مسعودی

علی بن حسین مسعودی (بغداد ۲۸۰ـ مصر ۳۴۵ق) مورخ، متکلّم و جهانگرد شیعی‌مذهب عرب. به او لقب امام‌المورّخین و هرودوت عرب داده‌اند. خانواده‌اش اصلاً اهل کوفه بودند. نسبش به عبدالله بن مسعود صحابی مشهور می‌رسد. شور و شوق دانش‌اندوزی او را از اوان جوانی به سیروسفر در سرزمین‌های اسلامی کشاند. عراق و ایران و مصر و سوریه و فلسطین و ارمنستان و هند و سیلان و عمان و سواحل شرقی افریقا را تا زنگبار و احتمالاً ماداگاسکار زیر پا گذاشت.

مسعودی
نام کامل	ابوالحسن علی بن حسین مسعودی
نام‌های دیگر	امام‌المورّخین
اطلاعات شخصی
روز تولد	حدود 287 قمری
محل تولد	عراق
روز درگذشت	۳۴۵ ق یا ۳۴۶.ق
دین	اسلام، شیعه
آثار	إثبات الوصیة للإمام علی بن أبی‌طالب ترجمه إثبات الوصیة لعلی بن أبیطالب مروج الذهب و معادن الجوهر التنبیه و الإشراف ترجمه التنبیه و الاشراف مروج الذهب (ترجمه)
فعالیت‌ها	مورخ، متکلّم و جهانگرد شیعی‌مذهب عرب

در نقطه نظری متفاوت که تا حدودی برآمده از اختلاف نظر در تعیین مصداق شیعه است، برخی از پژوهش‌گران با فرض شیعه بودن مسعودی مخالفت کرده و وجود شواهد کافی برای اثبات تشیع وی را رد می‌کنند و حداکثر او را سنی علاقه‌مند به اهل‌بیت(علیه‌السلام) و معتقد به برتری [[علی بن ابی طالب

]] بر خلفا به‌شمار می‌آورند.

ولادت

متکلم، مورخ و جغرافی‌دان بزرگ اسلامی ابوالحسن علی بن حسین مسعودی در نیمه دوم قرن سوم هجری حدود سال (260 هـ. ق) در شهر بابل ). عراق به دنیا آمد و دوران کودکی خود را در آن جا سپری کرد.

گنجینه تحصیلات

شرح حال نویسان در مورد مکان، زمان و چگونگی تحصیلات مسعودی، اطلاعات زیادی ننگاشته‌اند؛ ولی از لابلای گفتار آنان در مورد معرفی شخصیت علمی و آثار او و نیز تصریح و یا اشاره خود مسعودی در کتاب‌هایش به خوبی می‌توان به دست آورد که وی برای یادگیری علوم دینی در سال‌های نوجوانی راهی بغداد شده است. علت هجرت او نیز این بود که بغداد در آن زمان مرکز علم و فرهنگ به شمار می‌رفت و عالمان و فقیهان بزرگی در آن شهر سکونت داشتند و مسعودی برای دستیابی به علم و کمال با اشتیاق کامل به آن سامان شتافته است.

هوش سرشار، روحیه جستجوگری فراوان، انگیزه قوی برای یادگیری و پشتکار از پشتوانه‌های تحصیلی اوست. وی دست کم دو دهه از عمر خود را در شهر بغداد در پی یادگیری علوم مختلف اسلامی سپری کرد و با جدیت هر چه تمام تر به پژوهش و تعمق در رشته‌های مختلف؛ مثل ادبیات عرب، کلام، حدیث، فقه، اصول، فلسفه و تاریخ پرداخت. وی بعد از سال‌ها تحصیل و تحقیق به درجات عالی علمی نایل آمد. او در شناخت اخبار و روایات دارای مهارتی بسزا شد و در فقه و اصول نیز به درجه اجتهاد نایل آمد. وی در کلام و فلسفه به ویژه تاریخ، به اطلاعات بسیار دست یافت به طوری که اعجاب عالمان و اندیشمندان عصر خود و آینده را برانگیخت.

مقام بلند علمی و جامعیت او در علوم مختلف اسلامی و سایر رشته‌های علمی رای بشری بر دانشمندان علم رجال و تراجم جایگاه ویژه ای است؛ از این رو آنها با اوصاف و عبارت‌هایی چون دانشمند کامل، پژوهشگر ماهر، فیلسوف، متکلم، فقیه، اصولی، محدث، رجالی، منجم، مورخ، جغرافی‌دان و ... از مقام علمی او تجلیل کرده‌اند.

آیت‌الله مرعشی نجفی در تقریظ ترجمه کتاب «اثبات الوصیه لعلی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام) که توسط محمد جواد نجفی نوشته شده در وصف مسعودی و کتابش می‌نویسد: آن کتاب، نوشته علامه، پیشوا، اقدم، ثقه و امین، شیخ ابوالحسن علی بن حسین مسعودی هذلی متوفای (346 هـ. ق) است.

سفر پژوهشی

تحصیلات مسعودی را می‌توان به دو مرحله تقسیم کرد:

مرحله اول، از ابتدای نوجوانی تا قبل از سال (300 هـ. ق) عمده تحصیلات او در شهر بغداد صورت گرفته است و مرحله دوم، از سال (300 هـ. ق) تا سال 332 که مدام در سیر و سیاحت بوده است. این مرحله به منزله تکمیل یافته‌ها و پژوهش بیشتر در علوم مختلف به حساب می‌آید. وی در این سال‌ها نه مکان خاصی را مرکز تحصیل خود قرار داد و نه استاد مشخصی؛ بلکه در هر شهری از شهر‌های جهان اسلام که وارد می‌شد از شرق گرفته تا غرب آن، مثل: عراق، ایران، هند، مصر و ... هر استاد و دانشمندی را می‌یافت مدتی نزد او توقف کرده از دانش او بهره می‌برد.

ویژگی تحصیلی مسعودی در این مرحله از تحصیلات، کثرت استادان، تنوع دانش‌ها و جامعیت در آنها است؛ چه این که با بیشتر استادان و دانشمندان شیعه و سنی با همه اختلاف نظرهایی که در مبانی اصول و فروع داشتند، ملاقات کرد، سخنان آنان را شنید و در مورد صحت و سقم آراء آنان به تعمق و تأمل پرداخت و با آزاد اندیشی نظر صواب را پذیرفته و سرمایه راه خود قرار داد.

از ویژگی‌های قرن سوم و چهارم هجری، فراوانی سفرهای پژوهشی از ناحیه جویندگان علم و دانش به نقاط مختلف و دور دست جهان اسلام بود که برای دست یابی به حقایق و معارف دینی و سایر علوم بشری صورت می‌گرفت. فشار خلفا و حاکمان عباسی بر عالمان موجب شد تا بسیاری از دانشمندان و صاحبان علم و معرفت در شهر‌ها و نقاط دور افتاده عزلت گزینند و جویندگان علم و کمال نیز برای دستیابی به علوم آنان مجبور بودند مسافت‌های طولانی را در نوردند و مشقت‌های فراوان را به جان بخرند.

از جمله آن جویندگان علم، علی بن حسین مسعودی است که بغداد را به قصد ملاقات با دانشوران و عالمان و دریافت حقایق تاریخی ترک کرد و عازم سفر شد. با این که وی بسیاری از حقایق و معارف دینی را در بغداد فراگرفته بود، با تشویق استادان بغداد به خاطر علاقه فراوان به تاریخ، جغرافیا و کلام، همانند بزرگان دیگر همچون واقعی، بلاذری، یعقوبی و ابوریحان بیرونی عازم سفر شد.

نکته قابل توجهی که از آثار به جامانده از مسعودی نیز به دست می‌آید این است که وی دارای ثروت شخصی بسیار بوده است و مخارج سفرش را خود تأمین می‌کرده است؛ زیرا علاوه بر سفر با چهارپایان، با کشتی نیز بسیار سفر کرده و مشخص است که اجرت کشتی در آن زمان بسیار گران بوده است؛ از طرفی هیچ دلیل یا قرینه ای وجود ندارد تا نشان دهد او از پادشاه یا حاکمی برای شروع یا ادامه سفر خود مستمری دریافت کرده باشد و همین مسأله اعتماد به گفته‌ها و گزارشات او را بیشتر می‌کند.

علی بن حسین مسعودی به شهر‌های ایران مثل فارس، کرمان، قزوین و سواحل دریای خزر سفر کرد و سپس به آسیای مرکزی رفت و از آن جا عازم هند شد و از مناطق آن جا دیدن نمود. وی پس از آن از طریق دریا به چین و کشورهای آسیای جنوبی و جنوب شرقی مثل سیلان (سری لانکای کنونی) و مالزی رفت و در بازگشت از راه دریا به عمان و عربستان رسید و در ادامه، به ترکیه و سوریه سفر کرد. در نهایت وی در سال (332 هـ. ق) به مصر رسید و در همان جا ماندگار شد.

تألیفات

علی بن حسین مسعودی نویسنده ای پرکار است و آثار بسیاری بر جای گذاشته است که شامل ده‌ها کتاب مهم می‌شد. او در مروج الذهب و التنبیه و الاشراف نام بیش از 30 اثر خود را می‌آورد. از بررسی فهرست آن آثار به دست می‌آید که حوزه علاقه او علم کلام و تاریخ بوده است. وی بیشتر آثار کلامی خود را قبل از سال (332 هـ. ق) و در دوره اول زندگی خود نوشته است و در سال 332 هـ. ق که در مصر اقامت داشته بیشتر به تألیف کتاب‌های تاریخی روی آورده است. این آثار تاریخی ثمره سال‌ها رنج و زحمت و تحمل مشکلاتی بود که او در طول سفر‌های طولانی به بلاد مختلف جهان اسلام و برخی کشورهای غیر مسلمان به دست آورده است و آنان عبارتند از:

1. اخبار الزمان و من اباده الحدثان من الامم الماضیه و الاجیال الخالیه و الممالک الداثره.
2. الکتاب الاوسط.
3. مروج الذهب و معادن الجواهر فی تحف الاشراف من الملوک و اهل الدیارات.
4. ذخائر العلوم و ما کان فی سالف الدهور.
5. الاستذکار لما جری فی سالف الاعصار
6. فنون المعارف و ماجری فی الدهور السوالف.
7. التنبیه و الاشراف.
8. المقالات فی اصول الدیانات.
9. القضایا و التجارب.
10. سر الحیاه.
11. رساله البیان فی اسماء الائمه القطیعه من الشیعه.
12. 12. الزلف فی احوال النفس و قواها.
13. المبادی و التراکیب.
14. الانتصار
15. نظم الجواره فی تدبیر الممالک و العساکر.
16. طب النفوس.
17. نظم الادله فی اصول المله.
18. الصفو فی الامامه.
19. الاسبصار فی الامامه.
20. الدعوات الشنیعه
21. حدائق الاذهان فی اخبار اهل بیت النبی (علیه‌السلام).
22. الواجب فی الفروض اللوازم.
23. وصل المجالس بجوامع الاخبار و مخلط الآثار.
24. مقاتل الفرسان العجم.
25. تقلب الدول و تغیر الآراء و الملل.
26. المسائل و العلل فی المذاهب و الملل.
27. خزائن الدین و سر العالمین.
28. نظم الاعلام فی اصول الاحکام.
29. الابانه عن اصول الدیانه.
30. النهی و الکمال.
31. الرؤس السبعیه.
32. الاسترجاء فی الکلام.
33. مظاهر الاخبار و طوائف الآثار فی اخبار آل النبی (علیه‌السلام).
34. الزاهی فی رد الخوارج.
35. راحه الارواح.
36. التواریخ فی اخبار الأمم من العرب و العجم.
37. الاخبار المسعودیه.
38. الرسائل.
39. احوال الامامه.
40. الهدایه الی تحقیق الولایه.
41. اثبات الوصیه لعلی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام).

پانویس

منابع

برگرفته از سایت مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات