محمد بن علی السنوسی
محمد بن علی السنوسی بن العربی معروف به سنوسی بزرگ متولد 1787 در مستغانم کشور الجزایر و درگذشته 1859 در جغبوب کشور لیبی است. او بنیان‌گذار طریقه سنوسیه و خانواده سلطنتی سابق در لیبی بود.
نسب
محمد بن علی بن السيد السنوسی بن العربی الاطرش ابن محمد بن عبدالقادر بن احمد شهيده بن محمد شائب الذراع بن يوسف ابو ذهيبة ابن عبدالله بن خطّاب بن علی ابو العسل بن يحی بن راشد بن احمد المُرابط بن منداس بن عبد القوی بن عبدالرحمن بن يوسف بن زيّان بن زين العابدين بن يوسف بن الحسن بن ادريس بن عبدالله بن احمد بن محمد بن عبدالله بن حمزة بن سعيد بن يعقوب بن داوود بن حمزة بن علی بن عمران بن ادريس الازهر (الاصغر) اميرالمسلمين و بانی مدينة فاس بن الامام ادريس الاكبر اول ملوک الاشراف الادارسة بالمغرب بن عبدالله الكامل بن الحسن المُثنّى بن الامام الحسن السبط بن امير المؤمنین علی بن ابی طالب بن عبدالمطلب بن هاشم بن عبدمناف.
وجه تسمیه
کلمه اسنوس از نام کوه اسنوس گرفته شده است که حدود یک روز با شهر تلمسان (در الجزایر کنونی) فاصله دارد و در دامنه آن قبیله ای بربر به نام کومیه ساکن بودند که به نام این کوه بنی اسنوس نامیده شدند.
تولد و تربیت
او در روز دوشنبه 12 ربیع الاول 1202 هجری قمری / 21 دسامبر 1787 میلادی به دنیا آمد. او در حومه وادی مینا در منداس، واقع در ساحل وادی شلف (در حال حاضر متعلق به شهر مستغانم در الجزایر) به دنیا آمد. پدرش را در دو سالگی از دست داد و مادرش نیز اندکی پس از آن درگذشت و او در خردسالی یتیم شد و عمه اش فاطمه الزهرا بنت السنوسی بن العربی به وصیت مادرش سرپرستی او را بر عهده گرفت.
فرزندان
محمدالمهدی السنوسی پدر محمد ادریس السنوسی. محمدالشريف السنوسی پدر سيداحمدالشریف السنوسی.
طلب علم و هجرت ها
او طلب علم را از علمای مستغانم آغاز کرد. سپس در سال 1828 به فاس رفته و به مسجد قرویین وارد شد و شیخ اعظم و امام آنجا را درک و به منصب تدریس در مسجد اعظم فاس منصوب شد و در آنجا به تحصیل طرق قادریه، ناصریه، حبیبیه، شاذلیه و جزولیه پرداخت. اما دعوت او برای جمع و هدایت مسلمانان دولت وقت را نگران کرد. بنابراین او در اواخر سال 1829 به عین مادی رفت و در آنجا به تحصیل در طریقه تیجانیه پرداخت و سپس به شهر اغواط در جنوب الجزایر سفر نمود. وی پس از اشغال الجزایر توسط فرانسه تصمیم گرفت برای دیدن اوضاع جهان اسلام و ادای فریضه حج در شهر مکه به شرق سفر کند و از گابس، طرابلس و بنغازی دیدن کرد و سپس در سال 1239 هجری قمری برابر با سال 1824 میلادی به مصر رسید. او به دلیل این که در حکومت محمدعلی پاشا به بزرگان الازهر بی حرمتی می‌شد امید داشت تا به وسیله حکومت عمر مکرم که در آن قرار بود بر اساس شرع و قانون الهی اداره شود به آرزوی دیرینه خود برسد که البته این آرزو دیری نپایید و او مجبور شد بعد از مدتی آنجا را ترک و عازم مکه مکرمه شود و در آنجا با شیخ احمد بن ادریس الفاسی که رئیس طریقه خضیریه بود ملاقات کرد و دروس خود را نزد او ادامه داد و این رابطه نزدیک استاد و شاگردی تا زمان درگذشت ابن ادریس در سال 1835 ادامه داشت.
اصلاحات
اصول "طرح اصلاحات" سنوسی
-هیچ مرزی جهان اسلام را از هم جدا نمی‌کند، جنبش اصلاحات باید همه یا اکثر کشورهای اسلامی را شامل گردد. نهضت‌های اصلاحی باید سیاسی و فکری بوده و اصلاح بدون در نظر گرفتن هر دو بعد یا یکی از آنها به معنای عدم حرکت اصلاحی خواهد بود زیرا اسلام: دین، دولت، عبادت، کار و در یک کلام تمامی شئونات زندگی را در بر می‌گیرد.
- جهان اسلام با نهضت مبلغان مسیحی مواجه است و لذا جنبش اصلاحی باید قبل از اینکه مسیحیت در این زمینه پیشی بگیرد، اهتمام به گسترش اسلام به ویژه در میان غیر مذهبی ها داشته باشد.
- باید به بازگشت به دین اسلام و تکیه بر کتاب و سنت و بهره‌مندی از آموزه‌های مختلف آن و علاج آنچه که مسلمانان را با مشکل مواجه کرده و زندگیشان را سخت نموده است اهتمام ورزید. جهل به تعالیم اسلامی باید معالجه شود و اصلاح برخی از اعمال نادرست که به اسلام نسبت داده می‌شود باید در دستور کار قرار بگیرد.
- زهد، گوشه نشینی و در فقر مطلق بودن که سرشت اکثر دستورات صوفیه است اصلا جزء اسلام نیست.
تاسیس زاویه
زاویه یا گوشه از ابتکارات او بود. زاویه یک مرکز مذهبی، فرهنگی، اجتماعی و نظامی است. زمانی که او یکی از مریدان خود را به منطقه خاصی می‌فرستاد و یا ساکنان منطقه‌ای از او می‌خواستند که یکی از مریدان خود را به همین منظور نزد آنها بفرستد با حضور او در آن منطقه زاویه ای برای انجام امور محوله تاسیس می‌شد. این اماکن اصولا در محل مستحکمی بر روی کوه یا مانند آن قرار می‌گرفت تا در صورت لزوم برای دفاع از آن بیشتر شبیه قلعه باشد و تسلط بر آن به آسانی صورت نپذیرد و محل آن در تقاطع مسیرهایی انتخاب می‌شد که به زوایای دیگر متصل باشد و به شکل شبکه ای منسجم در می‌آمد. رئیس زاویه زمام امور قبیله یا منطقه را به عهده می‌گرفت و مأموری جهت رسیدگی به (درآمد و بازده) مشخص و به زراعت زمین ها و همه امور اقتصادی رسیدگی می‌کرد. هر زاویه یک شیخ دارد که وظایفی از قبیل اقامه نماز، آموزش کودکان، خواندن صیغه عقد ازدواج و اقامه نماز میت بر عهده او است. سنوسی همگان را به فعالیت اجتماعی مخصوصا کشاورزی و تجارت تشویق می‌کرد و به تبحر در تیراندازی تاکید داشت. و گروه اندکی به نام (الخواص) که در علم و دانش به درجه رفیعی رسیده بودند به عنوان شورایی بر اداره همه زوایا نظارت داشتند. مرکز او در کوه سبز(جبل الاخضر) بود و زاویه ای در شهر البیضاء نیز تاسیس نمود که به نام دانشگاه محمد بن علی السنوسی در البیضاء نام‌گذاری شد سپس به جغبوب رفت و زوایایی را در مناطق برقه و طرابلس احداث و گسترش داد.
درگذشت
سنوسی در سال 1859 میلادی در جغبوب درگذشت و پسرش سیدالمهدی جانشین او شد[۱].