ربا
ربا در لغت به معنی زیادی، فزونی، سود، رشد و نمو است. به عبارت دیگر دریافت زیادی در مبادلات دو کالای همجنس مکیل یا موزون و نیز دریافت اضافی در عقد قرض با شرط قبلی را ربا گویند. ربا خواری که در قرآن کریم در آن به عنوان «اعلان جنگ با خدا و رسولش» یاد شده، از گناهان کبیره است که البته در قوانین مجازات اسلامی هم برای آن مجازات تعیین شده است. البته تشخیص معاملات ربوی از غیر ربوی و اینکه چگونه از معاملات ربوی پیشگیری کنیم، موضوع مهمی است که بسیاری از مردم شاید از اطلاع نداشته باشند.
ربادر لغت
ربا یا «ربوا» در لغت به معنای زیاده است. «ربا ربوا کعلو و رباء زاد و نما و اربیته والرابیه علاها» در اصطلاح فقهاء معمولا ربا چنین تعریف شده است: معاوضه مالی به مالی دیگر که این دو اولا همجنس باشند ثانیا باکیل یا وزن اندازه‌گیری شوند یاقرض دادن به شرط زیاده قید معاوضه ذکر شده است تا شامل همه مبادلات و معاوضات بشود و اعم از بیع باشد حتی صلح و هبه معوضه را نیز در بر نمیگیرد. البته فقهاء دونکته را متذکر شده‌اند:
الف) در ضمن تعریف چندمورد را استثناء نموده‌اند که عبارتند از: معاوضه یا قرض بین پدر و فرزند، زن و شوهر و بین مسلمان و کافر در صورتی که کافر حربی و گیرنده زیاده مسلمان باشد، چنین معاوضه یا قرض‌هایی ولو با زیاده ربا نمی‌باشد. استثنائات فوق دقیقا در روایات شیعه موجود است.
ب) مکیل و موزون ممکن است در بین جوامع متفاوت باشد، آنچه اکثر فقهاء استنباط کرده‌اند این است که مکیل و موزون در زمان حکومت پیامبر و شرع مراد است. البته اگر کالائی در آن زمان موجود نبوده یا مشخص نیست واحد اندازه‌گیری آن کیل یا وزن بوده یا خیر، در این صورت در هرجامعه‌ای موکول به عرف همان جامعه کرده‌اند.
ربا چیست
ربا خواری در قرآن کریم با عنوان اعلان جنگ با خدا و رسولش بیان شده و از گناهان کبیره است. به همین جهت و به تبعیت از قوانین اسلامی در قانون مجازات اسلامی نیز برای آن مجازات تعیین کرده است.
با توجه به اینکه کلیه قوانین و مقررات جوامع اسلامی مستند بر فقه است در ماده ۴ قانون اساسی نیز چنین آمده است که کلیه قوانین و مقررات ایران بایستی مستند بر فقه باشد و چنانچه موضوعی در شرع قبیح و ممنوع اعلام شده باشد در قانون نیز بر این امر صحه گذاشته می‌شود و موضوع مزبور در قانون نیز ممنوع و دارای ضمانت اجرا در نظر گرفته می‌شود.
در واقع ربا به جهت اینکه دارا شدن بلاجهت مال است و سبب برهم خوردن توازن بین اقشار جامعه میگردد در شرع حرام و در قانون نیز جرم است. جرم ربا دهنده(رباخواری) و جرم ربا گیرنده در قانون مجازات اسلامی مورد جرم انگاری قرار گرفته است.
ربا در عرف عامه به این معناست که در ازای دریافت مبلغی پول به عنوان قرض٬ مبلغی بیشتر به عنوان اصل و سود پول به صاحب مال داده شود.
ربا دهنده فردی است که تحت هر عنوانی به دیگری پولی را تحت عناوینی همچون قرض و بیع و صلح و… می‌پردازد اما در واقع قراردادی که برای باز پرداخت بدهی خود با فرد مقابل منعقد می‌نماید، دریافت چندین برابر مبلغی است که پرداخت نموده است. و معمولا با گذر زمان و اینکه بدهکار نتواند در مواعد معین، بدهی خود را پرداخت نماید بر مبلغ باز پرداخت افزوده می‌شود. و همین افزایش بی جهت ربا است. اما هدف قانون‌گذار از جرم انگاری جرم ربا گیرنده این بوده است که نشان دهد در ارتکاب این جرم ربا گیرنده نیز مقصر است و تخطی او کمتر از ربا دهنده نیست چراکه تا زمانی که تقاضایی نباشد عرضه صورت نمیگیرد. از این رو ربا گیرنده‌ای نیز که حاضر می‌شود چنین پولی را دریافت و چند برابر پرداخت نماید به نوعی مجرم است. همچنین واسطه میان ربا دهنده و ربا گیرنده از این جهت که ارتکاب جرم را تسهیل می‌کند معاون جرم محسوب می‌شود اما ماده ۵۹۵ از قانون مجازات اسلامی (تعزیرات) مجازات هر سه مورد فوق را یکسان تلقی کرده و به نوعی معاون در ارتکاب جرم را از حیث مجازات، مباشر تلقی کرده است.
هرگونه توافق بین ربا دهنده و ربا گیرنده و واسطه ی آنها و همچنین قرارداد فی ما بین طرفین باطل و بدون اثر خواهد بود. بنابراین اگر هر یک از طرفین به تعهدات خودش عمل نکند به دلیل نامشروع بودن جهت معامله و باطل بودن معامله نمی‌توان او را به انجام تعهدات ملزم کرد و از نظر کیفری در صورت اثبات ربا این عمل جرم تلقی می‌شود.
در ماده ی ۵۹۵ قانون مجازات اسلامی در خصوص این جرم تعیین تکلیف شده است. به موجب این ماده:«هر نوع توافق بین دو یا چند نفر تحت هر قراردادی از قبیل بیع، قرض، صلح و امثال آن جنسی را با شرط اضافه با همان جنس مکیل و‌موزون معامله نماید و یا زائد بر مبلغ پرداختی، دریافت نماید ربا محسوب و جرم شناخته می‌شود مرتکبین اعم از ربادهنده، رباگیرنده و واسطه بین آنها علاوه بر رد اضافه به صاحب مال به شش ماه تا سه سال حبس و تا (۷۴) ضربه شلاق و نیز معادل مال مورد ربا به عنوان جزای نقدی محکوم میگردند.
تبصره ۱ – در صورت معلوم نبودن صاحب مال، مال مورد ربا از مصادیق اموال مجهول‌المالک بوده و در اختیار ولی فقیه قرار خواهد گرفت.
تبصره ۲ – هر گاه ثابت شود ربادهنده در مقام پرداخت وجه یا مال اضافی مضطر بوده از مجازات مذکور در این ماده معاف خواهد شد.
تبصره ۳ – هر گاه قرارداد مذکور بین پدر و فرزند یا زن و شوهر منعقد شود یا مسلمان از کافر ربا دریافت کند مشمول مقررات این ماده نخواهد بود.»
جهت شکل‌گیری جرم ربا بایستی شرایط تحقق ربا در کنار یکدیگر جمع باشند تا جرم ربا شکل گیرد.
تاریخچه ربا
ربا از قدیم الایام در جوامع بشری وجود داشته و کسی نمی‌تواند منکر آن باشد؛ زیرا در لوحه‌های گلی سومریان به جا مانده از چهار هزار سال پیش مشهود است، که قرض دادن آنها به این صورت بوده که افراد طلا و نقره و دیگر انواع کالاها را قرض می‌گرفتند و در مقابل، سودی با تعیین نرخ بهره آن به وام دهنده می‌پرداختند. در سرزمین بابل هم ثروتمندان و مالکان اموال، به افراد نیازمند وام می‌دادند، حتی کاهنان طلا و نقره را به صورت ربوی در اختیار مردم می‌گذاشتند. واین قانون آنچنان عادی و رایج بوده که قانون هم از ربا خوران حمایت می‌کرد و اگر بدهکاری توان باز پرداخت را نمی‌داشت فرزندش طبق قانون به عنوان گروگان از او گرفته می‌شد. در چین نیز هزاران سال قبل وام با نرخ سود و منفعت کمتر به دهقانان داده می‌شد.
پس می‌توان بیان داشت در همه اعصار بحث قرض دادن و ربا خواری حتی در جوامع اروپایی و اسلامی و عصر جاهلیت مسلمانان وجود داشته است، اما روش‌های آن با هم فرق داشته، همان طور که اکنون وجود دارد و کسی منکر آن نیست.
ارکان ربا
عنصر قانونی
همان طور که بیان کردیم عنصر قانونی جرم ربا در ماده ۵۹۵ قانون مجازات اسلامی بیان شده است، در این ماده جرم ربا مورد جرم انگاری قرار گرفته است و قانون‌گذار برای انجام این عمل مجازات در نظر گرفته است. به موجب این قانون:«هر نوع توافق بین دو یا چند نفر تحت هر قراردادی از قبیل بیع، قرض، صلح و امثال آن جنسی را با شرط اضافه با همان جنس مکیل و موزون معامله نماید و یا زائد بر مبلغ پرداختی، دریافت نماید ربا محسوب و جرم شناخته می‌شود مرتکبین اعم از ربادهنده، رباگیرنده و واسطه بین آنها علاوه بر رد اضافه به صاحب مال به ۶ماه تا ۳سال حبس و تا ۷۴ ضربه شلاق و نیز معادل مال مورد ربا به عنوان جزای نقدی محکوم میگردند.»
عنصر مادی
از دیگر شرایط تحقق ربا وجود عنصر مادی جرم ربا است که عبارتست از هر عملی که به وسیله آن اضافه پرداختی بدون جهت مشروع و قانونی به دیگری پرداخت و یا از دیگری دریافت گردد مصداق ربا است. دریافت و یا پرداخت مبلغ اضافی می‌تواند تحت عناوینی همچون بیع، قرض و… باشد. دریافت و یا پرداخت هر نوع مبلغ مازاد با هر عملی می‌تواند عنصر مادی این جرم را شکل دهد.
عنصر روانی
عنصر معنوی به معنای قصد و نیت مجرمانه در انجام عملی مجرمانه است. چنانچه ربا دهنده و ربا گیرنده و یا حتی واسطه بین آنها با علم و آگاهی نسبت به عملی که می‌خواهند انجام دهند به این جرم مبادرت نمایند، عنصر معنوی این جرم فراهم میگردد. قصد و نیت انجام ربا از شرایط تحقق ربا است که بسیار حائز اهمیت است تا جایی که ربا گیرنده را در صورتی که قصد انجام این عمل را نداشته باشد از مجازات معاف می‌نماید که البته شرایط خاص خود را دارد.
شرایط تحقق جرم ربا
وجود توافق و تراضی بین طرفین
مطابق ماده، برای اینکه عمل ربا محقق شود، طرفین باید به صورت کتبی یا شفاهی، توافق نمایند که سود اضافه‌ای به مبلغ اصلی قرض اضافه شود. در غیر این صورت، چنانچه علاوه بر مبلغ مورد قرض، مقترض (کسی که مبلغی را قرض می‌گیرد) به‌صورت کاملا اختیاری و آزادانه مبلغ اضافه‌ای را به مقرض (کسی که به دیگری چیزی را قرض می‌دهد) پرداخت نماید، چنین عملی ربا محسوب نمی‌شود.
شرط اضافه
به این معنی که طرفین توافق نمایند، مبلغی اضافه را که از لحاظ اقتصادی نیز قابل توجه باشد، اضافه بر مبلغ قرض، به بدهی اضافه نمایند.
دریافت سود اضافی توسط ربا گیرنده
مبلغ ربا باید توسط ربا دهنده داد و توسط ربا گیرنده دریافت شود. در غیر این صورت حتی با پرداخت ربا دهنده، در صورتی که به قبض ربا گیرنده نرسد حتی در صورت توافق بر شرط اضافه در معامله ربوی، ربا صورت نمیگیرد. این شرط زمانی اهمیت میابد که به صرف دریافت سند پرداخت وجه مازاد (مانند دریافت چک و سفته) بدون گرفتن وجه یا مال موردنظر ربا تحقق پیدا نمی‌کند.
اقسام ربا
ربای معاملی
ربای معاملی عبارت است از میزان اضافه‌ای که در مبادله دو کالا مثل هم کیلی و وزنی با پیش شرایطی که از قبل تعیین شده دریافت می‌شود. به ربای معاملی، ربای معاوضی یا ربا در معامله و معاوضه نیز گفته می‌شود. ربای معاملی می‌تواند به صورت هر معامله و معاوضه مانند صلح، معاملات و… باشد. در ربای معاملی کالاهایی که مبادله می‌شوند باید یک جنس باشند، یعنی اگر گندم با برج با مقدار اضافه مبادله شود ربا محقق نمی‌شود زیرا گندم با برنج دو جنس متفاوت اند. همچنین کالاهایی که مبادله می‌شود کیلی (پیمانه ای) یا وزنی (کشیدنی) باشند. پس مبادله اشیای شمارشی، متری، جعبه‌ای، جینی و غیره با مقدار اضافه ربا محسوب نمی‌شود.
ربای قرضی
اما ربای قرضی که شکل رایج‌تر ربا در جوامع است عبارت است از اضافه‌ای که در قرارداد قرض با پیش شرط قبلی دریافت می‌شود. بنابراین در ربای قرضی، فرد پولی یا وجهی یا جنسی را به دیگری قرض می‌دهد و بجای اینکه در انقضای مدت تعیین شده همان میزان جنس یا وجه یا پول را پس بگیرد، چیزی بیشتر از آن را مطالبه کرده و پس می‌گیرد. برای مثال فردی ده میلیون تومان به دیگری قرض می‌دهد تا شش ماه بعد به او بازگرداند؛ البته به شرطی که پس از ۶ ماه به جای ده میلیون تومان، ۱۳ میلیون تومان به قرض دهنده بازگرداند.