح به تشیع وی كرده‌‏اند.

معرفی اجمالی

احمد بن ابی الحسن یوسف بن ابراهیم كاتب، یاقوت كنیه پدرش را «ابی یعقوب» ذكر كرده است. معروف به «ابن‏‌ دایه بغدادی». منجم، ریاضی‏‌دان، شاعر و نویسنده دربار طولونی. یاقوت كنیه پدرش را «ابی یعقوب» ذكر كرده است. مادر بزرگ او دایه خلیفه «ابواسحاق ابراهیم بن مهدی» بود و به همین سبب او و پدرش را «ابن دایه» خوانده‌‏اند. ولادت او معلوم نیست اما از آن‌جا كه وفات پدرش حدود سال 250هجری بود، ناگزیر او می‌‏بایست در همین حدود یا پیش از آن تولد یافته باشد و ظاهراً تولد او پس از آمدن پدرش از بغداد به مصر بوده است. وفات او را به سال سیصد و سی و اندی بعد از هجرت نوشته‌‏اند. سید عاملی و زركلی ترجیحاً وفات او را به سال 340 هجری در نظر گرفته‌‏اند، اما دیگران سال 334هجری نوشته‌‏اند. پدرش«یوسف بن ابراهیم» از شاعران و نویسندگان دربار «ابن‏طولون» فرمانروای مصر و شام بود. وی در مصر به تحصیل علم و ادب پرداخت و علاوه بر شعر، در طب، نجوم، تاریخ و حساب نیز تبحر یافت. تخصص او در علم ریاضیات چنان بود كه او را یكی از بزرگ‏ترین ریاضی‌‏دانان اسلامی قرن چهارم هجری و در ردیف ثابت بن قره حرانی، ابوالوفاء، ابن عراق و خجندی دانسته‌‏اند. ترجمه آثار ریاضی او به زبان لاتین، در تكمیل دانش ریاضیات در قرن‌های میانه تأثیر زیادی داشته است. از جمله «لئوناردو فیبوناتچی: LEONARDO FIBONACCI»، «یوردانوس نموراریوس: JORDANUS NEMORARIUS» و «پیزایی» از ریاضی‏‌دانان سده هفتم هجری در آثار خود او را ستوده و از او بهره جسته‌‏اند و با «اقلیدس» هم‌پایه‏‌اش دانسته‌‏اند. وی بعد از مرگ پدر، شغل او را در دربار طولونیان ادامه داد و تا آخر عمر به همین كار مشغول بود. ذوق ادبی و شعری او چنان بود كه گاهی در محاورات عادی، از طریق شعر پاسخ می‏‌گفت. برخی از دانشمندان شیعه مانند سید بن طاووس و ابن شهرآشوب تصریح به تشیع وی كرده‌‏اند. قطعاتی از اشعار او نیز دلالت كامل بر تشیع او دارد زیرا وی در این اشعار تصریح به وصایت و جانشینی علی‌ بعد از پیغمبرصلی الله علیه نموده است:

خیر من صلی و صام و من

مسح الاركان و الحجبا

و وصی المصطفی و اخ

دون ذی‏القربی و ان قربا

و امیرالمؤمنین به

ناثر الأخبار و الكتبا

(علی بهترین كسی بود كه نماز گزارد و روزه گرفت و اركان كعبه و پرده‌‏های آن را مسح نمود. او جانشین مصطفی و برادری بود كه از همه خویشان نزدیک نزد او گرامی‌‏تر بود. او امیرمؤمنان بود ما اخبار و كتاب‌ها را از او روایت می‏‌كنیم).

از اساتید و شاگردان او چیزی در منابع به چشم نمی‏‌خورد. بعضی از كتاب‏‌های او اكنون موجود و به چاپ رسیده است مانند كتاب المكافاه و سیاست افلاطون كه با عنوان «الفلسفه السیاسیه عندالعرب» در سال 1971م در الجزیره به چاپ رسیده است. كتاب مكافاه نیز مجموعه‏‌ای است مشتمل بر 71 داستان از رویدادهای عراق، مصر و سایر كشورهای اسلامی و زندگی اجتماعی عصر طولونیان. این كتاب در سال 1941م به كوشش محمد امین افندی در قاهره چاپ شده است.

هم‌نامان

1. ابوجعفر احمدبن یوسف بن قاسم بن صبیح عجلی(م214ق). از ثروتمندان بغداد و مشهورترین كاتب و سپس وزیر مأمون.
2. ابوجعفر احمدبن یوسف بن ابراهیم معروف به ابن‏ دایه و صاحب شرح‏‌ حال.
3. ابونصر احمدبن یوسف سلیكی منازی(م437ق) كاتب ابونصر كردی در شمال عراق و هم‏ مجلس با ابوالعلاء معری شاعر معروف شام.

آثار

یاقوت در معجم‏‌الادباء تألیفات متعددی از او برمی‌‏شمارد كه از جمله آنها:

• «تفسیر الثمره لبطلمیوس»،
• «اخبار المنجمین»،
• «اخبار الاطباء»،
• «مختصر المنطق»،
• «السیاسه لافلاطون»،
• «الطبیخ»، «كتاب المكافاه»،
• «سیره احمدبن طولون»،
• «حسن العقبی» هستند.

منابع

1. الاعلام، زركلی، ج1ص272؛
2. اعیان الشیعه(قطع بزرگ)، ج3صص206 و207؛
3. دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج3ص487؛ دائره المعارف تشیع، ج1ص528؛
4. الذریعه، ج4ص348؛
5. فرج المهموم فی تاریخ علماء النجوم، ص128؛
6. كتابخانه ابن طاوس، اتان گلبرگ، ص549 شماره 580؛
7. كشف الظنون، ج1ص667؛ وج2ص1015؛
8. معجم المؤلفین، ج2ص207؛
9. معجم المطبوعات العربیه، ج1ص289؛
10. هدیه العارفین، ج1ص60؛ وج2ص549.