روسیه
روسیه مدخلی است که در پژوهشگاه مطالعات تقریبی به نگارش در آمده است. مدخل روسیه ذیل موضوع کلان پروژه معرفی جریانات جهان اسلام می‌گنجد. هدف از آشنایی با کشور روسیه که یکی از کشورهای مهم دارای جمعیت مسلمان و موثر در جهان محسوب می‌شود، اولا: آشنایی نسبتا جامع بااین کشور و ثانیا: ایجاد منبع و مرجعیت در زمینه مذکور جهت شناخت کیفیت تعامل با مهمترین جریانات دینی - مذهبی آنجا می‌باشد. از دیگر اهداف این پروژه ایجاد شناختی عمیق‌تر نسبت به عمده جریانات موجود در این کشورها به صورت تخصصی برای مراکزی است که جهت فعالیت‌هایشان به چنین دانش میان مذهبی ای نیاز دارند. در مقاله پیش رو اطلاعاتی در زمینه‌های زیر از کشور روسیه ارائه گردیده است: موقعیت جغرافیائی، جمعیت، فرهنگ وزبان، اقتصاد، دین و ... .
پایتخت روسیه
پایتخت روسیه شهر مسکو است که در غرب و بخش اروپایی کشور واقع شده و بزرگترین شهر اروپا می‌باشد. شهر مسکو بزرگترین مرکز علمی و آموزش عالی در روسیه می‌باشد که بیش از 80 دانشگاه و مرکز آموزش عالی در آن فعالیت می‌نمایند. مسکو با جمعیتی بالغ بر 15 میلیون نفر مساحتی بیش از یک‌هزار کیلومتر مربع دارد.
مناطق اقتصادی روسیه
فدراسیون روسیه به ۱۲ منطقه اقتصادی تقسیم می‌شود که هر یک از واحدهای فدرال در داخل یکی از آنها قرار میگیرد. مناطق اقتصادی به منظور سهولت در برنامه‌ریزیهای اقتصادی و بررسیهای آماری به تقسیمات کشوری فدراسیون روسیه افزوده شده‌اند.
شهرهای مهم روسیه
مسکو
مسکو پایتخت و پرجمعیت‌ترین شهر کشور روسیه است. این شهر با جمعیتی بیش از ۱۳ میلیون نفر، بزرگترین شهر در قاره اروپا و یازدهمین شهر پرجمعیت در جهان است.
مسکو شهر زیبایی است که با تاریخ و فرهنگ این کشور بطور شگفت‌انگیزی عجین شده است، شهری که آن‌را با گنبد‌های رنگارنگ و منحصر به فرد، در کنار میدان سرخ، کاخ بزرگ کرملین و موزه‌های دیدنی و متنوع می‌توان شناخت.[۱]
سن پترزبورگ
شهر سن پترزبورگ پس از مسکو دومین شهر بزرگ روسیه می باشد که در شمال غرب این کشور واقع شده است و همچنین پرجمعیت ترین شهر اروپا پس از لندن پاریس و مسکو است.
سن پترزبورگ شهری است که برای سالیان طولانی پاتیخت کشور روسیه بوده است، این شهر با توجه به ویژگی‌هایی که دارد به خوبی توانسته خود را از زیر سایه‌‌ی پایتخت کنونی روسیه یعنی شهر مسکو بیرون آورده و به عنوان یکی از شهرهای مهم کشور روسیه مطرح است.
با اطمینان می‌شود گفت در هیچ یک از شهرهای جهان این همه دیوار و نرده ی آهنی شگفت‌انگیز و با ابهت وجود ندارد، پیچ و خم‌های سیاه آنها با منظره شهر اجین شده است. در این شهر که روی چند جزیره مصب رود نوا (NEVA) ساخته شده است.[۲]
قازان
کازان پایتخت جمهوری تاتارستان در فدراسیون روسیه است که براساس سرشماری ۲۰۱۰ روسیه با ۱٬۱۴۳٬۵۳۵ نفر جمعیت، هشتمین شهر پرجمعیت و یکی از مهمترین شهرهای روسیه به شمار میرود.
جغرافیای روسیه
کشور فدراسیون روسیه که پهناورترین کشور جهان بشمار میرود، در منطقه اورآسیا قرار داشته و بطور دقیق‌تر در شمال قاره آسیا و شرق قاره اروپا گسترده شده است. این کشور وسیع با 14 کشور آسیایی و اروپایی مرز زمینی داشته و با سه اقیانوس (اطلس، آرام و منجمد شمالی) و همچنین با دریای خزر، دریای سیاه و دریای بالتیک ارتباط آبی دارد.
رشته کوه‌های اورال و همچنین رودخانه بزرگ اورال دو بخش آسیایی و اروپایی خاک روسیه را از یکدیگر جدا می‌کند. البته اگرچه 65 درصد خاک این کشور در بخش آسیایی قرار دارد، ولی تنها 28 درصد مردم روسیه در این نواحی زندگی می‌کنند.
روسیه یک دهم کل خشکی‌های زمین را به خود اختصاص داده است. برای مقایسه بزرگی روسیه باید یادآور شد: مساحت نزدیک به دو برابر مساحت کشورهای بزرگی مانند کانادا، چین یا ایالات متحده آمریکا و بیشتر از نصف کل وسعت قاره آفریقا است.[۳]
همسایگان روسیه
در جنوب شرق(آسیا): کره شمالی، چین، مغولستان، و قزاقستان
در جنوب غربی (قفقاز): جمهوری آذربایجان و گرجستان
در غرب (اروپا): اوکراین، بلاروس، لتونی، استونی، فنلاند، و نروژ؛ و در بخش جدامانده کالینینگراد با کشورهای لیتوانی و لهستان.
تقسیمات کشوری روسیه
تقسیمات کشوری فدراسیون روسیه نسبتاً پیچیده و تا حد قابل توجهی متفاوت از دیگر کشورهاست. روسیه یک کشور فدرال است و تقسیمات کشوری آن برگرفته از تقسیمات اتحاد جماهیر شوروی می‌باشد.
روسیه با وسعتی بالغ بر ۱۷٬۰۷۵٬۴۰۰ کیلومترمربع پهناورترین کشور جهان است.
وسعت این کشور کمتر از دو برابر مساحت کانادا یا چین یا ایالات متحده آمریکا و بیشتر از یک دوم مساحت قاره آفریقا است. این کشور در عرض‌های بالای جغرافیایی واقع شدهاست. بیشتر مناطق این کشور سردسیر و کم بارش است، به همین دلیل بیشتر مناطق آن (به ویژه سیبری) خالی از سکنه بوده و کشاورزی در این مناطق میسر نیست.
جمعیت و اقوام روسیه
روسیه، با حدود 144.5 میلیون نفر (در سال ۲۰۱۷)، نهمین کشور پرجمعیت دنیاست. تراکم جمعیت روسیه ۸٫۴ نفر در هر کیلومتر مربع است که از پایین‌ترین نرخهای تراکم جمعیت در جهان می‌باشد. شایان ذکر است که نرخ رشد جمعیت در این کشور منفی می‌باشد.
بخش عمدۀ جمعیت روسیه در غرب این کشور (بخش اروپایی) زندگی می‌کنند.
بر اساس سرشماری سال ۲۰۱۰، حدود ۸۱ درصد از مردم این کشور روس هستند. در مجموع ۱۶۰ قوم در این کشور زندگی می‌کنند.
تاتار ها ۳٫۹۹ درصد جمعیت روسیه را تشکیل میدهند و بزرگترین اقلیت قومی این کشور محسوب می‌شوند. اقوام اوکراینی، چوواش، باشگیر یا باشقیرها، چچنی و ارمنی نیز هر یک بیش از یک میلیون نفر جمعیت دارند و قفقازی ها، بلاروسها، آسیها، آذربایجانیها و قزاقها از دیگر اقوام پرجمعیت روسیه هستند.
زبان و گویش روسیه
روسی زبان رسمی فدراسیون روسیه است. علاوه بر زبان روسی ۲۷ زبان رسمی دیگر نیز در جمهوریها و مناطق خودگردان این کشور وجود دارد. روسیه کشوری فدرال با تقسیمات کشوری پیچیده بوده و شامل ۸۳ واحد فدرال از جمله ۲۱ جمهوری خودگردان می‌شود.
زبان روسی پرگویشور‌ترین زبان اروپا بوده، و از میان زبان‌های اسلاوی، دارای بیشترین پراکندگی گویشوران می‌باشد.
این زبان در اروپای شرقی و شمال شرق آسیا، و به ویژه در روسیه و سایر کشورهای تشکیل دهنده اتحاد جماهیر شوروی سابق، مورد استفاده قرار نمی‌گیرد.
روسی زبان مادری حدود ۱۴۵ میلیون نفر بوده و ۱۱۰ میلیون نفر آن را به عنوان زبان دوم می‌دانند. با این حساب این زبان هشتمین زبان پر گویشور جهان محسوب می‌شود. روسی یکی از زبان‌های رسمی کشورهای بلاروس، قزاقستان، قرقیزستان، و جمهوری خودمختار کریمه، و همچنین یکی از شش زبان رسمی سازمان ملل متحد است.
زبان روسی با خط سیریلیک نوشته و خوانده می‌شود.
دین و مذهب در روسیه
اکثریت مردم فدراسیون روسیه پیرو دین مسیحیت هستند، اما ادیان اسلام، یهودی و بودایی نیز دارای طرفداران زیادی هستند که در این میان اسلام دومین دین در روسیه شناخته شده است.
در سال 1997 قانون بحث انگیزی در مورد ادیان در مجلس روسیه به تصویب رسید که براساس آنها تنها ادیانی در روسیه اجازه فعالیت دارند که حداقل پانزده سال در فدراسیون روسیه، پایه‌گذاری شده باشد. کلیسای ارتدوکس روسیه، اسلام، بودایی و یهودی و بعضی شاخه‌های مذهب مسیحی، با این قانون مطابقت داشتند.
در سال 1998 اعلام شد، کارگران بیگانه‌ای که دارای مذهب غیرقانونی هستند فقط می‌توانند حداکثر به مدت سه ماه در روسیه اقامت نمایند.
تاریخچه روسیه
روسیه پهناورترین کشور جهان است و یکی از قدرتمندترین اقتصادهای جهان می‌باشد.
این کشور در شرق اروپا و شمال آسیا واقع شده است. این کشور با ۱۷ میلیون و ۷۵ هزار و ۴۰۰ کیلومتر مربع وسعت به تنهایی بیش از ۷۶ درصد خاک اتحاد جماهیر شوروی سابق را تشکیل می‌دهد و در حال حاضر با اشغال حدود ۵/١١ درصد خشکی‌های کره زمین، بزرگترین کشور جهان محسوب می‌شود.
جمعیت روسیه ١۴۸ میلیون نفر بوده و بیش ار ۱۰۰ ملیت و قوم در روسیه زندگی می‌کنند. زبان روسی زبان رسمی بوده و اکثر مردم روسیه تابع کلیسای ارتودکسند. روسیه ۲١ جمهوری خود مختار، ۴۹ استان و ۲ شهر برزگ مسکو و سن پطرزبورگ را دارد که به تناوب هر یک پایتخت بوده‌اند.
مسیحیت
گسترش دولت روس همواره با توسعه کلیسای ارتدوکس همراه بوده است به طوری که لشکریان روس به ویژه در قرون 18 و 19 بارها و پس از تسخیر سرزمین‌های جدید از جمله قفقاز و آسیای مرکزی با احداث کلیسا بر حوزه نفوذ کلیسای ارتدوکس می‌افزودند.
کمونیست در روسیه
بعد از روی کار آمدن کمونیست ها تعقیب کلیسای ارتدوکس به ویژه در سال‌های 1930 و نابودی فیزیکی کشیش ها شدت یافت.
در زمان جنگ جهانی دوم از شدت این سنت‌ها کاسته شد و در سال‌های بعد آن کلیسا به طور کامل به خدمت دولت درآمد.
در سال‌های 1960 و در زمان خروشچف، چون کلیسا با روند کمونیزم شدن سازگار نبود دوباره حمله به کلیساها شروع شد و کلیساهای زیادی بسته شد.
در زمان برژنف روابط دولت و کلیسا رسمی بود ولی مستقل نبود. در زمان حکومت گورباچف در سال 1988 هزارمین سالگرد پیوستن به مسیحیت جشن گرفته شد و از این به بعد دوره جدید کلیسایی در روسیه آغاز گشت.
کلیسای ارتدوکس روسیه، سازمان مذهبی اصلی در روسیه است که در مناطق مختلف روسیه و در جامعه مشترک المنافع کشورهای خارجی 123 حوزه سقفی دارد و بیش از 19000 جمعت کلیسایی و بنای کلیسایی، حدود 480 دیر و صومعه، بیش از 150 نفر اسقف ارشد، 17500 نفر کشیش و 2300 نفر از درجات پایین‌تر کلیسایی و همچنین از سال 1990 الکسی دوم، پانزدهمین اسقف اعظم (پاتریک) و تاریخ کلیسا همراه با ینود مقدس (هیات رئیسه اسقف ها) امور کلیسایی را اداره می‌کند.
اسلام در روسیه
اسلام و مسلمانان در قلمرو پهناور روسیه از زمان پیدایش آن تا کنون فرازونشیب‌ها و گاهی حوادث خونین را تجربه کرده‌اند.
اسلام در سال ۹۸۶ میلادی در بلغار سواحل دریای والگای تاتارستان توسط خان الموش، دین رسمی اعلام گردید.
بعد از آن، او سفرای خود را به دربار ولادیمیر اول؛ شهزاده کیف «۹۰۸ تا ۱۰۱۵» فرستاد و پیشنهاد پذیریش اسلام را نمود.
در آن زمان مذهب ابتدایی روسیه و اسلاوهای شرقی، پرستش ارواح نیاکان و نیروهای طبیعت بود. ولادیمیر اول به فکر دستیابی به یک دین بود. او نمایندگان خود را جهت تحقیق و معلومات درباره اسلام و سایر ادیان در نقاط مختلف می‌گمارد.
پادشاه روسیه به دلیل منع شراب در اسلام، آیین مسیحیت را اختیار می‌کند و در سال ۹۸۸ مسیحیت را در روسیه رسمیت می‌بخشد.
تراکم جمعیتی مسلمانان
مسلمانان بیشتر در قفقاز شمالی، تاتارستان، باشقیرستان، اودموریتا، چواشیا، جمهوری ماری، سیبری، استان‌های اومیانوف، پنزا، سامارا، شاراتوف، آستاراخان، پرم، چلیا بینسک، نیژنی نوگورد، و شهرهای مسکو، سن پترزبورگ و قاسموف ساکن هستند. مسلمانان این مناطق پیرو مذهب شناخته شده تسنن و تشیع می‌باشند.
بیش از 20 قوم بومی مسلمان در محدوده روسیه زندگی می‌کنند. مفهوم بومی بودن در اینجا کاملاً قراردادی است و از آن جهت به کار میرود که یاریگر ما در این شرح تاریخی باشد. ما قصد نداریم جامعه واحد مسلمان روسیه را به ساکنان بومی و غیربومی تقسیم کنیم. بعلاوه بسیاری از مردم مسلمان کشورهای تازه استقلال یافته (آبخازی ها، آذربایجانی ها، قزاق ها، قرقیزها، ازبک ها، تاجیک ها، ترکمن ها و ...) بیش از 100 سال است که در محدوده روسیه کنونی زندگی می‌کنند؛ اما این مردم سرزمین نژادی خود را آنسوی مرزهای روسیه دارند؛ بنابراین در اینجا به ایشان نخواهیم پرداخت.
تعداد سنی ها در روسیه بیشتر است و پیروان مذهب تسنن از مکاتب فقهی مختلفی مانند حنفی و شافعی تشکیل شده‌اند و شیعیان را عموماً آذربایجانیها و تالش‌ها تشکیل میدهند.
تعداد شیعیان روسیه به دو میلیون نفر می‌رسد، از این تعداد حدود سیصدهزار نفر در مسکو زندگی می‌کنند که قبلاً سازماندهی درستی نداشتند.
از چند سال قبل جمهوری اسلامی ایران تلاش وسیعی را در هدایت و روشنفکری شیعیان آغاز کرده که اعزام گروه‌های متعدد داوطلب و علاقمند به تحصیل علوم دینی، به مرکز جهانی علوم اسلامی واقع در قم، دانشگاه مذاهب، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و افتتاح کلاس‌های درس قرآن و معارف اسلامی در مسجد شهدای مسکو که پس از کالج عالی مسکو دومین محل آموزش درس‌های اسلامی در آن شهر است از جمله این فعالیت به شمار میرود.
سرشماری مسلمانان روسیه
سرشماری سال 2002 میلادی، نشان می‌داد حدود چهارده و نیم میلیون مسلمان قومی در روسیه زندگی می‌کنند. اما در سال 2015 میلادی شمار آنان بیش از شانزده میلیون است. اگر کارگران مهاجر اهل آسیای مرکزی و جمهوری آذربایجان را هم بیفزاییم رقم نهایی به بیست میلیون خواهد رسید. بیست میلیون همان عددی است که روحانیون مسلمان و سیاستمداران روس از جمله پوتین معمولاً به آن استناد می‌کنند.
قره چای‌ها
این گروه از اقوام قدیمی ترک و کوه نشین قفقاز شمالی بودند که مانند بالکارها به زبان قره چایی- بالکاری صحبت می‌کردند. جمعیت قره چاییان در روسیه 192 هزار نفر است که 169 هزار نفر از آنها در قره چای- چرکس زندگی می‌کنند. به این ترتیب 5/38 درصد جمهوری قره چای- چرکس را نژاد قره چایی تشکیل می‌دهد که پرجمعیت‌ترین قوم این جمهوری به حساب می‌آید. دین این مردم اسلام و مذهب ایشان سنی است. البته در میان این جمعیت نیز بین 5 تا 10 هزار نفر از شیعیان اسمائیلی هستند و از تعداد شیعیان اثنی عشری در این منطقه اطلاعی در دست نمی‌باشد.
مهاجران مسلمان آسیای میانه‌ای
مهاجران مسلمان آسیای میانه، آذربایجانی ها، ازبکها، تاجیکها، قرقیزها و ترکمن‌‌ها بخش عمده اعضای آن را تشکیل میدهند. آنها عمدتاً پیرو مذهب حنفی تسنن هستند ولی در میان ازبکها و تاجیکها پیروان وهابیت کم نیستند. بخش قابل توجه تاجیک‌های پامیر به جریان شیعیان اسماعیلی تعلق دارند. این مهاجران عمدتاً ساکن شهرها می‌شوند. مهاجران از ازبکستان و تاجیکستان به برکت یکپارچگی و سطح بالای دیانت خود، در زندگی مسلمانان شهر‌نشین نفوذ زیادی کرده و گاهی به مقامات رهبری می‌رسند. مسلمان آسیای میانه و مسلمانان شمال قفقاز باعث نزدیکی روابط آنها می‌شود چرا که دو گروه برای پیدا کردن نان و روزی یا نجات از جنگ و بی‌ثباتی سیاسی روستاهای خود را ترک کرده‌اند.
7% مسلمانان روسیه (حدود 950 هزار نفر) از مهاجران آسیای میانه محسوب شوند. آنها در هیچ یک از مناطق کشور اکثریت را تشکیل نمی‌دهند ولی در حوزه‌های فدرال مرکزی، سیبری و خاور دور میزان آنها از سایر مناطق 6-4 برابر بیشتر است و آنها بخش قابل توجه مسلمانان دین‌دار را تشکیل میدهند.
مهاجران مسلمان خارجی
جمعیت عربها، ترک‌ها، کردها، فارس‌‌ها و پشتون‌ها، کوچکترین گروه مسلمانان روسیه را تشکیل میدهند که می‌توان آنها را «امت خارجی» دانست. این جمعیت فرا منطقه‌ای مسلمانان، چندین قومی و چندین مذهبی است ولی عرب‌هایی که عمدتاً اهل تسنن هستند، در این گروه از همه فعال‌ترند. عربها به علت تسلط مادرزادی به زبان عربی و سطح بالای دیانت اغلب توسط مسلمانان روسیه به عنوان استادان مبانی اسلام، کتابت و فرهنگ اسلامی جلب می‌شوند و بخش قابل توجه استادان مدارس اسلامی را تشکیل میدهند. آنها در بعضی مناطق حتی توانستند به مقامات عالی روحانی برسند
1% مسلمانان روسیه (140 هزار نفر) مسلمانان خارجی را تشکیل میدهند. اعضای مسلمانان خارجی که تعدادشان نسبتاً کم است، در هیچ یک از مناطق فرمانروایی نمی‌کنند ولی در زندگی بعضی جوامع اسلامی نفوذ زیادی دارند. به عنوان مثال یک فلسطینی به نام وسام بردویل رئیس اداره روحانیت مسلمانان جمهوری کارلیا می‌باشد. سهم این جمعیت فرا منطقه‌ای به ویژه در حوزه فدرال مرکزی (4%) و در حوزه‌های شمال غربی و جنوبی (هر یک 1.5%) زیاد است. از این تعداد شاید حدود 20 تا 30 هزار نفر، شامل شیعیان اثنی عشری می‌باشند که ازکشورهای عربی و ایران به روسیه مهاجرت کرده و یا برای کار و تحصیل در روسیه ساکن هستند.
آذربایجانیهای روسیه
بیش از 620 هزار آذربایجانی مسلمان در خاک روسیه کنونی به سر می‌برند. در شهرهای مرکزی بیش از 160 هزار، در کناره‌های رود ولگا بیش از 85 هزار و در اورال بیش از 66 هزار آذربایجانی سرشماری شده‌اند. بیشتر اینها مسلمانان شیعه مذهب هستند. افزایش تعداد این قوم در روسیه بعد از بحران‌های اقتصادی در داخل کشور آذربایجان صورت گرفت. آذربایجانیهای روسیه روابط ناگسستنی با قوم و خویشهای خود دارند و از لحاظ مالی به آنها مرتب کمک می‌رسانند. روابط خانوادگی در بین آذربایجانیها خیلی قوی‌تر از دیگر مسلمانان شمال قفقاز است. جامعه شناسان از افت شمار مهاجران آذربایجانی در چندسال اخیر به خاک روسیه گزارش داده‌اند و تأکید کرده‌اند که آنها که به روسیه می‌آیند به دنبال خویشاوندانی می‌آیند که سال‌ها قبل مهاجرت کرده‌اند.
تحقیقات جامعه‌شناسی روشن کرده است که داغستانیها و آذربایجانیها مردمی اند که هیچ وقت با روسها نمی‌آمیزند و در دایره همزبانان و همکیشان خود زندگی می‌کنند.
آوارها، دارگین ها، کومیک ها و...
بخش اعظم جامعه مسلمان روسیه را مردم داغستان تشکیل میدهند: آوارها (حدود 815 هزار نفر)، دارگین ها (بیش از 510 هزار نفر)، کومیک ها (بیش از 420 هزار نفر)، لِزگی ها (بیش از 411 هزار نفر)، لَک ها (بیش از 156 هزار نفر)، تَبَسارانیون (بیش از 130 هزار نفر) و نوقایی ها (60 هزار نفر).
در میان اقوام نام برده شده جمعیت شیعیان تاکنون منتشر نشده است، با این حال برخی از منابع جمعیت شیعیان این منطقه را به طور کلی بین 100 هزار تا 25 هزار نفر برآورد می‌کنند که البته از این تعداد، برخی از شیعیان اسماعیلی بوده و شیعیان اثنی عشری تعداد کمی از این جمعیت را شامل می‌شود. [11] آوارها بزرگترین ملت داغستان امروزی هستند. اکثر این مردم در بخش‌های کوهستانی داغستان و جمعیت کمتری هم در دشت ها از جمله مناطقی مانند بویناکسکی و خاساویورت سکونت دارند. بعد از آوارها، پرتعدادترین نژاد مردم داغستان، دارگین ها هستند که 5/16 درصد جمعیت این جمهوری را تشکیل میدهند. سومین نژاد پرجمعیت داغستان، کومیک ها هستند. کومیک ها به زبان کومیک صحبت می‌کنند. لزگی ها نیز از اهالی بومی داغستان هستند. لزگی ها پرجمعیت‌ترین قومی هستند که به زبان لزگی از گروه زبان داغستانی صحبت می‌کنند. اقوام داغستانی دیگر از قبیل تَبَسارانیون، آغول ها، روتول ها و تساخورها نیز به زبان لزگی صحبت می‌کنند که آنها هم پیروان دین اسلام و سنی مذهب هستند.
نوقایی ها از اقوام ترکی هستند که در محدوده داغستان زندگی می‌کنند. کل جمعیت این مردم به 60 هزار نفر می‌رسد. اگرچه زبان نوقایی طی قرن‌های اخیر تحت تأثیر محیط قفقازی تغییر کرده، اما تا حد زیادی به زبان تاتاری شبیه است. نوقایی ها مسلمانان سنی مذهب هستند.
شهرهای مسلمان نشین روسیه
چچنستان
چچنی ها ملّتی بزرگ و مسلمان هستند با جمعیت 4/1 میلیون نفر.
بیش از یک میلیون نفر در چچن، حدود 100 هزار نفر در اینگوش (ایالت همسایه) و حدود 90 هزار نفر در داغستان زندگی می‌کنند.
زبان چچنی به گروه زبان‌های ناخ از خانواده عبری- قفقازی تعلق دارد. مردمان چچن مسلمانان سنی مذهب هستند.
داغستان
از جمهوریهای خودمختار فدراسیون روسیه در شرق قفقاز و ساحل غربی دریای خزر که حدود صدهزار نفر از جمعیت نزدیک به سه میلیون نفری آن، شیعیان هستند. پایتخت آن ماخاچکالا (مخاچ قلعه) است و قدیمی‌ترین مسجد این شهر را دو تاجر ایرانی ساخته‌اند. شهر دربند از مهمترین مناطق شیعی‌نشین داغستان است.
داغستان تا قرن دوازده هجری شمسی، جزئی از ایران بوده که بر اساس قرارداد گلستان، در ۳ آبان ۱۱۹۲، برابر با ۲۵ اکتبر ۱۸۱۳، از این کشور جدا شد.
داغستان به معنای سرزمین کوهستان‌هاست. این کشور از جمهوریهای خودمختار فدراسیون روسیه است که در ساحل غربی دریای خزر و منطقه شرقی قفقاز شمالی واقع شده است، از شمال با جمهوری خودمختار کلموک، از شرق با دریای خزر، از جنوب با آذربایجان و از جنوب غربی با گرجستان و جمهوریهای خودمختار کارباردین-بالکار و آسیتای شمالی همسایه است. مساحت آن ۵۰۳۰۰ کیلومتر مربع و پایتخت آن ماخاچکالا (مخاچ قلعه) است.
داغستان، به نسبت وسعت، از متراکم‌ترین مناطق دنیا در گوناگونی نژادی است. بیشتر مردم داغستان از اقوام مختلف نژاد قفقازی هستند. به جز روسی، بیش از ۳۰ زبان دیگر در داغستان رایج است که الفبای تمامی این زبان‌ها سیریلیک است.
باشقیرستان
نام باشقیر در آثار مؤلفان اسلامی به گونه‌های مختلف باشغرد، باشجرد، بشجرد، بسجرت، باشغرت، باشقرد، بشکرد و بشخرت نیز آمده است.
زبان باشقیری متعلق به گروه زبان‌های ترکی است.
باشقیرها خدایان متعددی داشتند که ابن فضلان شمار آنان را ۱۲ نوشته است، گذشته از آن حیواناتی چون مار و بلدرچین را نیز می‌پرستیدند.
در نیمه دوم هزاره نخست قم، در جنوب باشقیرستان اقوام آریایی تبار سرمت سکنی داشتند که کار عمده آنان دام‌پروری بود.
کاباردینو
قوم کابارد (آدیغه) از اقوام آدیغه و ساکن قفقاز شمالی هستند. درباره تعداد شیعیان این قوم اطلاعاتی در دست نیست. جمعیت کابارد در روسیه 520 هزار نفر است که از این تعداد 499 هزار نفر در جمهوری کاباردینو- بالکاریا (قبارطه- بلغار) زندگی می‌کنند. البته در برخی از منابع، تعداد شیعیان این منطق بین 10 تا 15 هزار نفر براورد می‌شود. کاباردها 55 درصد جمعیت جمهوری کاباردینو- بالکاریا را تشکیل میدهند و امروز پرتعدادترین مردم قوم آدیغه در روسیه هستند.
گروهی از کاباردها در قرن 19 قفقاز را ترک و به ترکیه و کشورهای خاور نزدیک مهاجرت کردند که در آنجا به همراه نژادهای دیگری از آدیغه، چرکس نامیده می‌شوند. بخشی از کاباردها ثلث اول قرن 19 به قسمت علیای رودخانه کوبان کوچ کردند. این مردم به همراه گروه‌هایی از آدیغ‌های غربی که توسط روس ها در دشت اسکان یافته‌اند امروزه چرکس‌های روسی قراچای- چرکس را تشکیل میدهند (40 هزار نفر). کاباردها اولین بار در فاصله قرون 12 تا 14 به صورت یک قوم مستقل درآمدند؛ یعنی هنگامی که بخشی از آدیغ‌های ساکن در غرب قفقاز به محدوده کنونی شاهزاده نشین‌های فئودال کابارد کوچک و بزرگ کوچ کردند. از سال 1557 کابارد تحت حمایت روسیه بود تا بالأخره در سال 1827 در ترکیب آن قرار گرفت. کاباردها در کنار اقوام دیگر قفقاز شمالی در جنگ قفقاز علیه جور تزاریسم شرکت کردند. سال 1922 ایالت خودمختار کاباردینو- بالکاریا تشکیل شد که در سال 1936 به جمهوری خودمختار مبدل گردید. سال 1944 کاباردها نیز در سرنوشت دیگر ملل قفقاز شمالی شریک و به قزاقستان تبعید شدند. تعداد زیادی از تبعیدشدگان در دهه 60، پس از بازسازی جمهوری خودمختار کاباردینو- بالکاریا به سرزمینشان مراجعت کردند.
تاتارستان
جمهوری تاتارستان با ۸۳۶‘ ۶۷ کمـ وسعت و حدود ۳۲۹‘۷۸۶‘۳ نفر جمعیت در مرکز فدراسیون روسیه و در خاور بخش اروپایی آن کشور در قسمت میانی رود ولگا جای دارد.
تاتارستان از شمال به جمهوریهای خودمختار ماری و اودمورت، از خاور به جمهوری خودمختار باشقیرستان، از باختر به جمهوری خودمختار چوواش، و از جنوب به استان‌های اولیانوفسک، سامارا و اورنبورگ محدود است.
تاتارهای روسیه پرجمعیت‌ترین ملت مسلمان روسیه هستند. ولی به علت شرایط پیچیده تاریخی تعداد کمی از این افراد در زادگاه خود، جمهوری تاتارستان، زندگی می‌کنند.
بخش زیادی از تاتارها در باشقیرستان و بخشی دیگر از آنها در آسیای میانه سکونت دارند. از دیگر مناطق بومی که تاتارها در آن زندگی می‌کنند، می‌توان برخی مناطق سیبری، اورال و تقریباً تمام حاشیه رود ولگا را نام برد.
اینگوشتیا
بیش از 413 هزار اینگوش در روسیه سکونت دارند که از این تعداد اکثریت قریب به اتفاق در اینگوشِتیا زندگی می‌کنند (361 هزار نفر). دین این مردم اسلام و مذهب ایشان سنی است. بالاترین شاخص زاد و ولد در روسیه به اینگوش‌ها اختصاص دارد. قدیمی‌ترین روستاهای اینگوش در کوه‌های منطقه ژیراخسکی امروزی در اینگوشتیا و در مناطق مجاور آن، یعنی چچن و اوسِتیای شمالی واقع شده بودند. جوامع معروف اینگوش عبارتند از: ژراخُفسکُیِه، فینینسکُیِه (کیستینسکُیِه)، گالگایِوسکُیِه، سُرینسکُیِه و مِتسکالسکُیِه. اسلام اولین بار از سمت کاباردا و سپس از سمت داغستان و چچن در میان اینگوش‌ها نفوذ کرد.
چواشستان
قاسموف
دین اسلام پنج قرن پیش، به شهر قاسموف که در ۲۶۰ کیلومتری جنوب شرقی مسکو قرار دارد، وارد شد. از آن روز به بعد، این شهر همزیستی مسلمانان و مسیحیان را در کنار هم شاهد بوده است.
بر اساس اسناد تاریخی، این شهر در سال ۱۱۵۲ میلادی تأسیس شد و در آن زمان "میشرسکی" نام داشت. دین مبین اسلام در نیمه قرن ۱۵ میلادی و پس از ورود "قاسم خان" خان تاتار و لشکریانش، به این شهر وارد شد
قاسم خان یک فرد مسلمان بود که به زبان روسی تکلم می‌کرد.
از زمان ورود اسلام به این شهر، مرحله تاریخی جدیدی در آن آغاز شد، زیرا این شهر تبدیل به مرکز امارت قاسم خان و محل تجمع مسلمانان و مسیحیان شد و از آن به بعد نام این شهر به "قاسموف" تغییر یافت.
در دوران امارت قاسم خان که تا پایان قرن ۱۷ میلادی به طول انجامید، مسلمانان یک مسجد با مناره‌ای بلند ساختند که تا کنون در مراسم مذهبی مسلمانان مورد استفاده قرار میگیرد.
شایان ذکر است مسلمانان در این شهر کوچک ۳۵ هزار نفری در کمال دوستی و آرامش در کنار مسیحیان این شهر زندگی می‌کنند.
مساجد روسیه
در سال 1996 در روسیه تعداد 43 اداره دینی مسلمان و 2349 مسجد وجود داشت. از جمله اختیارات اداره‌های دینی مسلمانان می‌توان به مواردی همچون تربیت نیروی انسانی، تقسیم و اعزام آنان به سایر نقاط و ارتباط با سازمان‌های دینی خارج از کشور، برگزاری کنفرانس‌های مختلف بین‌المللی در زمینه معارف اسلامی و حمایت از برقراری صلح و امنیت در جامعه مسلمانان و احداث مساجد و ابنیه اسلامی نام برد. آنها همچنین هر سال کاروان‌هایی را برای زیارت خانه خدا آماده و اعزام می‌کنند. تا اوایل دهة 90 تنها دو مؤسسه آموزش مبانی اسلام با نام مدرسه «میرعرب» در بخارا و «مؤسسه امام النجاری» در تاشکند وجود داشت. در سال 1990 مدرسه ای در مجاورت اداره دینی مسلمانان داغستان تاسیس شد و درسال 1991 با استفاده از امکانات مسجد جامع مسکو، مدرسه دینی افتتاح شد. تعداد این گونه مدارس آموزش معارف اسلامی تا سال 1996 در روسیه به 102 مرکز رسید. از جمله مساجدی که می‌توان در مسکو نام برد مسجد جامع مسکو، مسجد تاریخی، مسجد یابود روی کوه «پالکونی«، مسجد «آترادنایا» و مسجد «نواتروف» می‌باشد.
مسجد قلشریف
مسجد قلشریف، بزرگترین مسجد روسیه، در شهر قازان تاتارستان قرار دارد. مسجد قلشریف یکی از مساجد اصلی و بزرگ قرون وسطی در قازان بوده که در سده ۱۶ میلادی احداث شد. این مسجد با کتاب خانه غنی خویش سبب ظرافت، زیبایی و تزیین پایتخت خان‌های قازان و مرکز آموزش مذهبی، گسترش علوم در قسمت مرکزی روسیه در سده ۱۶ میلادی بود.
مسجد مرجانی
این مسجد به دستور کاترین دوم ساخته شد و به افتخار امام جماعت در آن زمان که نام شهاب‌الدین مرجانی داشت مسجد مرجانی نامیده شد.
طی 40 سال شهاب‌الدین مرجانی در این مسجد خدمت کرد و مدرسه ای وابسته به مسجد دایر کرد که مدرسه مرجانی نامیده می‌شود.
مسجد جامع دربند
مسجد جمعه دربند یک بنای منحصربه فرد و قدیم‌ترین نمونۀمعماری اسالمی در قفقاز شرقی است که در سال 2003م ذیل پرونده دربند، در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.
برخی از پژوهش‌گران معتقد اند با توجه به شکل مستطیلی مسجد و تقسیمات سه گانۀ آن و قرار گرفتن محراب در سالن میانی شبستان، احتمالا مسجد روی یک کلیسا و یا یک بنای میترایی بنا شده و بعدها سازه‌هایی به آن اضافه شده است.
برخی نیز معتقد اند ساختمان اولیۀ مسجد روی خرابه‌های یک آتشکدۀ ساسانی ساخته شده است.
مسجد گروزنی
مسجد جامع گروزنی یکی دیگر از مساجد زیبای روسیه است و اساس آن الهام گرفته از مسجد سلطان احمد یا مسجد کبود در استانبول است.
نمای معبد مسلمانان پایتخت چچن از سنگ مرمر سفید است که از جزیره کوش آداسی ترکیه واقع در دریای مرمره به اینجا حمل شده است.
جریانات شاخص در روسیه
احزاب و جنبش‌های اسلامی در روسیه
اتحاد مسلمانان روسیه
این جنبش سیاسی، اجتماعی و سراسری روسیه در تاریخ 31 مه سال 1995 تاسیس گردید و در16 ژوئن همان سال در وزارت دادگستری به ثبت رسید.
این جنبش خود را وارث «اتحاد مسلمانان روسیه» که در سال 1905 تشکیل شده بود، به شمار می‌آورد. این سازمان در سومین و چهارمین دوره دومای (پارلمان) روسیه،6 و9 عضو داشت.
«احمد نالدوف»، دبیر کل تدارکات «اتحاد مسلمانان روسیه» (کنونی) می‌باشد.
جنبش سراسری اجتماعی، سیاسی مسلمانان روسیه
این جنبش در سال 1996 در شهر «ساراتوف» تاسیس یافت. «مقدس بیبارسوف» امام اداره دینی مسلمانان «پوولژه» همزمان رئیس این جنبش است. هدف اساسی جنبش، حمایت از منافع مسلمانان روسیه در بخش‌های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و معنوی می‌باشد.
جنبش سراسری اسلامی نور
این جنبش در تاریخ 4 ژوئن سال 1995 تاسیس یافت و در تاریخ 16 ژوییه همان سال به ثبت رسید. گرایش نظری - سیاسی جنبش، حفاظت و تکمیل ساختار دینی فدراسیون روسیه است. جنبش اجتماعی اسلامی «نور» با هدف پشتیبانی از اصل ساختار ملی، منطقه‌ای، نهاد اجتماعی ریاست‌جمهوری و پارلمنتاریسم فعالیت می‌کند.
دیدگاه‌های جنبش
1) با کاربرد قدرت و زور مخالف بوده، در حل و فصل مناقشات میان مناطق و میان ملیتهای مختلف روسیه نقش خواهد داشت.
2) استفاده از نیروی نظامی را برای دفاع از منابع روسیه، حفظ منافع گروه‌ها و افراد در خارج از کشور و در شرایط اضطراری مجاز دانسته، افراط‌گرایی مذهبی و اعمال شیوه‌های تروریستی را محکوم می‌نماید.
3) هر حکومت قانونی در روسیه را به رسمیت می‌شناسد، به شرط آن که به قانون و سیاست‌های اعلام شده خود وفادار باشد.
این جنبش به منظور تحقق برنامه‌های خود چند پیشنهاد مشخص تهیه نموده که عبارتند از
1) تصویب قانون برای تخصیص زمین برای ساخت قبرستانی برای مسلمانان.
2) تامین بودجه برای اهداف آموزشی، ترویج موسیقی، امور هنری و ورزشی مسلمانان، اختصاص وقت و تولید برنامه‌های اسلامی در شبکه‌های تلویزیونی و رادیویی روسیه.
3) حمایت از طبقات محروم جامعه صرف نظر از گرایشات دینی آنان و عدم ایجاد محدودیت در ارائه خدمات به مسلمانان.
یادآور می‌شود که برنامه جنبش نور در مقایسه با سایر جنبش‌ها، از صورت بهتری برخوردار است و با مسائل دولتی نیز قابل تطبیق است. این برنامه شامل مطلبی در مورد سیاست خارجی کشور با توجه به توسعه روابط با کشورهای اسلامی می‌باشد. این جنبش همچنین هوادار اصلاحات نظامی بوسیله سربازان مسلمان است.
برنامه اقتصادی جنبش نور با برنامه‌های اقتصادی جنبش‌های چپگرا و مرکزگرا همسان است. جنبش، کمک به رشد تجارت اسلامی را یکی از اهداف خود می‌داند. همچنین این جنبش توجه خاصی به کمک به مسلمانان بی بضاعت در چهارچوب برنامه کلی اجتماعی خود دارد.
مشارکت در انتخابات
این جنبش در ماه دسامبر سال 1995 در انتخابات مجلس شرکت کرد و57% از آرا را از آن خود کرد که جمهوریهای چچنستان و تاتارستان با 12% بیشترین رای را به آن دادند. یادآوری می‌گردد این جنبش بین مقامات حکومتی نماینده ای ندارد.
این جنبش از حمایت اداره مرکزی دینی مسلمانان روسیه و کشورهای مشترک المنافع برخوردار بوده، در فعالیت‌هایش به روشنفکران و صاحبنظران مسلمان تکیه دارد.
رهبران جنبش
«خالد یاخین» در سال 1995 ریاست این جنبش را برعهده داشت. در سال 1996، کنگره «وفایارولین» را برای این سمت انتخاب کرد. وی همزمان امام جمعه مسلمانان شهر کورووای استان ولادیمیر می‌باشد.
حزب دموکرات اسلامی داغستان
این حزب در تاریخ 15 سپتامبر 1990 در شهر «ماخاچ قعله» طی کنفرانسی با حضور 300 تن از مسلمانان منطقه تاسیس گردید.
برنامه‌های حزب
این حزب از ایجاد جامعه لائیک دموکراتی جانب‌داری می‌کند; جامعه ای که در آن اسلام فضای بازی جهت رشد در اختیار داشته باشد.
«سوراکات آسیایتلوف»، یکی از رهبران جامعه قومی آوارها است که ریاست شورای هماهنگی حزب را برعهده دارد. وی تاریخدان، استاد دانشگاه و قهرمان سابق کشتی اتحاد شوروی سابق است و 65 سال دارد.
جنبش مسلمیه داغستان
این جنبش اجتماعی که در سال 1995 تشکیل و رسما به ثبت رسیده و دارای جایگاه حقوقی است، در ائتلاف با حزب دموکراتیک داغستان فعالیت می‌کند.
ساختار تشکیلاتی
بخش‌های این جنبش در تمامی نواحی داغستان موجودند.
تعداد اعضا
در فوریه 1996، این جنبش 1000 عضو زن داشت.
رؤوس فعالیت‌های جنبش
روشنفکری و آموزش تعالیم اسلامی است.
مرکز مذهبی ـ اسلامی مسلمانان اهل تشیع
موسس این مرکز «آقای فامیل جعفروف»می باشد. وی در سال 1968 در جنوب جمهوری آذربایجان به دنیا آمد. جعفر اف بعد از فارغ‌التحصیلی از دانشگاه فنی باکو در سال 1991 به روسیه رفت و تابعیت این کشور را کسب کرد. وی به عنوان یک مسلمان شیعه، در سال 1995 میلادی به جمهوری اسلامی ایران سفر کرد و به مدت 8 سال در مدرسه عالی امام خمینی(ره) وابسته به حوزه علمیه قم تحصیل نمود و در سال 2004 میلادی به روسیه بازگشت. هماکنون علاوه بر تأسیس یک مرکز دینی، یک نشریه و یک سایت فعال، به عنوان "رییس سازمان مذهبی مسلمانان شیعه مسکو" هم فعالیت می‌کند.
سازمان مذهبی مسلمانان شیعه مسکو
علاوه بر این، اکنون "سازمان مذهبی مسلمانان شیعه مسکو" نیز به عنوان یک جمعیت مستقل البته با الهام‌گری از این مرکز فعالیت می‌نماید. این سازمان در حال حاضر تعدادی حسینیه و مسجد در روسیه را اداره نموده و به برگزاری جلسات دینی و آگاه سازی جوانان مشتاق اهل بیت (ع) همت دارند. البته سازمان مذکور علاوه بر فعالیت برای جذب روس ها، درصدد تربیت جوانان شیعه و عمق دادن به باور‌های مذهبی و دینی این افراد در راستای اهداف فرهنگ اصیل تشیع می‌باشد تا بیشتر با دین خود آشنا شده و در جامعه روسیه بتوانند مطابق با مسایل دینی خود زندگی کرده و هر یک الگویی نیک از نظر رفتاری و فکری برای سایر جوانان روسیه باشند.
امارت اسلامی قفقاز
امارت اسلامی قفقاز از جریانات مدعی نمایندگی جنبش مسلح چچن است. این جنبش به عنوان چتری بود که جنبش‌های مسلح در شمال قفقاز را در سایه خود جمع می‌کرد. هدف این جنبش ایجاد یک کشور واحد آن هم در زیر لوای اسلام است. جریان دوم یک جریان ملی‌گرا است که در جهت تشدید درگیری‌ها علیه روسها در چچن می‌کوشد.
سازمان‌های مسلمان مدعی مرکزیت امور
شورای مفتیان روسیه
1ـ شورای مفتیان روسیه که مرکز آن در مسکو قرار دارد و ریاست آن برعهده مفتی «راوی عین الدین» می‌باشد و بیش از 1500 شاخه مذهبی بدان مربوط است.
اداره دینی مرکزی مسلمانان
2ـ اداره دینی مرکزی مسلمانان که مرکز آن در اوفا قرار دارد و ریاست آن بر عهده مفتی «طلعت تاج الدین» است.
اداره دینی مسلمانان روسیه در سال 1788 میلادی تأسیس شده است. این مرکز فعالیت‌های خود را مطابق مقررات و قوانین روسیه تنظیم کرده و در خصوص احیای معنویت، با دولت مرکزی تقابلی وجود ندارد.
هنگام تأسیس مرکز، تنها 97 شعبه تحت نظر این اداره بود؛ اما اکنون این تعداد به 2000 مرکز ارتقا یافته است.
تأسیس دانشگاه اسلامی در سال 1989 که دارای 7 مدرسه دینی با هدف تربیت امامان جماعت است، از جمله کارهای این اداره است.
دولت مرکزی با اداره دینی مرکزی مسلمانان روابط خوبی دارد و از فعالیت‌های علمی آن حمایت می‌کند. در همین راستا برای ساخت مسجد، زمین‌هایی را به صورت رایگان در اختیار اداره دینی قرار می‌دهد که توسط خیرین ساخته می‌شوند.
اداره دینی در بحث آموزش نیز تحت حمایت دولت می‌باشد و اکنون 7 دانشگاه اسلامی در فدراسیون روسیه بر اساس همین حمایت‌ها به فعالیت مشغولند.
مرکز هماهنگی مسلمانان شمال قفقاز
3ـ مرکز هماهنگی مسلمانان شمال قفقاز که ریاست آن را مفتی کاراچایووا ـ چرکیسیا و کرانه استاوروپل که اسماعیل بردیف بر عهده دارد و در حدود 800 شاخه مذهبی بدان مربوط می‌شوند. شورای مفتیان روسیه و اداره دینی مرکزی مسلمانان در تقابل با یکدیگر قرار دارند. بنا بر ارزیابی‌های اسلام شناسان روسی، از آنجایی که در روسیه یک فرقه واحد برای مسلمانان وجود ندارد، فرض این که زمانی جنبش اسلامی سیاسی واحدی ایجاد شود، غیر‌ممکن است. چنین تلاش‌هایی صورت گرفته‌اند و در اواسط دهه 1990 در روسیه جنبش‌هایی سیاسی اسلامی پدیدار شدند، اما تمامی آنان تنها از نفوذ منطقه‌ای برخوردار بودند. تلاش برای متحد نمودن در سطوح مذهبی و سیاسی ـ مذهبی ادامه می‌یابد، اما آنطور که «مالاشانکو» خاطر نشان می‌سازد. «رهبران روسیه مسلمان، در اصل رهبرانی منطقه‌ای هستند، هرچند که برخی از آنان مدعی جایگاهی در سراسر روسیه هستند». در سطح منطقه‌ای عامل سیاسی اسلام، نقشی بسیار مشخص بازی می‌کند.
جریانات دینی
یکی از مسائلی که روسیه جدید از دهه 1990 تاکنون با آن روبرو بوده، مسائل هویتی (دینی، قومی و فرهنگی) است، به طوری که برخی با اصطلاح «بحران هویتی» از آن یاد می‌کنند. اگرچه کشور روسیه تا قرن 17 عمدتاً روسی، اسلاوی و ارتدوکس بود، اما از آن پس با کشورگشایی‌های تزارها، مردمانی با اقوام، مذاهب و فرهنگ‌های متفاوت در درون امپراتوری روس قرار گرفتند که یکپارچگی کشور را بیش از پیش خدشه دار نمودند. این وضع با فروپاشی شوروی و بازگشت کرملین به مرزهای قرن 17، تا حدودی حل شد، اما خواه ناخواه، نقل و انتقالات جمعیتی اجباری و متأثر از تحولات تکنولوژیک قرن 20 اثر خود را گذاشته است.
از اواخر دهه 1980 به تدریج هویت جویی مسلمانان آغاز شد. این موضوع تا جایی گسترش یافت که بزرگترین بحران برای روسیه را طی 15 سال اخیر شکل داد و مسکو نیز طی این سال‌ها کوشیده است از یکسو با مسلمانان تندرو برخورد خشن نموده و مسلمانان معتدل را تشویق نماید و از سوی دیگر حتی تا پذیرش عضویت ناظر سازمان کنفرانس اسلامی به منظور راضی نگهداشتن مسلمانان در داخل و جلوگیری از فشار مسلمانان در خارج پیش برود. در گزارش زیر تلاش شده تا وضعیت مسلمانان این کشور مورد بحث قرار گیرد.
اسلام دومین مذهب روسیه است و حدود 20 میلیون نفر مسلمان در این کشور زندگی می‌کنند. تعداد دقیق مسلمانان معلوم نیست چرا که در آخرین سرشماری جمعیت در روسیه، که در سال 2002 میلادی انجام شده، سئوالی درباره تعلقات مذهبی مطرح نشده بود. علاوه بر این، معلوم نیست که چه کسی را باید مسلمان شمرد. برخـی مـی گوینـد که مسلمـان کـسی است کـه حتـماً جمــعه ها به مسجد میرود و تمامی مراتب دینی را رعایت می‌کند. چنین افرادی، آن طور که «آلکسی مالاشنکو» دکتر علوم تاریخی اشاره می‌کند، در حدود 3 میلیون نفر هستند. نقطه نظری دیگر، مسلمان را کسی می‌شمارد که خود را متعلق به جماعت مسلمانان روسیه و امت جهانی اسلام می‌داند. در این مورد، مهم نیست که چندبار به مسجد میرود و هرچند وقت یکبار عبادت می‌کند و با چه شدتی مراتب دینی اسلام را رعایت می‌کند.
به گفته «رافائل حکیموف» مشاور رئیس‌جمهور تاتارستان در امور سیاسی، طبق همه پرسی‌های اجتماعی، در بین جوانان تاتارستان بیش از 80% خود را مسلمان می‌دانند، اما تنها 2% از آنان هفته ای یکبار به مسجد می‌روند و 4% از آنان یک بار در ماه. ملحد آشکار در تاتارستان کمتر از 1% است، اما فردی که همه مراتب دینی را رعایت می‌کنند، نیز کم است. بالاخص که بخش اعظم جمعیت خود را متعلق به امت اسلامی می‌دانند. نظرات کارشناسانه ای وجود دارند، مبنی براینکه ظرف سه دهه، تعداد مسلمانان در روسیه می‌تواند به 30 تا 40 میلیون نفر برسد. این رشد زیاد مربوط به زاد و ولد فراوان در خانواده‌های مسلمانان و مهاجرت از کشورهای مشترک المنافع است.
ورود اسلام به روسیه
آغاز تاریخ سیاسی روسیه از لحاظ زمانی مطابق با برقراری مسیحیت در سرزمین روس است. اسلام برای اولین بار در نیمه دوم قرن 7 میلادی وارد شمال قفقاز شد. در «پاولژیه»، تاتارها در قرن 10 میلادی اسلام را پذیرفتند (سرزمین روسها نیز در سال 988 میلادی مسیحی شد)، درحالی که ارتش روسیه در قرن 16 وارد سیبری شد. بدین ترتیب، تاتارها که بومیان سرزمین سیبری هستند، ده قرن است پیرو اسلام هستند1. اسلام همبستگی قومی را بین ملیتهای روسیه، تاتار، باشقیر، چچن، اینگوش، کاباردینا، داغستان و سایر ملیت ها ممکن ساخت. اسلام توانست ویژگی‌های منحصر به فرد ملی را برای آنها حفظ کند. امروز مسلمانان روس متعلق به 40 قومیت هستند. عمده‌ترین آنها تاتارها هستند (بیش از 5 میلیون و 4% از جمعیت روسیه که پس از روسها جایگاه دوم را دارند)، باشقیرها (بیش از یک میلیون) و چچن ها (در حدود 1 میلیون). توسعه‌طلبی روسی در قلمرویی که در آن اکثریت مسلمانان زندگی می‌کردند، از نیمه دوم قرن 16 میلادی، زمانی که بر خان قازان تسلط یافتند (قلمرو کنونی جمهوری تاتارستان) آغاز شد و تا پایان قرن نوزدهم ادامه یافت. در نتیجه، در ترکیب امپراطوری روس 18 میلیون مسلمان وارد شدند که در اصل در پریوولژسک، کریمه، آسیای میانه و قفقاز زندگی می‌کردند. رشد قابل توجه جمعیت مسلمانان حکومت را وادار ساخت که راهی برای همگرا نمودن آنها با ساختار دولت ارتدوکس روسیه بیابد.
اولین طرح قانونی برای مسلمانان
طرحی قانونی که تنظیم کننده «امور دینی» مسلمانان در قلمرو امپراطوری بود، دستور کاترین دوم (کاترین کبیر) از 22 سپتامبر سال 1788 بود که طبق آن در شهر اوفا شورایی متشکل از «تاتارهای قازان»، به دبیری یک مفتی جهت نظارت بر تعیین ملاها و آزمودن کاندیداهای کسب مقامات دینی مسلمان، تأسیس شد. از نیمه دوم قرن نوزدهم در سیاست امپراطوری روسیه اصل دولت واحد روسیه که مرتبط با ایده دولت ملی بود، شروع به حکم فرمایی کرد. این اصل «اجنبیان» را به تمدن و دولت روسیه مفروض می‌دانست. بدین ترتیب، تاریخ اسلام در روسیه نشان می‌دهد که اکثریت مسلمانان روسیه، ساکنین اصیل این کشور هستند. «ولادیمیر پوتین» رئیس‌جمهور روسیه در رابطه با جماعت مسلمانان روسیه چنین اظهار نظر می‌کند: «آنان مهاجر نیستند، آنان شهروندان روسیه هستند و وطن دیگری ندارند».
جریانات غیر دینی
چهره‌های شاخص
شهاب‌الدین مرجانی
وی در ۱۸۱۸ در تاتارستانبه دنیا آمد. او تحصیلات مقدماتی خود در قازان به اتمام رساند و در ۱۷ سالگی برای تحصیلات عالی به شهرهای بخارا و سمرقند در آسیای مرکزی رهسپار گردید. او در سال ۱۸۴۸ پس از یازده سال تحقیق و تحصیل به قازان بازگشت و در مسجد مدرس قازان به امام جماعت منصوب شد. در سال۱۸۶۷ از طرف مجمع اسلامی مسلمانان قفقاز (ولگا و اورال) به عنوان رهبر دینی منطقه قازان انتخاب گردید.
قلشریف
قلشریف شاعر، ادیب وعالم بزرگ تاتارها بود. قلشریف در سال ۱۵۵۲ با مقاومت شجاعانه در مقابل ایوان گروزنی معروف به «ایوان مخوف» تزار روس برای دفاع از شهر قازان کشته شد و بعد مسجد قدیمی این شهر به آتش کشیده شد و اثری از آن باقی نماند.
ابو نصر کورسوی
از متفکران اصلاح‌طلب تاتار. تحصیلاتش را در بخارا به‌پایان رساند و در همان شهر به‌تدریس پرداخت. ابونصر از پیش‌گامان نهضت احیای اسلامی یا «نهضت جدیدی‌ها» بود. او می‌کوشید تا با تفسیری عقلانی از اسلام و تمسک به مبانی آن، نظام فکری و مشی زندگی مسلمانان را متحول سازد، اما تفکر او با واکنش سخت سنت‌گرایان روبه‌رو گردید. از این‌‌رو به استانبول رفت و در همان شهر درگذشت. نام او را کورساوی، قرصاوی، و قرسوی نیز نوشته‌اند.
راویل عین الدین
شیخ راویل عین الدین ۵۹ ساله و رئیس شورای مفتیان روسیه است. او ریاست اداره مسلمانان بخش اروپایی روسیه را برعهده دارد و روابط خوبی با رهبران جوامع مسلمان کشورهای مختلف جهان از جمله جمهوری اسلامی ایران دارد.
برخی از نشریات کشورهای عربی از او یکی از ۵۰۰ مسلمان برجسته دنیا می‌دانند.
عین الدین نزدیک به ۳۰ سال است که رئیس شورای مفتیان روسیه بزرگترین نهاد اسلامی این کشور است و تاکنون خطایی در این مقام مرتکب نشده است.
وی در یکی از مصاحبه‌های خود از کمبود مسجد در مسکو گلایه کرده و گفته که در پکن که پایتخت حکومت کمونیستی چین است ۸۰ مسجد وجود دارد اما در مسکو فقط چهار مسجد دیده می‌شود.
عثمان حضرت اسحاقوف مفتی اعظم تاتارستان
مینتیمر شایمییف
مینتیمر شایمییف ۸۲ ساله نخستین رئیس‌جمهوری تاتارستان در مکان دوم فهرست برجسته‌ترین مسلمانان روسیه قرار دارد که از ماه جولای سال ۱۹۹۱ تا ماه آوریل سال ۲۰۱۰ این مقام عالی تاتارستان را برعهده داشت.
وی پس از کناره‌گیری داوطلبانه از قدرت که نکته مثبتی در زندگی وی محسوب می‌شود بیشتر به امور مذهبی پرداخت و در مراسم‌های نماز جمعه و اعیاد مذهبی اسلامی که قبلا حضور نمی‌یافت، شرکت کرد.
شایمییف دارای چندین نشان و مدال عالی روسیه و تاتارستان است که مهمترین آن ستاره سرخ قهرمان کار سوسیالیستی است که به افرادی که در شوروی و روسیه خدمات اجتماعی و اقتصادی برجسته انجام دادند، داده می‌شود.
شایمییف در زمان حاضر مشاور رئیس‌جمهوری تاتارستان است و با وجود کناره‌گیری از قدرت نفوذ سیاسی خود را از دست نداده و حتی گفته می‌شود که پوتین هم با وی مشورت می‌کند.
حبیب نور محمدوف
حبیب نور محمدوف قهرمان ۳۱ ساله بوکس جهان از جمهوری داغستان واقع در منطقه قفقاز روسیه است.
نورمحمدوف قهرمان مشت زنی جهان در سبک وزن در مسابقات یو. اف. سی است.
برجسته‌ترین مسابقه وی با کونور مک گرگور ایرلندی بود که با پیروزی پایان یافت و وی را به قهرمان ملی روسیه تبدیل کرد.
نورمحمدوف که در رشته‌های جودو و سامبو نیز تمرین می‌کند در روسیه طرفداران زیادی پیدا کرده و در شبکه اجتماعی اینستاگرام بیش از ۱۵ میلیون دنبال کننده دارد.
وی پارسال در فهرست ۵۰۰ مسلمان برجسته جهان جای گرفت.
رستم مینیخانف
رستم مینیخانف ۶۲ ساله از سال ۲۰۱۰ رئیس‌جمهوری تاتارستان است.
مینیخانف همواره در بین فهرست یکصد مسلمان برجسته روسیه قرار داشته است زیرا نه فقط رئیس‌جمهور یک منطقه بزرگ مسلمان نشین روسیه است بلکه بطور غیررسمی رهبری تاتارهای روسیه و مقیم کشورهای دیگر را نیز برعهده دارد.
مینیخانف در سیاست خارجی روسیه نقش بزرگی بازی می‌کند و ریاست گروه دیدگاه‌های راهبردی روسیه و جهان اسلام را برعهده دارد.
رمضان قدیروف
رمضان قدیروف ۴۳ ساله از سال ۲۰۰۷ رئیس‌جمهور چچن پرچالش‌ترین منطقه در قفقاز شمالی روسیه است.
وی در مکان پنجم فهرست ۱۰۰ مسلمان برجسته روسیه قرار دارد.
قدیروف مواضع تندی علیه آمریکا دارد و در روسیه موافقان و مخالفان بی شماری دارد.
قدیروف همواره از آمریکا، ناتو و برخی کشورهای اروپایی متحد آمریکا انتقاد می‌کند و در فهرست شهروندان روس تحریم شده از سوی آمریکا قرار گرفته و اینستاگرام و توئیتر حساب کاربری او را بسته‌اند.
وی ازجمله ترسیم کاریکاتور برای پیامبر اسلام (ص) در فرانسه و دانمارک را به شدت محکوم و از کشتار مسلمانان در میانمار هم انتقاد کرد.
قدیروف را به خاطر داشتن روابط خوب با کشورهای عربی در خاورمیانه نماینده غیررسمی روسیه در این منطقه هم می‌دانند.
وی همچنین به حمایت از پوتین معروف است و گفته که من یک پیاده نظام برای رئیس‌جمهوری روسیه هستم و پوتین نیز از او به عنوان پسر روسیه یاد کرده است.
علیشیر عثمانف
علیشیر عثمانوف ۶۸ ساله میلیاردر مشهور روسیه است که مالک هولدینگ یو. اس. ام بوده و در مکان ششم در فهرست یکصد مسلمان برجسته روسیه قرار دارد و گفته می‌شود که ثروتمندترین فرد در روسیه است.
بر اساس نشریه فوربس ثروت عثمانوف به بیش از ۱۲ میلیارد دلار می‌رسد.
این سرمایه‌دار ازبک تبار روسیه، مالک شرکت‌های معروفی همچون متالواینوست، مگافون و دومین سهامدار باشگاه آرسنال انگلیس است و دستی هم در امور خیریه دارد.
وی به تازگی حدود ۵۰۰ میلیون روبل (حدود ۸.۵ میلیون دلار) برای ساخت آکادمی اسلامی منطقه بولگار در تاتارستان روسیه هدیه کرد و پیش از آن نیز در ساخت مسجد سفید بولگار تا ۶۵۰ میلیون روبل (ده میلیون دلار) وقف کرد.
عثمانوف در خارج از روسیه نیز به امور خیریه می‌پردازد و با کمک مالی وی مسجدی در تاشکند پایتخت ازبکستان ساخته شده است.
او که هیچ وارثی ندارد، وصیت کرده بعد از مرگ، تمام ثروتش به سرزمین مادری (ازبکستان) اهدا شود.
صلاح حاجی مژیف
شیخ شامل
وی از قوم «آوار» بود و در روستای کوهستانی گمری واقع در شمال شرق داغستان در ۱۲۱۲ ق/ ۱۷۹۷ به دنیا آمد. پدرش عبدالعزیز گذشته از شغل زراعت در کار طب نیز دست داشت.
شامل از جوانی به تقوا و اعتقاد راسخ به دین اسلام و همچنین تاب و توان فوق‌العاده جسمانی، که حتی در میان مردم سخت جان داغستان نیز شاخص بود، معروفیت داشت.
مفتی طلعت تاج الدین
طلعت تاج الدین ۷۱ ساله رئیس اداره مرکزی مسلمانان روسیه است که مقر آن در اوفا پایتخت جمهوری باشقیرستان در منطقه ولگای روسیه قرار دارد.
وی عنوان مفتی عالی روسیه را داراست و در واقع رهبری مسلمانان بخش‌های آسیایی روسیه را برعهده دارد.
تاج الدین از دوره شوروی سابق به عنوان روحانی ارشد فعالیت می‌کند و در ماه ژوئن سال ۱۹۸۰ به عنوان رئیس اداره مسلمانان بخش اروپایی و منطقه سیبری اتحاد جماهیر شوروی منصوب شد.
تاج الدین در سال ۲۰۰۳ علیه آمریکا بخاطر تهاجم و لشکرکشی به عراق که به اشغال این کشور انجامید اعلام جهاد کرد و به همین دلیل در آن زمان معروف شد.
مقدس بیبارسوف
سلیمان کریموف
سلیمان کریموف سرمایه‌دار ۵۳ ساله داغستانی است که در مکان هشتم مسلمانان برجسته و تاثیرگذار روسیه قرار گرفته است.
کریموف که از سال ۲۰۰۸ سناتور شورای فدراسیون است با داشتن سرمایه ای نزدیک به ۶.۴ میلیارد دلار در زمره ۲۰ سرمایه‌دار برجسته روسیه قرار دارد.
نام وی پس از وقف ۱۷۰ میلیون دلار برای احداث مسجد جامع مسکو برسر زبان‌ها افتاد.
به گفته راویل عین الدین رئیس شورای مفتیان روسیه، کریموف این مبلغ را پس از این که از یک تصادف رانندگی جان سالم بدر برد، اهدا کرد.
کریموف در دو سال اخیر در فرانسه به دلیل برخی مسائل مالی و فرار مالیاتی تحت پیگرد قانونی قرار گرفته است.
مارات خوسنولین مارات خوسنولین ۵۳ ساله معاون شهردار مسکو در امور سیاست‌های شهرسازی و ساختمان سازی است. خوسنولین یکی از چهره‌های کلیدی در تیم سرگئی سابیانین شهردار مسکو محسوب می‌شود. گفته می‌شود خوسنولین در کسب مجوز برای نوسازی مسجد جامع مسکو که گنجایش ۱۰ هزار نفر دارد نقش اصلی ایفا کرده است و هر هفته برای نظارت بر روند احداث مسجد در محل حضور می‌یافت. وی همچنین ریاست جامعه تاتارهای مسکو را نیز برعهده دارد.
شامیل علیاتدینوف شامیل علیاتدینوف ۴۵ ساله امام مسجد یادبود در پارک پیروزی است. وی به روشنفکرترین روحانی مسلمان در عرصه جمهوریهای شوروی سابق مشهور است. علیاتدینوف در عرصه ادبی فعالیت گسترده داشته بطوری که مولف بیش از ۳۰ کتاب است و دهمین مسلمان تاثیرگذار در روسیه به حساب می‌آید. به عقیده کارشناسان، در بین روحانیون مسلمان روسیه هیچکس مانند علیاتدینوف نمی‌تواند بر جوانان مسلمان این کشور تاثیر بگذارد از این رو او از اعتبار بالایی در بین این قشر و دیگر مسلمانان برخوردار است.
جوهر دودایف
جوهر دودایف رئیس‌جمهور و رهبر استقلال‌خواهان چچن پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی بود. دودایف در ۱۳۲۳ش/ ۱۹۴۴ در دوران جنگ جهانی دوم در یکی از روستاهای چچن و در خانواده‌ای فقیر به‌دنیا آمد. او فرزند موسی دودایف، دامپزشک و از بولشویکهای قدیم، بود.
چهره‌های شاخص دینی
راویل عین الدین راویل عین الدین (راویل اسماعیلویچ عین‌الدینوف) سال ۱۹۵۹ در تاتارستان واقع در پسترچینسکی جمهوری سوسیالیستی شوروی به دنیا آمد، او از تاریخ ۱ ژوئیه ۱۹۹۶ مفتی و رهبر مسلمانان فدراسیون روسیه است.