الفرق بین الفرق (کتاب)
| نام نویسنده | عبدالقاهر بن طاهر بغدادی |
|---|---|
| موضوع | اسلام ـ فرق و مذاهب |
| زبان کتاب | عربى |
| ناشر | دار الجیل |
| سال نشر | 1408 ق یا 1987 م |
| تعداد جلد | تک جلدی |
| مکان چاپ | بیروت - لبنان |
الفرق بین الفِرق و بیان الفرقه الناجیه منهم کتابى است به زبان عربى، نوشته عبدالقاهر بن طاهر بن محمّد (متوفاى 429ق.) در معرفى فِرق و مذاهب اسلامى.
ساختار
کتاب مشتمل بر معرفى مؤلف، خطبه مؤلف و پنج باب و هر باب مشتمل بر فصولى است.
معرفی اجمالی
کتاب عبدالقاهر ویژه فرقه‌هاى اسلامى و نقض عقائد و آرائى است که به زعم او مخالف فرقه ناجیه است و ظاهرا به نظر مى‌رسد که این کتاب صورتى دیگر از کتاب الملل و النحل او که در تألیف آن از محاضرات و مخطوطات استادش ابواسحاق اسفراینى استفاده کرده است، باشد.
کتاب بغدادى پس از فرق الشیعه ابومحمد حسن بن موسى نوبختى متوفاى300ق. و المقالات و الفرق تألیف سعد بن عبدالله ابى خلف اشعرى (متوفاى 299 یا 301ق.) و کتاب مقالات الإسلامیین و اختلاف المصلین تألیف ابوالحسن اشعرى متوفاى 324ق. و التنبیه و الرد علی أهل الأهواء و البدع تألیف ابوالحسن محمد ابن احمد بن عبدالرحمن ملطى متوفاى 377ق.، قدیمى‌ترین کتاب در معرفى فرق و مذاهب اسلامى است که تاکنون به دست ما رسیده و در این فن از دیگر کتب فرق پرمایه‌تر است، اگر چه از نظر بحث و استقراء و اشتمال بر فرق اسلامى و غیر اسلامى به پاى دو کتاب هم‌ردیف خود؛ یعنى کتاب الفصل فی الملل و الأهواء و النحل ابن حزم اندلسى متوفاى 456ق. و ملل و نحل شهرستانى متوفاى 548ق. نمى‌رسد؛ ولى از لحاظ قدمت، فضیلت تقدم بر آن دو را دارد. این کتاب از مآخذى است که درباره چگونگى پیدایش فرق اسلامى و تاثیر بعضى بر بعضى دیگر و نفوذ فلسفه‌هاى یونانى به ویژه افلاطونى جدید و دیانات مسیحى و یهودى و ایرانى و هندى در فرقه‌هاى اسلام معلومات سودمندى در اختیار ما مى‌گذارد.
بغدادى مطالب کتاب را در پنج باب گردآورده است: باب اوّل: درباره حدیث رسول اکرم (ص) درباره افتراق امت اسلامى؛ باب دوّم: درباره چگونگى پیدایش و تقسیم فرق مسلمین به هفتاد دو فرقه؛ باب سوّم: در بیان تفصیل عقاید فرقه‌ها و اهل اهواء و اشتباهات فرق است. در این باب به تفصیل از فرق سخن گفته شده است. او ابتدا از روافض آغاز مى‌کند که احتمالا در زمان وى از اهمیّت قابل توجّهى برخوردار بوده است. پس از آن از خوارج و معتزله و مرجئه بحث کرده است. فرقه‌هاى نجاریّه و جهمیّه و بکریّۀ، از فرقه‌هایى هستند که به اختصار بدان‌ها اشاره شده است. باب چهارم ویژه فرقه‌هایى است که منسوب به اسلامند؛ ولى از دیدگاه مؤلّف خارج از اسلامند. برخى از این فرقه‌ها عبارتند از: سبائیه، بیانیه، مغیریه، خطابیه، یزیدیه، باطنیه و.... باب پنجم درباره گروهى است که - به باور مؤلف- فرقه ناجیه‌اند و آنها اهل‌سنت و جماعتند.
در فصل دوم، این باب مؤلف به بیان اصولى که اهل سنت و جماعت بر آن گردآمده‌اند، پرداخته و در یکى دیگر از فصول این باب به بیان فضائل اهل سنت مى‌پردازد.
نقد کتاب
این کتاب با شهرتى که دارد، با توجّه به آمیختگى آن به تعصّب و یکسونگرى، فاقد اعتبار علمى است. علاّمه امینى مطالب این کتاب را به نقد کشیده و بى‌اعتبارى آن را برملا ساخته است(الغدیر؛ج 3 ص91). گویا روى کار آمدن آل بویه و گسترش نفوذ شیعه در بغداد، در نگارش کتاب بى‌تأثیر نبوده است؛ چرا که صفحات کتاب روشنگر آن است که مؤلّف در بى‌اعتبار سازى شیعه از هیچ کوششى دریغ نمى‌ورزد.
اما در عین حال اگر آن را از لحاظ نقد مباحث تاریخ حرکت فکرى اسلامى مورد مطالعه قرار دهیم، هنر مصنف را در بحث از چگونگى پیدایش فرق اسلام از همان روزگاران نخستین خود و ارتباط تاریخى مسائل با یکدیگر درک کرده و کیفیت تاثیر افکار ایرانى و یونانى فلسفى و سریانى مسیحى را بر فکر عرب سامى درمى‌یابیم و در آن کتاب افکار کهن و فلسفه‌هاى گمشده‌اى را پیدا مى‌کنیم که در کمتر کتابى مى‌توان آنها را یافت. اگر چه بسیارى از فرقه‌هایى را که مؤلف از آن بحث کرده از میان رفته‌اند؛ ولى تاثیر عقلى آن هنوز زنده است و اقوامى که بعدها در اسلام پدید آمده‌اند، آنها را چون میراثى ادبى به ارث برده و در ضمن عقاید مذهبى و حیات فکرى خود تا به امروز در آمیخته‌اند.
وضعیت کتاب
ترجمه‌اى از این کتاب به انگلیسى توسط خانم سیلى تحت عنوان انشعاب‌ها و فرقه‌هاى مسلمین در 1920م. در نیویورک به چاپ رسید. همچنین هالکین قسمت دوم این کتاب را به انگلیسى ترجمه ودر 1936م. در تل آویو منتشر ساخت. محمّدجواد مشکور کتاب را ترجمه کرده و با مقدّمه و تعلیقات به سال 1330ش. به چاپ رسانده است. گزیده آن نیز به قلم عبدالرزّاق دسعنى و تصحیح فلیپ حتّى به سال 1924 میلادى در مصر نشر یافته است. نسخه‌اى از آن به تصحیح مجدى فتحى السید نیز به چاپ رسیده است. نسخه حاضر در برنامه مشتمل بر پاورقى‌هایى به قلم محقق(که متأسفانه نام وى براى ما معلوم نیست) و فهرست‌هاى ذیل مى‌باشد: فهرست اعلام، کنیه‌ها و فهرست مطالب.
منابع
- جعفریان، رسول، گزیده کتاب‌شناسى توصیفى فرق اسلامى، آینه پژوهش، مرداد و شهریور 1369 - شماره 2، ص110 101.
- مشکور، محمدجواد، ترجمه الفرق بین الفرق، ص13-15.