ملاهادی سبزواری

نام	ملاهادی سبزواری
القاب و سایر نام‌ها	علامه دهر • حاجی • خاتم الفلاسفه • اعظم الفلاسفه • فقیه • حکیم سبزواری • استاد الحکما و المتالّهین
زاده	سال ۱۲۱۲ قمری • سبزوار
درگذشت	۲۸ ذی‌الحجه سال ۱۲۸۹ قمری • سبزوار
استادان	ملا حسین سبزواری • ملا علی بن ملا جمشید مازندرانی • اسماعیل درب کوشکی اصفهانی • ملا علی نوری
شاگردان	محمدکاظم خراسانی • سید احمد ادیب پیشاوری و ...
آثار	اسرار الحکم • النبراس فی اسرار الاساس (منظومه فقه و شرح آن) • منظومه حکمت و شرح و حاشیه زدن بر آن • منظومه منطق و شرح آن • الراح القراح • مفتاح الفتاح و مصباح النجاح • رسائل حکیم سبزواری • شرح حدیث علوی • دیوان اشعار • الرحیق • اسرار الحکم • حاشیه شواهد الربوبیه صدر المتألهین و ...
دین و مذهب	اسلام • تشیع
فعالیت‌ها	علوم اسلامی (اعم از حکمت • فلسفه • فقه • ادبیات • کلام و…)

حکیم حاج ملا هادی سبزواری عارف، فیلسوف و شاعر مشهور شیعه در قرن ۱۳ قمری و از شاگردان شیخ محمدتقی اصفهانی و حاج محمدابراهیم کلباسی بود. کتاب منظومه و شرح منظومه او از مهمترین آثار در حوزه منطق و حکمت است که در زمره کتب درسی حوزه‌های علمیه قرار دارد. آخوند خراسانی از شاگردان مبرز حکیم سبزواری است. هر چند یکی از مهم‌ترین شارحان فلسفه صدرائی است اما اختلاف نظرهایی نیز با ملاصدرا دارد؛ از جمله در علم خدا به ذات خویش، حادث بودن عالم امر، تفاوت حرکت با تحریک، جوهر دانستن برخی اقسام علم، و باور به معاد جسمانی و روحانی. منظومه مشهورترین اثر او است که در آن حکمت و منطق را به نظم درآورده است.

تولد

در سال 1212 ق. در شهر سبزوار و در خانه حاج میرزا مهدی یکی از انسان‌های وارسته و مؤمن سبزوار کودکی پا به عرصه وجود گذاشت و هادی نام گرفت. او هشت سال داشت که به جمع محصلان علوم مقدماتی پیوست و در اوان نوجوانی ادبیات عرب (صرف و نحو) را فرا گرفت و دیری نگذشت که به جلسات درس‌های بالاتر راه یافت. وی هر چند در ده سالگی پدرش را از دست داد توانست به کمک یکی از اقوام خویش راه‌های سخت آینده را هموار سازد. پسر عمه‌اش حاج ملا حسین سبزواری که خود اهل فضیلت و دانش بود در ادامه تحصیل وی را یاری کرد و با کمک او راهی حوزه علمیه مشهد شد و ده سال در کنار بارگاه امام رضا به تحصیل پرداخت.

دنبال حکمت

اصفهان در داشتن حوزه‌های علمیه پر رونق، تاریخ درخشان دارد و گذشته این شهر با خاطرات بزرگان بسیاری نقش بسته است. حضور ملا هادی در حوزه‌ اصفهان از روزی آغاز شد که وی در سفر حج از راه اصفهان گذر می‌کرد و چون هنوز موسم حج نبود مدتی در این شهر اقامت گزید. در حوزه پر رونق اصفهان آن زمان استادانی چون حاج شیخ محمد تقی مؤلف کتاب هدایه المسترشدین و حاج محمد ابراهیم کلباسی نگارنده کتاب اشارات الاصول و آیت‌الله ملا اسماعیل کوشکی در آن، محفل درس و بحث علمی داشتند.

ملا هادی که هنوز تا موسم حج فرصت داشت لحظاتش را مغتنم شمرده، در درس بزرگان شرکت جست او چند وقتی به درس آیت‌الله کوشکی رفت و احساس کرد این درس برایش چون گمشده گران‌قیمتی بوده که اکنون بدان دست یافته است. بیان شیوا و عمق معلومات استاد وی را هر روز شیفته‌تر می‌نمود. از همین رو تصمیم گرفت سفر حج خود را به سفر در سلوک دانش و معارف تبدیل کند و در اصفهان ماندگار شود. سفر ملاهادی به هشت سال اقامت در اصفهان انجامید و دراین مدت خود را به زیور دانش و معارف آراست و به برکت بزرگان آن سامان در علم حکمت افقهای جدیدی فرا راهش گشوده گردید. ملا هادی در سال 1242 به مشهد بازگشت و پنج سال در مدرسه حاج حسن مشغول تدریس شد.

اساتید

1. حاج ملا حسین سبزواری: حکیم سبزواری پس از بر شمردن عظمت این استاد می‌گوید: «... مرا از سبزوار به مشهد مقدس حرکت داد و آن جناب انزوا و تقلیل غذا و عفاف و اجتناب از محرمات و مکروهات و مواظبت بر فرایض و نوافل را مراقب بود و داعی را هم دراین‌ها چون در یک حجره بودیم سهم و مشارکت داشت و کینونت ما بدین سیاق طولی نکشید و سنواتی ریاضات و تسلیمیتی داشتم و آن مرحوم استاد ما بود در علوم عربیّه و فقهیّه و اصولیه ولی با آنکه خود کلام حکمت دیده بود و شوق و استعداد هم در ما می‌دید نمی‌گفت مگر منطق و قلیلی از ریاضی پس عشره کامله را با آن مرحوم در جوار معصوم به سر بردم ...»
3. حاج محمد ابراهیم کرباسی (1180ـ 1262 ق.) او از محضر سید مهدی بحرالعلوم و شیخ جعفر کاشف‌الغطاء و سیدعلی طباطبایی استفاده برده و پس از بازگشت به وطن عمر خویش را با کمال زهد و احتیاط و قناعت سپری نمود. تألیفات مشهور این عالم با ورع عبارت است از: اشارات الاصول، الایقاظات، شوارع الهدایه الی شرح الکفایه (در شرح کفایه محقق سبزواری)، منهاج الهدایه الی احکام الشریعه و ....
5. آقا شیخ محمد تقی، معروف به صاحب هدایه المسترشیدن (متوفای 1248 ق.) تبحّر او در علم اصول فقه به حدی بوده که وی را به رئیس الاصولیین خطاب می‌کردند. او در محضر استادان بزرگی همچون علامه سید مهدی بحرالعلوم و سید علی صاحب ریاض و سید محسن کاظمینی رشد کرده است. تألیفات مشهور او عبارت است از تقریرات سید بحرالعلوم، حجه المظنه، شرح الاسماء الحسنی و هدایه المسترشدین.
7. ملا علی مازندرانی نوری اصفهانی (متوفای 1246 ق.) وی از محضر علمای مازندران و قزوین استفاده کرده وکلام و حکمت را نزد آقا محمد بید آبادی آموخته بود. تفسیر سوره توحید، حاشیه اسفار ملاصدرا و حاشیه مشاعر ملاصدرا از جمله تألیفات مشهور این عالم بزرگوار می‌باشد.
9. ملا اسماعیل کوشکی: او همیشه پس از فراغت از تدریس با تنی چند از شاگردان خود در حوزه درس ملا علی نوری حاضر می‌شد. حاشیه اسفار ملاصدرا، حاشیه شوارق ملا عبدالرزاق لاهیجی، حاشیه مشاعر ملاصدرا و شرح عرشیه ملاصدرا از جمله تألیفات این عالم فرزانه است.

شاگردان

حکیم سبزواری علاوه بر حوزه علمیه کرمان نزدیک چهل سال در حوزه علمیه مشهد به تدریس پرداخته و حاصل این تلاش پرورش شاگردان بسیاری بوده است. در این‌جا تنها به اسامی تنی چند از آنان اشاره می‌شود:

1. آخوند ملا محمد فرزند ارشد حکیم.
2. آخوند ملا محمد کاظم خراسانی مؤلف «کفایه الاصول».
3. ملا محمد کاظم سبزواری.
4. آقا شیخ علی فاضل تبتی.
5. شاهزاده جناب.
6. آیه الله حاج میرزا حسین مجتهد سبزواری.
7. ملا علی سمنانی.
8. آقا سید احمد رضوی پیشاوری هندی.
9. ملا عبدالکریم قوچانی.
10. شیخ ابراهیم طهرانی معروف به شیخ معلم.
11. ملا محمد صادق حکیم.
12. شیخ محمد حسین معروف به جرجیس.
13. آقا حسین ابن ملا زین العابدین.
14. میرزا اسماعیل ملقب به افتخار الحکماء طالقانی.
15. میرزا علینقی ملقب به صدرالعلماء سبزواری.
16. سید عبدالغفور جهرمی.
17. میرزا حسین امام جمعه کرمانی.
18. آیه الله حاج میرزا ابوطالب زنجانی.
19. حاج شیخ ملا اسماعیل عارف بجنوردی.
20. حاج میرزا حسن حکیم داماد حاج ملا هادی.
21. وثوق الحکماء سبزواری.
22. حاج ملا اسماعیل ابن حاج علی اصغر سبزواری.
23. میرزا اسدالله سبزواری.
24. شیخ عبدالاعلی سبزواری.
25. شیخ علی اصغر سبزواری.
26. فاضل صد خرومی سبزواری.
27. میرزا ابراهیم شریعتمدار سبزواری.
28. فاضل مغیثه‌ای سبزواری.
29. سید عبدالرحیم سبزواری.
30. ملا محمد رضا سبزواری متخلص به روغنی.
31. ملا محمد صادق صبّاغ کاشانی.
32. شیخ محمد ابن ملا اسماعیل کاشانی.
33. میرزا آقا حکیم دارابی.
34. آقا میرزا محمد یزدی معروف به فاضل یزدی.
35. ملا غلام حسین شیخ الاسلام.
36. میرزا عباس حکیم.

آثار و تأليفات

2. حكيم، در دوران حيات پربركت و سراسر كوشش و تدريس خود، آثار ارزشمندى تأليف نموده است كه بيشتر آنها درباره شناخت هستى و معرفت حقايق و علم آخرت است و برخى از نوشته‌هاى وى در علوم ادبى از قبيل نحو و بديع و برخى ديگر در فقه و احكام تكليف شرعى است.
4. شرح منظومه حكمت، كه آن را «غرر الفرائد» ناميده.
5. شرح منظومه در منطق. اسم اصلى آن «لئالى المنتظمه» مى‌باشد كه حاجى خود آن را سروده و شامل سيصد بيت مى‌باشد و سپس تمام آنها را شرح كرده است.
6. شرح النّبراس فى اسرار الاساس فى فقه الخواصّ (شرح النّبراس فى فقه الخواصّ). اين كتاب درباره رموز طاعات و اشارات و عبادات است كه آن را به نظم بيان نموده و سپس آن را شرح كرده است.
7. اسرار الحكم كه در دو بخش است: بخش نخست آن در حكمت علمى است و كتابى است در معارف مبدأ و معاد، مشتمل بر مطالب حكمت اشراقيّه. بخش دوم، در حكمت عملى است، از طهارت و صلات هم بحث كرده.
8. حواشى بر «شواهد الربوبيّه فى المناهج السّلوكيّه». ملّا صدرا؛ كه در اين حواشى مشكلات و معظلات «شواهد الربوبيّه» را توضيح داده است.
9. حواشى بر اسفار ملّا صدرا.
10. حواشى بر مفاتيح الغيب ملّا صدرا.
11. حواشى بر مبدأ و معاد ملّا صدرا.
12. حاشيه بر كتاب «شوارق» ملّا عبد الرّزّاق لاهيجى، در حكمت.
13. رساله‌اى در مبدأ و معاد.
14. شرح دعاى جوشن كبير كه در آن رموز كلمات فلاسفه و عرفا را توضيح داده است. نام ديگر اين كتاب «شرح اسماء الحسنى» مى‌باشد.
15. شرح دعاى صباح حضرت على بن ابى طالب.
17. كتاب «هدايه الطّالبين فى معرفه الانبياء و الائمّه المعصومين» اين كتاب داراى دو باب است؛ هر باب داراى چند فصل و هر فصل داراى چند هدايت. باب اوّل كتاب در نبوّت است و فصلى از آن در نبوّت مطلقه مى‌باشد. حاج ملّا هادى در اين فصل، ارسال رسل را از راه قاعده لطف بر خدا واجب دانسته است. فصلى را هم به بيان معجزه نبى اختصاص داده. در فصل سوم نبوت حضرت محمد را اثبات كرده و براى آن بزرگوار دو نوع معجزه قائل شده، معجزه باقيه كه قرآن است و معجزه دوم، متخلّق بودن آن بزرگوار است به صفات خدايى از آن جهت كه هرگز كار قبيحى از او سر نزد و هرگز دروغى از او شنيده نشد و بسيار مهربان بود و «عظيم الشّفقه». باب دوم كتاب «هدايه الطّالبين» به امامت اختصاص دارد.
18. حاشيه بر كتاب «بهجه المرضيّه» [- سيوطى در علم نحو]
19. كتاب «راح قراح» در محسّنات بديعى.
21. شرح ابيات مشكل مثنوى (شرح مثنوى اسرار). حاج ملّا هادى بر ابيات مشكل هر دفتر از شش دفتر مثنوى مولانا جلال الدّين محمّد مولوى، شرحى نوشته و اين شرح نشان مى‌دهد كه حكيم، به مولانا علاقه خاصّى داشته و اين كتاب را زياد مطالعه مى‌كرده است. از اين شرح به خوبى فهميده مى‌شود كه اين عارف بزرگ و فيلسوف سترگ، اطّلاعات فراوانى بر اقوال عرفا داشته و چون حاجى ذوق شعرى هم داشته، علاوه بر استشهاد به آيات قرآنى و احاديث اسلامى و اقوال شاعران، گهگاه به اشعار عرفانى خود نيز استناد كرده و بدان‌ها استشهاد جسته است.»
23. علاوه بر كتاب‌هاى فوق، آثار ديگرى را آقاى غلامحسين رضانژاد (نوشين) ذكر كرده‌اند كه عبارتند از:
24. «تعليقات بر حاشيه جماليّه بر حاشيه خضرى شيرازى، حاجى در حاشيه ۷۶ شرح منظومه حكمت و در بحث «قدم و حدوث» آنگاه كه از «حدوث تأليفات آيه اللّه علامه حلى بوده و در علم كلام شيعى است.
25. شرح الابحاث المفيده، نام خود متن «ابحاث المفيده فى تحصيل العقيده» از تأليفات آيه اللّه العلامه الحلّى بوده و در علم كلام شيعى است.
26. هادى المضلّين فى اصول الدّين. اين كتاب در پنج باب تنظيم شده است: الف- توحيد. ب- عدل ج- نبوّت و امامت د- معاد ح- ملهمات و تجارب اشراقى حكيم.
27. المحاكمات و المقاومات: شيخ بحرينى مشهور به احسايى عليه الرّحمه، شرحى در ردّ «رساله علميّه» محدّث حكيم و مفسّر عارف، مولى محسن فيض كاشانى نوشت. آنگاه فاضل يزدى شاگرد حكيم سبزوارى خود در مقام پاسخگويى به ردّيه شيخ احمد برآمد و استاد خود را نيز بر نوشتن ردّيه‌اى بر ردّيه شيخ احمد احسايى برانگيخت.
28. ديوان اشعار.
29. رحيق در علم بديع

علاوه بر كتاب‌هاى مذكور، معاصران اين فيلسوف، از جمله بعضى از شاگردان ايشان‌ و برخى از علماى بزرگ، از حكيم سؤالاتى كرده‌اند كه حكيم با قلم بسيار روان و منشيانه سؤال‌هاى فارسى را به فارسى و سؤال‌هاى عربى را به عربى پاسخ داده است. اين رسائل را استاد سيد جلال الدين آشتيانى در يك جلد كتاب به نام «رسائل حكيم سبزوارى» چاپ كرده‌اند كه شامل نوزده رساله فارسى و عربى است.

درگذشت

حکیم سبزواری پس از هفتاد و چند سال طلوع بر عالم اندیشه در عصر روز بیست و هشتم ذی الحجه سال 1289 ق. دار فانی را وداع گفت و جامعه مسلمانان و حوزه‌های علمی را در ماتم فرو برد. پیکر پاک و مطهر آن عالم فرزانه با شرکت اقشار مختلف مردم سبزوار در حالی که دوستان و شاگردان آن بزرگوار از شدت حزن و اندوه اشک می‌ریختند تشییع شد و در بیرون دروازه سبزوار به نام دروازه نیشابور (معروف به فلکه زند) دفن گردید. مرحوم میرزا یوسف فرزند میرزا حسن مستوفی الممالک وزیراعظم ایران در سال 1300 ق آرامگاهی در آنجا احداث نمود. این آرامگاه که در مساحت حدود 110 و عرض 50 قدم ساخته شد در اطراف صحن آن حجره‌های متعددی برای سکونت زوار ساخته بودند که اکنون هم با همان بقعه و صحن با کیفیت سابق موجود است.

منابع

1. برگرفته از سایت زندگی‌نامه ی ملاهادی سبزواری رحمت الله علیه - راسخونhttps://rasekhoon.net
3. برگرفته از سایت ملا هادی سبزواری - عرفان و حکمتhttp://erfanvahekmat.com

پانویس