جبل عامل
جَبَلْ عامِلْ، سرزمین‌های ساحلی و کوهستانی جنوب لبنان. این منطقه تقریباً از شمال به رود اَوَّلی (نام قدیم آن: فرادیس) در شمال صیدا، از جنوب به رود قَرْن (نام قدیم آن: ابوفَطْرَس یا نهرفطرس) در شمال شهر نَهاریّه (در فلسطین)، از شرق تا دریاچة حوله (مشهور به اردن کوچک) و رود حاصبیا، و از غرب به دریای مدیترانه محدود می‌شود. نام آن برگرفته از قبیلۀ قدیمی عامله است که در شمال غربی جزیرةالعرب می‌زیستند؛ اینان در اثنای کشورگشایی مسلمانان، در جنوب و شرق بحرالمیت مقیم شدند و سپس به جلیل علیا کوچیدند و سرانجام در قرن ۵ .ق در جنوب لبنان سکونت گزیدند. جبل عامل از قدیم منطقه‌ای شیعه نشین بوده است و دانشمندانی چند از آنجا برخاسته‌اند. این منطقه سرزمین شیعیان شمرده می‌شود و اهالی آن پیش از دیگر شهرهای لبنان به تشیع گرویده‌اند. در سده‌های دهم و یازدهم هجری بر اثر فشار دولت عثمانی از یک سو و دعوت حکومت شیعی تازه‌تأسیس صفوی از سوی دیگر بسیاری از علمای جبل عامل به ایران هجرت کردند. در زمان صفویه جمعی از بزرگان و علمای جبل عامل به تشویق پادشاهان صفوی به ایران آمدند. شیخ بهایی که نام اصلی او بهاءالدین عاملی است در زمرۀ معاریفی است که خاستگاه‌شان جبل عامل بود.
سبب نام‌گذاری جبل عامل
جبل عامل در عهد جدید جبل جلیل (عبری: دایره) و در منابع اسلامی جبل عامله/ عامل، با انتساب به قبیلۀ یمنی قحطانی بنی عامله نامیده شده است که پس از ویرانی سد مأرب بر اثر سیل عرم، بدان منطقه کوچیدند. همچنین از آنجا با انتساب به نام سردار ایوبی، محمد بن بشارۀ عاملی به عنوان بلاد بشاره/ بشارتین یاد کرده‌اند[۱].
تاریخچه جبل عامل
در عصر ممالیک و تحت تأثیر اِعمالِ نظام رَوک[۲]، جبل عامل به دو شهر صور و نبطیه محدود شد و سرانجام بر اثر نهضت علمی شیعی، که عامل پیوندبخش اصلی ساکنان جبل عامل به یکدیگر بود، این منطقه اهمیت فرهنگی ویژه‌ای یافت و بخش‌هایی از مغرب و مرکز دشت بقاع نیز به این جغرافیای فرهنگی پیوستند و دو شهر مَشْغَره و کرَک نیز بدان‌ها اضافه شدند. بر مبنای این حیطه جغرافیایی بود که نخستین و مهم‌ترین کتاب تاریخی شرح حرکت‌های علمی در جبل عامل و عالمان آن، یعنی کتاب امل الآمل فی علماء جبل عامل، را شیخ حر عاملی تألیف کرد[۳].
جغرافیای جبل عامل
به سرزمین‌های ساحلی و کوهستانی جنوب لبنان، منطقه جبل عامل گفته می‌شود و حدود این منطقه دقیقاً مشخص نیست. جبل عامل تقریباً از شمال به رود اَوَّلی (نام قدیم آن: فرادیس) در شمال صیدا، از جنوب به رود قَرْن (نام قدیم آن: ابوفَطْرَس / نهرفطرس) در شمال شهر نَهاریّه (در فلسطین)، از مشرق تا دریاچه حوله (معروف به اردن کوچک) و رود حاصبیا، و از مغرب به دریای مدیترانه محدود می‌گردد[۴].
میانگین طول منطقه جبل عامل از شمال تا جنوب حدود هشتاد کیلومتر و میانگین عرض منطقه از مشرق تا مغرب حدود چهل کیلومتر، و در نتیجه، مساحت منطقه جبل عامل حدود ۳۲۰۰ کیلومتر مربع است[۵]. جبل عامل در تقسیمات کشوری لبنان مدتی به عنوان محافظه (تن‌ها منطبق بر محافظه نبطیّه کنونی) به کار رفت[۶]. در تقسیمات کشوری کنونی، بیشتر منطقه جبل عامل جزو استان‌های نبطیّه و لبنان جنوبی است. ارتفاعات مشرق شهر بِنْت جُبَیل، در جنوب لبنان، نیز جبل عامل نامیده می‌شود.
منطقه جبل عامل عمدتاً از کوه‌ها و تپه‌های به هم پیوسته و دشت‌های ساحلی تشکیل شده است. در این منطقه ارتفاع از مغرب به مشرق افزایش می‌یابد، به طوری که در بعضی قسمت‌های شرقی آن، ارتفاع به بیش از هزار متر می‌رسد.
جبل عامل دشت‌های ساحلی باریک و حاصل خیزی دارد، از جمله صُور، عَدْلون، غازیه (هر سه در مغرب جبل عامل)، مَرْجَعِیون (در مشرق) و رَمیله (در شمال). رودهای متعددی چون لیتانی / لیطانی و زهرانی و اوّلی، و همچنین چشمه‌ها و چاه‌های فراوان، آب آشامیدنی و زراعی اهالی آن را تأمین می‌کند[۷]. مؤلفان بر آب و هوای خوش و عالی جبل عامل تأکید کرده‌اند[۸]. متوسط دمای سالانه آنجا در ساحل بیش از ْ۲۰ و در بقیه قسمت‌های جبل عامل بین ْ۱۵ تا ْ۲۰ است. میزان بارش سالانه نیز میان ۶۰۰ میلیمتر (در سواحل) تا ۲۰۰، ۱ میلیمتر (به ویژه در ارتفاعات شمال) متغیر است[۹].
در جبل عامل، به سبب فراوانی منابع آبی و زمین‌های حاصل خیز، انواع محصولات کشاورزی، حبوبات، انگور و زیتون و نیز عسل مرغوب تولید می‌شود[۱۰].
شهرها و روستاهای جبل عامل
جبل عامل آبادی‌ها و شهرهای بسیار و معروفی دارد. به نوشته آل سلیمان تعداد کل شهرها و روستاهای آن ۳۶۵ آبادی است که تعداد روستاها ۳۵۰ پارچه ذکر کرده است[۱۱].
برخی از مشهورترین و مهم ترین شهرهای جبل عامل عبارت‌اند از: صیدا، صور، جِزّین، نَبَطیه، اسکندریه، عَدْلون، از بنت جبیل (در جنوب)، تِبنین، جَبَع (جِباع، در شمال)، شَقیف (در جنوب شرقی نبطیه)، صَرْفَنْد، عَیناثا (نزدیک بنت جبیل)، مَشْغَری (مشعره، در شمال)، ناقوره (در جنوب غربی)، و هُونِین (در جنوب). برخی از این شهرها، مانند صیدا، صور، اسکندریه و عدلون، از بندرهای جبل عامل در دریای مدیترانه به شمار می‌روند. در منطقة جبل عامل، علاوه بر راه ساحلی شمالی ـ جنوبی، سه راه عمدة شرقی ـ غربی صَیْدا ـ جزّین، صیدا ـ نبطیه ـ مرجعیون، و صور ـ بنت جبیل در ارتباط آبادی‌های این منطقه تأثیر فراوان دارد.
جبل عامل آثار تاریخی بسیاری دارد که از مهم ترین آنهاست: آثار شهرهای معروف صور و صیدا و حومة آنها که از قدیم ترین نقاط باستانی جهان اند؛ قلعه‌های متعدد، مانند شقیف (متعلق به دورة رومیان)، مارون (متعلق به دورة اسلامی)، هونین و تبنین و دوبیه و قَلاویه/ قلویه (متعلق به دورة صلیبیان؛ [۱۲]
وجود بیش از چهارصد مسجد جامع، بازار و مدرسه در جبل عامل گزارش شده است که برخی از آنها معروف اند، از جمله مساجد نبطیه، صور، هونین، جبع، شقراء و مسجد جامع بنت جبیل، بازارها و مدارس جَبَع، بنت جبیل و نبطیه[۱۳].
بر اساس آمار ۱۳۱۱ ش، ساکنان جبل عامل کمی بیش از ۰۰۰، ۱۲۵ تن بودند[۱۴]. این تعداد در دو دهة قبل به حدود ۰۰۰، ۱۵۰ تن[۱۵] و بنا بر گزارش ۱۳۷۹ ش/ ۲۰۰۰ به نیم میلیون تن رسید[۱۶]. از جمعیت جبل عامل، بیش از ۹۰% شیعة دوازده امامی، حدود ۵% اهل سنّت و ۵% دیگر مسیحی مارونی اند. مارونی‌ها از ۱۱۷۳ در بخش‌هایی از جبل عامل ساکن شده‌اند[۱۷].
مشاهیرجبل عامل
- محقق کرکی[۱۸]
- شیخ بهایی
- شهید اول
- شهید ثانی
- صاحب مدارک
- حسن کامل صباح
- سید حسن نصرالله، سیاستمدار و رهبر حزب‌الله لبنان.
جبل عامل سرزمین شیعیان
جبل عامل به دلایل گوناگون سرزمین مقدّس به شمار می‌رود، از جمله به سبب وجود مزارات بسیاری از پیامبران، اولیا و بزرگانی چون یوشع بن نون وصی حضرت موسی و حزقیل پیامبر[۱۹]؛ تردد حضرت عیسی در بخش‌های مختلف آن[۲۰]؛ و روایتی از پیامبر اکرم (صلی الله علیه) که الجلیل را جزو کوه‌های مقدّس شمرده است[۲۱].
جبل عامل سرزمین شیعیان شمرده می‌شود و اهالی آن پیش از دیگر شهرها به تشیع گرویدند و این به زمان تبعید ابوذر غفاری (جُندب بن جُناده) به شام در سال ۲۴، در دوران خلافت عثمان بن عفان (حک: ۲۳ـ ۳۵)، باز می‌گردد. وقتی ابوذر به دمشق رسید، معاویه (حک: ۴۱ـ۶۰) که مخالفان خود را به منطقه ساحلی شام یا جبل عامل تبعید می‌کرد، او را مانند دیگر مخالفان به این منطقه فرستاد. ابوذر در این سرزمین به معرفی و بیان دیدگاه‌هایش درباره خلافت و مقام امام علی (علیه السلام) پرداخت و همین امر باعث شد معاویه او را مجدداً به مدینه باز گرداند[۲۲]. برخی معتقدند که هنوز هم در دو روستای صَرفند و میس الجبل جایگاه‌هایی که ابوذر آراء و مطالب خود را بیان کرده است، وجود دارد و مردم آنها را زیارت می‌کنند[۲۳].
ظاهراً از قرن چهارم به بعد، تعداد شیعیان در شام و جبل عامل افزایش یافت[۲۴] شیعیان جبل عامل در سده‌های ششم ـ هشتم به رافضه معروف شدند[۲۵]. در اواخر قرن یازدهم، به شیعیان این منطقه اختصاصاً مَتاوِله می‌گفتند که برخی این کلمه را برگرفته از عبارت «مُتْ وَلیاً لِعلی» (با ولایت علی بمیر) می‌دانند که به تدریج به صورت متولی و سپس متوالی در آمد[۲۶].
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ انجیل متی، ۱۲:۴، ۱۶:۱۰؛ انجیل یوحنا، ۴۳:۴-۴۷: یعقوبی، «البلدان»، ۳۲۷؛ مقدسی، ۱۶۱-۱۶۲
- ↑ نوعی نظام تقسیم‌بندی اراضی برای گرفتن مالیات و نیز اقطاع زمینها
- ↑ مهاجر، جبل عامل بین الشهیدین، ۲۰۰۵م، ص۱۹ـ۳۰
- ↑ محسن امین، ۱۴۰۳ ب، ص ۶۱ـ۶۶؛ حسن امین، ص ۳۶؛ ظاهر، ۱۴۲۳، ص ۲۳
- ↑ حسن امین، ص ۳۷
- ↑ اطلس لبنان و العالم، ص ۷۴
- ↑ فقیه، ص ۲۸ـ۳۰
- ↑ محسن امین، ۱۴۰۳ ب، ص ۷۲؛ فقیه، ص ۹؛ آل سلیمان، ص ۲۵
- ↑ اطلس لبنان و العالم، ص ۶۴
- ↑ دمشقی، ص ۲۷۹؛ محسن امین، ۱۴۰۳ ب، ص ۱۵۷ـ۱۶۰
- ↑ ابراهیم آل سلیمان، بلدان جبل عامل: قلاعه و مدارسه و جسوره و مروجه و مطاحنه و جباله و مشاهده، ج۱، ص۵۳ ـ ۴۵۵.
- ↑ محمدتقی فقیه، جبل عامل فی التّاریخ، ج۱، ص۱۹ـ ۲۸
- ↑ محسن امین، خطط جبل عامل، چاپ حسن امین، ص ۱۷۳ـ۱۸۶
- ↑ سلیمان ظاهر، جبل عامل فی الحرب الکونیّة، ج۱، ص۲۲
- ↑ محمدجابر آل صفا، تاریخ جبل عامل، ج۱، ص۲۴
- ↑ خلیل شرف الدین، تاریخ الزراریة و البلاد العاملیة: ماضیاً و حاضراً و تطلعات، ج۱، ص۶۲۴
- ↑ سلیمان ظاهر، صفحات من تاریخ جبل عامل، ج۱، ص۲۴ـ۲۵.
- ↑ دانشنامهٔ اسلام
- ↑ محسن امین، ۱۴۰۳ ب، ص ۱۷۸ـ۱۸۰
- ↑ انجیل یوحنا، ۴: ۴۳ـ۴۷؛ انجیل متی، ۲۸: ۱۰، ۱۶
- ↑ ابن شداد، ج ۲، قسم ۲، ص ۳۷؛ نیز رجوع کنید به‌آل سلیمان، ص ۴۲ـ۴۳
- ↑ طبری، ج ۴، ص ۲۸۳؛ حرّعاملی، قسم ۱، ص ۱۳
- ↑ بنوّت، ص ۳۲ـ۳۳؛ محسن امین، ۱۴۰۳ ب، ص ۸۳ ـ ۸۵
- ↑ مقدسی، ص ۱۷۹؛ ناصرخسرو، ص ۲۴؛ محمدکاظم مکی، ص ۶۲
- ↑ دمشقی، ص ۲۷۹؛ ابن بطوطه، ج ۱، ص ۷۹؛ قلقشندی، ت ج ۴، ص ۱۵۳ـ ۱۵۴
- ↑ حسن امین، ۱۴۰۳ ب، ص ۶۷ـ ۶۸؛ محمدکاظم مکی، ص ۶۴ـ۶۶؛ فقیه، ص ۳۱؛ نیز رجوع کنید به د. اسلام، چاپ دوم