محقق سبزواری

نویسنده این صفحه در حال ویرایش عمیق است.

یکی از نویسندگان مداخل ویکی وحدت مشغول ویرایش در این صفحه می باشد. این علامت در اینجا درج گردیده تا نمایانگر لزوم باقی گذاشتن صفحه در حال خود است. لطفا تا زمانی که این علامت را نویسنده کنونی بر نداشته است، از ویرایش این صفحه خودداری نمائید.
آخرین مرتبه این صفحه در تاریخ زیر تغییر یافته است: ۱۳:۱۳، ۲۰ نوامبر ۲۰۲۱؛

نام	محقق سبزواری
نام کامل	محمد باقر بن محمد مؤمن خراسانی سبزواری
زادگاه	سبزوار•قریهٔ نامن
زادروز	۱۰۱۷ق
محل زندگی	سبزوار•اصفهان
محل تحصیل	اصفهان
استادان	محمد تقی مجلسی• میرفندرسکی شیخ بهائی• حیدر علی اصفهانی
شاگردان	آقا حسین خوانساری• سید عبدالحسین خاتون آبادی• میر محمدصالح خاتون آبادی
تألیفات	کفایة الاحکام• ذخیرة المعاد• روضة الانوار عباسی
فعالیت‌های اجتماعی	اقامه نماز جمعه در اصفهان• شیخ الاسلام
وفات	۱۰۹۰ق
شهر وفات	اصفهان
محل دفن	حرم امام رضا (ع)

محمدباقر سبزواری، مشهور به محقق سبزواری (۱۰۱۷-‎۱۰۹۰ هـ.ق) از حکما و مجتهدین بزرگ شیعه در قرن یازدهم هجری است،نام او در کتب فقهیه زیاد برده می شود وکتاب معروف او در فقه،یکی به نامه «ذخیره »و دیگری به نام «کفایه »است وچون فیلسوف هم بوده است،بر الهیات شفای ابو علی سینا حاشیه نوشته و درسال 1090 هجری درگذشته است.محقق سبزواری نزد شیخ بهائی و مجلسی اول تحصیل کرده است.او در دوران صفویه در کمال احترام و اکرام می زیست و بر اقران و امثال مقدم بود.

ولادت و خاندان

«محمدباقر» فرزند محمد مؤمن خراسانی، در سال (۱۰۱۷ هـ.ق) در روستای «نامن» از توابع شهرستان سبزوار پا به عرصه وجود نهاد. وی پس از رحلت پدرش، به اصفهان آمد و در آنجا مسکن گزید.

فرزندان محقق سبزواری از بزرگان و عالمان جلیل القدری بوده‌اند که عبارتند از:

میرزا جعفر سبزواری اصفهانی که فقیهی زاهد و مدرسی توانا و از فحول دانشمندان اصفهان بوده و منصب شیخ الاسلامی‌‌‌ اصفهان در اعقاب او به مدت بیش از دو قرن تداوم داشته و در جنب مسجد حکیم اصفهان مدفون است.

میرزا عبدالرحیم شیخ الاسلام عالم جلیل القدری که شیخ الاسلامی‌‌‌ اصفهان را به عهده داشته است. وی از علما و مجتهدین متنفذ اصفهان در قرن دوازدهم بوده و تألیفاتی نیز از خود به جای گذاشته و در (۱۱۸۱ هـ.ق) درگذشته است.

استادان و شاگردان

الف. استادانی که وی از آن‌ها اجازه اجتهاد و نقل حدیث دریافت نموده است عبارتند از:

1. علامه محمدتقی مجلسی (۱۰۰۳ـ۱۰۷۰ هـ.ق)
3. ملا حیدرعلی اصفهانی: وی در حدیث و فقه استاد محقق سبزواری بوده است.
5. قاضی معزالدین حسین
7. شیخ بهایی (۹۵۳ـ۱۰۳۰ هـ.ق)
9. میرابوالقاسم فندرسکی (۹۷۰ـ۱۰۵۰ هـ.ق)
11. سید حسین بن حیدر عاملی
13. نورالدین علی بن حسین بن ابی الحسن عاملی
15. سید شرف الدین علی بن حجت شولستانی
17. حسین بن حیدر قمر کرکی (متوفی ۱۰۴۱ هـ.ق)
19. ملا حسن علی شوشتری (متوفی ۱۰۷۵ هـ.ق) صاحب التبیان

ب. این فقیه بزرگ و سیاستمدار شایسته، شاگردان بزرگی را به عالم اسلام تقدیم نمود که برخی از آن‌ها عبارتند از:

1. محقق خوانساری (۱۰۹۹ـ۱۰۱۹ هـ.ق)؛ وی حسین بن جمال الدین محمد خوانساری، شوهرخواهر محقق سبزواری است که تألیفات بسیار دارد و از شاگردان برجسته محقق سبزواری است.
3. سید عبدالحسین حسینی خاتون‌آبادی. (۱۱۰۵ـ۱۰۳۹ هـ.ق)
5. ملا محمد بن عبدالفتاح تنکابنی مشهور به سراب. (متوفی ۱۱۲۴ هـ.ق)؛ محقق سبزواری در سال (۱۰۸۱ هـ.ق) به وی اجازه نقل روایت داده است.
7. میر محمدصالح خاتون‌آبادی ؛ وی فرزند عبدالواسع خاتون‌آبادی اصفهانی و داماد علامه مجلسی است.
9. محمد شفیع بن فرج گیلانی ؛ محقق سبزواری در سال (۱۰۸۵ هـ.ق) به وی اجازه نقل حدیث داده است. کتاب البداء از آثار او است.
11. میرزا عبدالله افندی اصفهانی ؛ وی صاحب کتاب ریاض العلماء و حیاض الفضلاء است.
13. محمد صالح بیابانکی ؛ محقق سبزواری در سال (۱۰۷۴ هـ.ق) به وی اجازه نقل حدیث داده است.
15. عبدالله اردبیلی.

آثار و تألیفات

از محقق سبزواری آثار بسیاری به دو زبان عربی و فارسی به جا مانده است که در این میان چند اثر از وی در بین عالمان و فقیهان از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. در این جا به آثار وی اشاره می‌‌‌کنیم:

1. کفایه الاحکام: کتابی است فقهی که همه ابواب فقه را شامل می‌‌‌شود.
3. ذخیرة المعاد فی شرح الارشاد: کتابی است فقهی که از باب طهارت تا پایان بحث حج را شامل می‌‌‌شود. این کتاب شرح کتاب «ارشاد الاذهان» علامه حلی است.
5. حاشیه علی مسالک الافهام از شهید ثانی.
7. خلافیه: این کتاب به فارسی در عبادات نوشته شده است و نویسنده انگیزه تألیف این کتاب را رغبت مردم به امور دینی ذکر می‌‌‌کند.
9. رساله فی تحریم الغناء: این رساله درباره‌ی غنا و موسیقی است و محقق سبزواری در این کتاب همه آیات و روایات را که از اصحاب ائمه اطهار(ع)، در تحریم و منع غنا وارد شده، آورده است.
11. رساله‌ای در فقه: محقق این رساله را برای شاه عباس دوم نوشته است و همه ابواب فقه را دربرمی‌‌‌گیرد.
13. رساله عملیه: این رساله در شناخت احکام شرعی ضروری تألیف شده است.
15. رساله‌ای در نماز جمعه: این کتاب به فارسی نوشته شده است. محقق سبزواری رساله‌ای نیز به عربی به نام «رساله فی صلاه الجمعه» دارد.
17. مناسک حج.
19. رساله‌ای در نماز و روزه.
21. رساله فی الغسل.
23. رساله فی مقدمه الواجب.
25. رساله فی تحدید النهار الشرعی.
27. رساله فی فضیله المتعه.
29. کفایة الفقه: این کتاب شامل حدود سی هزار بیت است که آن را به عنوان بقیه «ذخیره» نوشته است.
31. حاشیه علی شرح الاشارات: این کتاب حاشیه بر شرح اشارات است که تألیف آن در دوازده ذی القعده (۱۰۷۵ هـ.ق) به پایان رسیده است.
33. حاشیه علی الشفاء.
35. مفاتیح النجات عباسی.
37. جامع الزیارات عباسی: این کتاب به تقاضای شاه عباس دوم نوشته شده و دارای نه فصل است.
39. روضة الانوار عباسی: این اثر را محقق سبزواری به درخواست شاه عباس دوم در سال (۱۰۷۳ هـ.ق) در یک مقدمه و دو بخش نگاشته است. در مقدمه به علل احتیاج افراد به پادشاهان و عوامل دوام و زوال حکومت پادشاهان اشاره می‌‌‌کند.
41. شرح حدیث برّ الوالدین.
43. اختیارات ایام: این اثر تحقیقی است در مورد ایام مبارک و مسعود و روزهای نحس از ماه‌های اسلامی‌‌‌ و رومی‌‌‌ و فارسی قدیم که در یک مقدمه و سه باب و یک خاتمه تألیف شده و هر کدام مشتمل بر چند فصل و مبحث است.
45. شرح زبدة الاصول: این کتاب شرح بر «زبدة الاصول» شیخ بهایی است.
47. الرد علی رساله شبهة الاستلزام: این اثر در پاسخ به انتقادات محقق خوانساری بر رساله محقق سبزواری در مورد شبهه استلزام است.
49. شرح توحید صدوق.

مناصب و مشاغل

در دوران سلاطین صفویه، مشاغل نامبرده از طرف پادشاهان، به بزرگان، علماء، فقها و مجتهدین رسما واگذار مى‌شد و هر یک از دانشمندان و علماء که بدین مناصب معین مى‌شدند، بر طبق قوانین و مقررات جاریه مملکت و دستورات شرع مطهر به وظایف خود قیام مى‌نمودند.

منصب شیخ الاسلامى

محقق سبزوارى پس از این که از محضر علمایى همانند مجلسى اول (ملا محمدتقى)، شیخ بهائى، میرفندرسکى، ملا حسنعلى شوشترى و سایر علماء کسب فیض نمود، خود یکى از اعاظم بزرگ وقت شد و تدریس مدرسه ملا عبداللّه شوشترى را به وى تفویض کردند و چنانکه گفته شد، به منصب شیخ الاسلامى منصوب گردید.

اولاد و اعقاب محقق سبزوارى، پس از آنکه وى به مقام شیخ الاسلامى رسید، به خاندان شیخ الاسلام شهرت یافتند و ظاهرا نیز خود آنان هم این عنوان را مى‌پسندیدند و برخى از آنها با وجود این که منصب شیخ الاسلامى را نداشتند، باز به همین عنوان شهرت دارند. مانند: میرزا جعفر، فرزند محقق سبزوارى و دیگران و اما شکایت میرزا رحیم خوانسارى نسبت به منصب شیخ الاسلامى و قبول آن از طرف نادر نیز، جهت شکستن قدرت روحانیت شیعه بوده که امامت جمعه و شیخ الاسلامى، یعنى دو منصب با نفوذ در یک خاندان نباشد که قدرت مخالفت با دستگاه را داشته باشد.

از وقتى که گرفتن شناسنامه در ایران رواج یافت، عموم افراد این سلسله، کلمه شیخ الاسلام را نام خانوادگى خود قرار دادند و این شهرت عنوان قانونى پیدا کرد. برخى دیگر نیز سبزوارى را جهت نام خانوادگى انتخاب کردند.

امامت جمعه و جماعت

دومین منصب محقق سبزوارى، امامت جمعه اصفهان مى‌باشد. امامت وضعى و منصب الهى است که شارع مقدس به حکم خداوند از صدر اسلام آن را مقدّر فرموده است.

پیغمبر اکرم (ص) براى شهرها و نواحى، از طرف خود کسى را که شایستگى امامت داشت، معین مى‌فرمود که با مردم نماز جماعت به جاى آوردند و تفاوت نمى‌کرد در نمازهاى یومیه و نماز جمعه و عیدین. پس از رحلت آن حضرت، خلفا نیز همین سنت را پیروى کردند. این حالت در زمان خلفاء بنى امیه و بنى عباس که سعى داشتند ظاهر اسلام را رعایت کنند نیز ادامه داشت. سلاطین عثمانى نیز، براى شهرها امام جماعت و مؤذن و خطیب معین مى‌کردند و جهت آنان حقوق و شهریه در نظر مى‌گرفتند.

در مملکت ایران پس از روى کار آمدن سلاطین صفوى و رسمیت یافتن مذهب شیعه، در زمان شاه طهماسب به دستور محقق کرکى که از قائلین به وجوب عینى نماز جمعه بود و خود آن را در نجف در مسجدى که امروز به نام «مسجد طریحى» نامیده مى‌شود، اقامه مى‌کرد. براى شهرها جهت اقامه نماز جمعه و رسیدگى به امور دینى مردم، کسانى را معین نمود که به نام امام جمعه معروف شد. این منصب یعنى امامت جمعه از این تاریخ از مناصب روحانى دولتى گردید.

محقق سبزواری از منظر بزرگان

عده از فقیهان و بزرگان به تمجید از تلاش های محقق سبزواری پرداخته اند که بدان اشاره می کنیم.

شیخ حر عاملی درباره محقق سبزواری می نویسد:

مولانا محمد باقر بن محمد مومن خراسانی سبزواری، دانشمند فاضل، محقق، متکلم، حکیم، فقیه و محدث جلیل القدر.

حاج محمد اردبیلی مؤلف «جامع الرواه» می گوید: محمد باقر بن محمد بن محمد مؤمن سبزواری، امام، علامه، محقق، مدقق، پسندیده خوی، پاک سرشت، جلیل القدر، عظیم الشأن، بلند جایگاه، دانشمند، فاضل کامل، خیرخواه، متبحر در علوم عقلی و نقلی، یگانه عصر و یکتای زمانش بود.