مشهد
| مشهد | |
|---|---|
 | |
| کشور | ایران |
| تعداد جمعیت | حدود 3 میلیون نفر |
| ویژگی خاص | محل دفن امام هشتم شیعیان |
مشهد کلان‌شهری در شمال شرقی ایران و مرکز استان خراسان رضوی است. با ۳۵۱ کیلومتر مربع، مشهد به عنوان دومین شهر پهناور ایران شناخته می‌شود. به دلیل وجود حرم علی بن موسی (رضا) (علیه‌السّلام)، هشتمین امام شیعیان، این شهر سالانه پذیرای بیش از ۲۷ میلون زائر است.
ریشه‌شناسی نام شهر مشهد
معنی واژه مشهد محل شهود و محل شهادت است. شیعیان معتقدند علی بن موسی (رضا) (علیه‌السّلام) پس از شهید شدن به دست مأمون عباسی در سال ۲۰۳ هجری قمری در آرامگاه هارونی سناباد به خاک سپرده شد. بعد از آن سناباد نوغان به نام مشهدالرضا خوانده شد و کم کم علی‌الخصوص در زمان شاه طهماسب صفوی بر پهنه آن افزوده گشت. مردم توس (طوس) به مشهد کوچ داده شدند و به مرور زمان نام مشهد برای این شهر ماندگار شد[۱].
اقتصاد شهر مشهد
مشهد یکی از قطب‌های مهم کشاورزی و صنعت ایران است و از شاهرگ‌های اصلی اقتصاد این کشور به شمار می‌رود. قالی‌بافی، زیورآلات فیروزه‌ای و صنایع چرم، از مشهورترین و سودآورترین صنایع دستی این محدوده از ایران محسوب می‌شود. این محدوده همچنین در کشت زعفران- طلای سرخ - مقام اول را دارد و بیش از 94 درصد از زعفران جهان محصول نواحی اطراف این شهر است. زعفران را می‌توان یکی از عناصر مهمی که در گردشگری مشهد نقش به سزایی دارند معرفی کرد[۲].
تاریخچه شهر مشهد
در این نوشتار تاریخ مشهد را به سه دوره کلی تقسیم می‌کنیم: دوره خلافت اسلامی، دوران حکومت‌های ایرانی تا عصر صفویه و دوران صفویه تا کنون.
دوره خلافت اسلامی
بر اساس مستندات تاریخی، علویان بر علیه مأمون عباسی جانشین هارون فقط چند سال بعد از حکومتش طغیان کردند. وی به قصد جلب تمایل شیعیان به خود، علی بن موسی الرضا (علیه‌السّلام)، امام هشتم شیعیان را به جانشینی خود انتخاب کرد و بعد از مدتی با او راهی بغداد شد. در طول راه، در روستای سناباد نوغان، علی بن موسی الرضا (علیه‌السّلام) وارد منزل امیر سناباد شد و همان‌جا به قتل رسید. پیکر علی بن موسی الرضا (علیه‌السّلام) در ۵/۱ کیلومتری روستای سناباد و در کنار مقبره هارون به خاک سپرده شد. همانطور که ذکر شد پس از این واقعه، آن نقطه به مشهد الرضا و بعدها به اختصار به مشهد معروف شد.
دوران حکومت‌های ایرانی تا عصر صفویه
همچون دیگر شهرهای بزرگ ایران، مشهد نیز از آسیب‌های ناشی از افزایش جنگ در طول سالیان متمادی در امان نماند. مؤسس سلسله غزنویان، سبکتگین، در زمان فتح توس آرامگاه علی بن موسی الرضا (علیه‌السّلام) را ویران کرد. بعد از او پسرش سلطان محمود غزنوی اقدام به بازسازی آرامگاه نمود. توس در زمان سلجوقیان از رونق خوبی برخوردار بود. خواجه نظام الملک در طی ۳۰ سال وازرتش توجه ویژه‌ای به توس داشت.
سده ششم هجری قمری نخستین باری بود که به دستور سلطان سنجر سلجوقی، گنبدی بر فراز حرم علی بن موسی الرضا (علیه‌السّلام) ساخته شد. در سال ۷۹۱ هجری قمری، توس از طرف میران شاه که پسر تیمور بود، ضربه مهلکی دریافت کرد. نجیب‌زاده‌ای مغولی که حاکم بر منطقه بود بر علیه تیمور شورش کرد. تیمور برای مقابله با او فرزند خود میران شاه را به منطقه فرستاد.
توس بعد از محاصره‌ای چندین ماهه مورد حمله قرار گرفت و تنها تلی از خاک از آن باقی ماند. ده‌ها هزار نفر در این حمله جان خود را از دست دادند. افرادی که زنده ماندند در حرم امام رضا (علیه‌السّلام) ساکن شدند. بعد از آن اتفاق توس رونق خود را از دست داد و مشهد به عنوان پایتخت شناخته شد. توس هرگز به رونق قبلی خود بازنگشت و روی توجه تاریخ به سوی شهری که قرن‌ها با نام نوغان شناخته می‌شد و هم اینک به مشهد تغییر نام پیدا کرده بود، قرار گرفت.
دوران تیموریان (سده نهم هجری قمری) به همت شاهرخ تیموری و همسر وی گوهرشادآغا، آبادانی‌های زیادی در شهر مشهد انجام گرفت. به طوری که نخستین مسجد جامع این شهر با نام مسجد گوهرشاد در همین دوران ساخته شد.
دوران صفویه تا کنون
با روی کارآمدن خاندان صفوی عرصه تازه‌ای در موفقیت شهر مشهد پدیدار شد. شاه اسماعیل اول که مذهب شیعه را به عنوان مذهب رسمی کشور مستقر نمود، شهرهای مذهبی ایران یعنی قم و مشهد را در صدر اولویت‌های خود قرار داد. زیارت این شهرها توسط مردم رونق قابل توجهی به شهر آورده شد. تمامی سلاطین صفوی در توجه به خراسان و به ویژه مشهد سعی وافری داشتند.
سال ۹۹۷ هجری قمری زمان فاجعه‌ای برای مشهد بود. عبدالمؤمن شیبانی پس از چهار ماه محاصره مردم مشهد را مجبور به تسلیم کرد و دست به کشتار و غارت‌های وحشیانه‌ای زد. شاه عباس اول در سال ۱۰۰۶ هجری قمری موفق به بازپس گیری این شهر از وی شد. دوران شاه عباس اول مصادف با روزهای رونق هرچه بیشتر برای مشهد بود. از اقدامات مهم وی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
احداث شاهراهی میان اصفهان، مشهد و هرات و ساخت کاروانسراها و آب انبارهای بزرگ در آن مسیر
توسعه حرم رضوی
احداث خیابانی از غرب به شرق شهر مشهد
نهادن عنوان شهرمقدس ایران بر مشهد
انتقال آب چشمه گیلاس
لازم به ذکر است مشهد یکی از معدود شهرهای ایران در زمان صفویه بود که در آن سکه ضرب می‌شد. اما دوران اوج شهر مشهد با روی کارآمدن نادرشاه افشار آغاز شد. وی پایتخت را که در زمان صفویان، اصفهان بود به مشهد انتقال داد و این کار را با هدف استفاده از موقعیت ژئوپلتیکی این شهر انجام داد. نادرشاه یکی از بانیان بزرگ در توسعه حرم امام رضا (علیه‌السّلام) به شمار می‌رود. او به شکرانه یکی از پیروزی‌هایش گلدسته‌ای طلایی در جنوب صحن انقلاب کنونی و شمال غربی گنبد بنا کرد. در زمان بازگشت از هند، هدایای فراوانی را به حرم عرضه نمود و دستور داد ایوان امیر علیشیر نوایی مجدداً ساخته شود. این ایوان که با الواح زرین پوشیده شده هم اکنون به نام ایوان طلای نادری شناخته می‌شود. سقاخانه وسط صحن نیز به دستور نادرشاه ساخته شد.
جاذبه‌های مذهبی مشهد
مشهد که یکی از پرگردشگرترین شهرهای ایران به شمار می‌رود دارای جاذبه‌های گردشگری فراوانی است.
حرم علی بن موسی الرضا (علیه‌السّلام) و موزه آستان قدس رضوی که شامل چندین موزه می‌شود، مهم‌ترین جاذبه‌های مذهبی در مشهد به شمار می‌روند. حرم امام رضا (علیه‌السّلام) سالانه میزبان بیش از ۲۷ میلیون نفر زائر داخلی و ۲ میلیون نفر زائر خارجی است.
آرامگاه یا حرم امام رضا (علیه‌السّلام) (حرم رضوی) مجموعه‌ای است دربرگیرنده آرامگاه امام رضا (علیه‌السّلام)، مسجد گوهرشاد، موزه، دو کتابخانه، چهار مدرسه علوم دینی، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، یک سالن غذاخوری و رواق‌های وسیع.
مسجد گوهرشاد
یکی از اماکن مذهبی مشهد که در جوار بارگاه ملکوتی حضرت امام رضا (علیه‌السّلام) و به دستور گوهرشاد بیگم همسر شاهرخ و در سال ۸۲۱ هجری قمری ساخته شد، مسجدی با نام مسجد گوهرشاد می‌باشد. [۳]
مسجد گوهرشاد مجموعه‌ای از کاشی کاری‌های زیبا و اسلوب معماری اصیل اسلامی می‌باشد و به دلیل وجود این ظرافت‌های بی‌نظیر، بعنوان یکی از شاهکارهای معماری ایرانی اسلامی دوره حکومتی تیموریان شناخته می‌شود.
همچنین مسجد گوهرشاد بدلیل همجواری در کنار مرقد مطهر حضرت امام رضا (علیه‌السّلام) یکی از مساجد مهم و پر رفت و آمد در بین مساجد ایران می‌باشد که حتی می‌توان آن را پر بازدیدترین مسجد ایران نیز نامید.
مسجد گوهرشاد در بازه‌های زمانی گوناگون، بدلیل صدمات فراوانی که به آن وارد شده است، از جمله زمین لرزه سنگین سال ۱۰۸۴ هجری قمری، صدماتی را دید که توسط معماران این صدمات مرمت گشت.
همچنین مرمت‌های دیگری نیز پس از گلوله‌باران روس‌ها در سال ۱۳۳۰ هجری قمری بروی گنبد و ایوان‌های این مسجد انجام گردید.
نام بانی این مسجد بانو گوهرشاد بیگم در دو جا با کاشی معرق نگاشته شده است. یکی در قسمت بالای در نقره‌ای که به دارالسیاده می‌رود و دیگری بر کتیبه ایوان مقصوره که به خط زیبای شاهزاده بایسنقر می‌باشد.
مسجد گوهرشاد به روش و سبک چهار ایوانی ساخته شده است و در طی سالیان گذشته، گنبد آن ۴ بار مرمت شده است. معمار مسجد گوهرشاد استاد قوام‌الدین شیرازی می‌باشد که این مسجد را به شیوه دوران تیموری بنا کرده است.
مساحت مسجد گوهرشاد ۲۸۰۰ مترمربع می‌باشد و زیربنای آن ۹۴۰۰ متر مربع بوده و در قسمت جنوبی آرامگاه امام رضا (علیه‌السّلام) قرار دارد و از رواق‌های دارالسیاده و دارالحفاظ به آن راه وجود دارد. مسجد گوهرشاد دارای ۴ ایوان بزرگ و ۷ شبستان است. گنبدخانه پشت ایوان مقصوره، با شبستان‌های یک طبقه، بخش‌های مختلف مسجد را به هم پیوند می‌دهد. چهار ایوان مسجد گوهرشاد با نام‌های ایوان مقصوره (ضلع جنوبی)، ایوان دارالسیاده (ضلع شمالی)، ایوان اعتکاف (ضلع شرقی)، ایوان شیخ بهاءالدین (ضلع غربی) شناخته می‌شوند.
آرامگاه خواجه ربیع
آرامگاه خواجه ربیع که در دوران صفویه و به توصیه شیخ بهایی توسط شاه عباس صفوی ساخته شده است، یکی از آثار ملی ایران و همچنین یکی از اماکن مذهبی مشهد می‌باشد که در سال ۱۳۱۰ هجری شمسی و به شماره ۱۴۲ در فهرست آثار ملی کشور ثبت شد.
خواجه ربیع یا همان ابوزید ربیع بن خثیم اسدی از طایفه بنی‌اسد و ساکن کوفه و از زمره زهّاد هشتگانه صدر اسلام و تابعین و همچنین از یاران حضرت علی بن ابی‌طالب (علیه‌السّلام) و اصحاب پیامبر اسلام در دوران صدر اسلام بوده است.
خواجه ربیع در سال‌های پایانی خلافت حضرت علی (علیه‌السّلام)، شهر کوفه را به مقصد خراسان ترک نمود و در ساکن شهر نوغان در مرکز ولایت توس شد و در سال ۶۳ هجری قمری در شهر نوغان چشم از جهان فرو بست.
آرامگاه خواجه ربیع توسط شاه عباس صفوی و به توصیه شیخ بهایی و با سرپرستی یکی از سادات رضوی مشهد به نام «میرزا افلغ» در اویل قرن ۱۱ قمری ساخته شد.
آرامگاه با‌شکوه خواجه ربیع یکی از ابنیه زیبا، دیدنی و متبرک شهر مشهد می‌باشد که به همین علت مورد توجه زائرین و مجاورین این شهر مقدس گردیده است و سالانه بازدیدکنندگان و گردشگران فراوانی را به خود جذب می‌کند.
آرامگاه خواجه ربیع در زمان قدیم در روستای با نام حسین‌آباد خواجه ربیع قرار داشت که از جمله موقوفات مزار خواجه می‌باشد و اداره این آرامگاه و املاک در قرن اخیر بر عهده آستان قدس رضوی می‌باشد.
آرامگاه خواجه ربیع در شهر مشهد، یکی از قبرستان‌های مهم مشهد محسوب می‌گردد و همچنین قبر فتحعلی خان قاجار که در سال ۱۱۳۹ هجری قمری در باغ خواجه و بدست نادر قلی افشار کشته شد، نیز در زیر گنبد مقبره خواجه می‌باشد. مقبره خواجه ربیع دارای گنبدی به ارتفاع ۱۸ متر بر روی بنایی چهار ایوانی است و گنبد این آرامگاه از کاشی‌های زیبای فیروزه‌ای و درون بنا هم مزین به نقاشی‌های طلایی رنگ می‌باشد. طرح آرامگاه خواجه ربیع در نمای بیرونی هشت ضلعی و در نمای درونی چهار ایوانی است. از میان دیوار و پشت ایوان‌های چهارگانه اصلی، چهار ورودی وجود دارد که به شاه‌نشین‌ها راه دارند و ورودی اصلی از یک ایوان بلند تشکیل گردیده است که در دو طاق‌نما در پایین و بالا ایجاد شده و در میان طاق‌نماها، درِ ورودی و پنجره مستطیل‌شکلی جاسازی گشته است. همچنین نمای خارجی بنا نیز، از تزئینات جالب و چشمگیری برخوردار است که عمده تزئینات آن به صورت معقلی انجام شده است و تزئینات کاشی‌کاری در زیز ایوان نیز، به مجموعه بنا جلوه خاصی بخشیده است. همچنین کتیبه‌های خوش نقش با زمینه لاجوردی که با خط سفید و به قلم زیبای علیرضا عباسی خطاط معروف عصر صفوی مرقم گردیده به آن زینت بخشیده است. این آرامگاه در انتهای خیابان عبادی (خواجه ربیع) شهر مشهد قرار گرفته است.
آرامگاه خواجه اباصلت هروی
به استناد روایات و منابع معتبر تاریخ اسلام، عبدالسلام بن صالح بن سلیمان ایوب بن میسره مشهور به «خواجه اباصلت هروی» از دانشمندان، محدثین، متکلمین و راویان به نام عصر خود بوده که به نقل از مجالس المؤمنین، خواجه اباصلت در سال ۱۶۰ هجری قمری و در شهر مدینه چشم به جهان گشود و به علت اینکه اجداد خواجه اباصلت از شهر هرات (یکی از ولایات افغانستان) بوده‌اند به «اباصلت هروی» معروف گردیده است.
خواجه اباصلت پس از هجرت حضرت امام رضا (علیه‌السّلام) از مدینه به خراسان، به این منطقه آمد و در سفر و حضر ملازم و همراه حضرت علی بن موسی الرضا (علیه‌السّلام) و راوی صریح چگونگی شهادت آن حضرت به دست مأمون عباسی بود و بعد از آن کتاب وفاه الرضا را تالیف کرد.
خواجه اباصلت هروی بنا به قول سمعانی اباصلت در سال ۲۳۶ هجری قمری و در زمان حکومت طاهر بن عبدالله بن طاهر در خراسان چشم از جهان فرو بست. بنای پیشین آرامگاه خواجه اباصلت بصورت بقعه‌ای نیمه مخروبه بوده که به همت کربلایی محمد علی درویش، از عرفای سده هشتم هجری، این آرامگاه بازسازی گردیده و به صورت یک بنای چهار ضلعی و گنبدی بر فراز آن تجدید بنا گردید.
در سال‌های اخیر آرامگاه خواجه اباصلت که یکی از اماکن مذهبی مشهد می‌باشد، گسترش یافته و با زیر بنای ۹۲۰ مترمربع با شیوه جدید بازسازی شده و در اطراف این آرامگاه نیز امکانات رفاهی همچون رستوران، چایخانه، بخش اداری، تجاری و پارکینگ فراهم شده است.
آرامگاه خواجه اباصلت در جنوب شرقی و در ۵ کیلومتری شهر مشهد و همچنین در حاشیه جاده فریمان به مشهد قرار دارد.
آرامگاه خواجه مراد
بنای آرامگاه منسوب به ابو حبیب هرثمه بن اعین مشهور به «خواجه مراد» که طبق برخی روایات و منابع معتبر تاریخ اسلام از اصحاب ویژه حضرت علی بن موسی الرضا (علیه‌السّلام) بوده است، در حدود ۱۵ کیلومتری شرق شهر مقدس مشهد و در دامنه ارتفاعات امتداد یافته از رشته کوه بینالود قرار دارد و این آرامگاه یکی از اماکن مذهبی مشهد محسوب می‌شود.
آرامگاه خواجه مراد در فاصله ۳ کیلومتری آرامگاه خواجه اباصلت هروی می‌باشد و زائرین می‌توانند هر دو آرامگاه را با فاصله کم زیارت کنند.
به استناد برخی منابع تاریخ اسلام، خواجه مراد را از سرداران مأمون عباسی بوده است که از مدینه تا توس حضرت اما رضا (علیه‌السّلام) را همراهی کرد و پس از شهادت آن امام همانا اقدام به افشاگری علیه مأمون نمود و به دلیل این افشاگری توسط مامون عباسی در سال ۲۱۰ هجری قمری کشته شد.
طبق گفته‌ها، آرامگاه خواجه مراد تا سال ۱۳۰۰ هجری قمری، بنای قابل توجهی بر فراز مدفن هرثمه بن اعین وجود نداشته است. بنایی که در گذشته بر مزار خواجه مراد قرار داشته است شامل گنبد خانه‌ای به طول و عرض۳۰×۴×۴ متر و گلدسته‌های کم ارتفاع مزین به کاشی‌کاری و ایوان بوده است که در تغییر و تحولات امروزی بنایی جدید جای آن را گرفته و امکانات رفاهی دیگری نیز همچون زائرسرا، رستوران، فضای اداری، پارکینگ و بازارچه برای زائرین و مجاوران به آن اضافه شده است. در نماى شمالى آرامگاه خواجه مراد، ایوان بزرگى به ارتفاع ۵ متر بنا شده که داراى تزئینات آیینه کارى است و پشت بغل‌‌هاى ایوان نیز با کاشى‌‌هاى هفت رنگ زینت شده است.
آرامگاه پیر پالاندوز
آرامگاه پیر پالاندوز مربوط به دوره صفوی و سال ۹۸۵ هجری قمری می‌باشد و در ضلع شرقی حرم امام رضا (علیه‌السّلام) واقع شده است. آرامگاه پیر پالاندوز که یکی از اماکن مذهبی مشهد نیز می‌باشد در تاریخ ۵ اردیبهشت ۱۳۵۶ با شماره ثبت ۱۳۷۵ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
آرامگاه پیر پالاندوز متعلق به محمد عارف عباسی، از عرفای بزرگ قرن دهم هجری است. بنای آرامگاه پیر پالاندوز چهار ضلعی بوده و دارای گنبد پیازی شکل و ایوان آجری زیبا است. در داخل بقعه بر سقف‌ها بقایای نقاشی‌هایی از دوران صفویه وجود دارد. بنا با کاشی‌های ساده فیروزه‌ای رنگ تزئین شده است.
آستانه متبرکه امام‌زاده یحیی
آستانه متبرکه امام‌زاده یحیی یکی از اماکن مذهبی مشهد می‌باشد که در فاصله حدود ۵۰ کیلومتری شمال‌شرقی شهر مشهد و در یک کیلومتری روستای میامی در بخش رضویه قرار دارد. این آستان مبارک محل دفن امام‌زاده یحیی بن حسین بن زید یکی از فرزندان زید بن علی بن حسین (علیه‌السّلام) می‌باشد.
بنای آرامگاه امام‌زاده یحیی مشتمل بر رواقی چهار ضلعی، گنبد فیروزه‌ای رنگ دو پوسته، مناره‌های طرفین ورودی و کتیبه‌ای سنگی بر سردر آن به تاریخ ۹۳۷ هجری قمری است.
آستانه متبرکه امام‌زاده یحیی مقارن با سال‌های اولیه حکمرانی شاه طهماسب صفوی ساخته شده است و به استناد مضمون کتیبه هویت صاحب مزار در زمان ساخت مقبره برادرزاده یحیی بن زید تصور شده، اما ارادتمندان این آستانه میامی را آرامگاه یحیی بن زید می‌پندارند.
بنابر منابع تاریخی اسلام، یحیی بن زید هم ظاهراً در سال ۲۰۷ یا ۲۰۹ هجری قمری در شهر بغداد کشور عراق چشم از جهان فرو بسته است. با این حال این آستان مبارک علاوه بر گردشگران مذهبی داخلی، در سال‌های اخیر مسلمانان کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس توجه ویژه‌ای به این مکان داشته‌اند.
در نزدیکی آستانه متبرکه امام‌زاده یحیی، چشمه آب معدنی در دامنه کوه جریان دارد که گردشگران پس از زیارت از این مکان مذهبی، از آب این چشمه نیز استفاده می‌کنند.
علمای طراز اول مشهد
در این مقطع برخی از علمای درجه اول مشهد عبارت بودند از:
- میرزا سید علی یزدی حائری معروف به خانی که صاحب فتوا و مقدّم بر دیگران بود و درس خارج می‌گفت
- شیخ حسن‌علی تهرانی که مقبول عام و خاص بود
- میرزاحبیبِ خراسانی که از حیث وجاهت عمومی و نفوذ کلمه در درجه اول قرار داشت
- ملا محمدعلی معروف به حاجی فاضل
- محمدتقی بجنوردی
- سید علی سیستانی جد سید علی حسینی سیستانی (متوفی ۱۳۴۰) که از شاگردان سید اسماعیل صدر و میرزا محمدحسن شیرازی بود و در مشهد به تدریس فقه و اصول اشتغال داشت
- آقازاده خراسانی
- حاج آقاحسین قمی[۴]
تعداد مدارس و طلاب مشهد
براساس اطلاعات موجود در مرکز مدیریت حوزه علمیه خراسان در سال تحصیلی ۱۳۸۷ـ۱۳۸۸ش در حوزه علمیه مشهد ۳۱ مدرسه سطح یک، و سه مدرسه سطح دو و سه و براساس آمار سال تحصیلی ۱۳۱۸۶ـ۱۳۸۷ش، پنج مدرسه خوابگاهی وجود دارد.
همچنین اینک در حوزه علمیه مشهد دوازده مدرسه علمیه ویژه خواهران مشغول به کار است. در مجموع در شهرهای سه استان خراسان رضوی، خراسان شمالی و خراسان جنوبی غیر از مشهد هم ۴۶ مدرسه وجود دارد. برطبق آمار رسمی موجود در کارنمای عملکرد سال ۱۳۸۶ مرکز مدیریت حوزه علمیه خراسان که در فروردین ۱۳۸۷ منتشر شده، تعداد طلاب سطح یک مشهد ۲، ۴۱۰، سطح دو و سه ۹۰۱، ۳، و شرکت‌کنندگان در امتحانات خارج فقه ۷۳۰ و شرکت‌کنندگان در امتحانات خارج اصول ۲۸۷ تن بوده است.
تعداد مدرّسان دارای پرونده سطح یک ۲۳۶، و بدون پرونده ۱۲۱، کل استادان سطح دو و سه ۱۱۳، استادان دروس عمومی ۸۶ و استادان دروس خارج فقه و اصول ۲۰ تن بوده است.
