استان سیستان و بلوچستان
استان سیستان و بلوچستان، به‌عنوان پهناورترین استان ،در ناحیه جنوب شرق کشور واقع شده است . این استان دارای 1210 کیلومتر مرز خاکی با کشورهای پاکستان و افغانستان و 370 کیلومتر مرزآبی در کرانه‌های شمالی دریای عمان است . از شمال به استان خراسان جنوبی، از جنوب به دریای عمان، از شرق به کشورهای پاکستان و افغانستان و از غرب به استانهای هرمزگان و کرمان محدود شده است. مساحت استان 187502 کیلومترمربع است که 5/11 درصد از وسعت کشور را برمی‌گیرد. مردم استان سیستان و بلوچستان از قومیت‌های سیستانی و بلوچ می‌باشند. سیستانی‌ها به زبان فارسی با گویش سیستانی حرف می‌زنند و عموماً پیرو دین اسلام و مذهب تشیع می‌باشند و بلوچ‌ها به زبان بلوچی صحبت می‌کنند و پیرو اسلام و مذهب‌تسنن می‌باشند هرچند اقلیتی از بلوچ‌های شیعه نیز وجودارند.
| استان سیستان و بلوچستان | |
|---|---|
 | |
| نام | استان سیستان و بلوچستان |
| کشور | ایران |
| تعداد جمعیت | ۲۷۷۵۰۱۴ نفر |
| پراکندگی دینی | |
تاریخچه
پیش از اسلام
سرزمین اساطیری سیستان و بلوچستان از دو ناحیه شمال و جنوب تشکیل شده‌است. سیستان امروزی که قسمت شمالی استان را در برمی‌گیرد، در کتاب اوستا، یازدهمین سرزمینی است‌که «اهورامزدا» آفریده. همچنین زادگاه رستم دستان قهرمان حماسی شاهنامه فردوسی می‌باشد. تاریخ نگاران سیستان را به گرشاسب، یکی از نوادگان کیومرث نسبت داده‌اند. نام سیستان از نام اقوام آریایی «سکا» اخذ شده‌است. «سکاها» در حدود سال ۱۲۸ قبل از میلاد، سیستان را به تصرف خود در آورده و در پهنه آن استقرار یافته‌اند.
«نیمروز» نام دیگر سیستان است. همچنین بنای بیشتر شهرهای سیستان را به پهلوانان اسطوره‌ای ایران چون زال، سام و رستم نسبت داده‌اند. زمانی سیستان جزو متعلقات دولت ساسانی به شمار می‌آمد که به دست اردشیر بابکان فتح شد و در سال ۲۳ هجری قمری، مسلمانان عرب این سرزمین را فتح کردند.
پس از اسلام
از زمان ساسانیان به بعد این سرزمین همواره جزیی از ایران محسوب می‌شد تا اینکه با دخالت بریتانیا در قرن نوزدهم میلادی عملا به دو بخش غربی و شرقی تقسیم شد. از این به بعد بلوچستان مانند سایر ایالت‌ها و ولایت‌های کشور حکومت خانی داشت تا در سال ۱۳۰۷ ه. ش. پس از شکست دوست‌محمدخان بارکزایی قدرت حکومت مرکزی در این بخش کشور تثبیت شد.
جغرافیا
سیستان و بلوچستان ۱۱۰۰ کیلومتر مرز با کشورهای پاکستان و افغانستان و ۳۰۰ کیلومتر مرز آبی با دریای عمان دارد و تنها استان ایران است که با پاکستان مرز مشترک دارد و همچنین به دلیل قرار گرفتن در موقعیت راهبردی و ترانزیتی از اهمیت فراوانی برخوردار است . این استان بیشتر آب و هوای گرم و خشک دارد، اما در عین حال از تنوع آب و هوایی و اقلیمی ویژه‌ای برخوردار است و مناطق کوهستانی، جنگلی و باتلاقی نیز در این استان پهناور به چشم می‌خورد.
دو منطقه متمایز
منطقه بلوچستان (جنوب استان)، نیز صدفی است که وسعت متنوع اش را با دریای عمان گره زده است. این وادی دارای طبیعتی کوهستانی می‌باشد. مناطق جنوبی استان با توجه به مجاورت با دریای عمان و بهره‌گیری از بادهای موسمی اقلیم متفاوتی دارند. بالا بودن میانگین دما و پایین بودن نوسانات آن از مشخصه های اساسی اقلیم منطقه است. با توجه به پایین بودن نزولات جوی و عدم وجود منابع برفی کوهستانی اکثر جریانات رودخانه ای، موقتی و فصلی بوده و در بخش وسیعی از استان منابع محدود آب‌های زیر زمینی تنها امکانات تامین آب محسوب می‌شوند. وجود مخروط آتشفشانی تفتان با ۳۹۴۱ متر ارتفاع در شمال بلوچستان مرکزی، شرایط اقلیمی متنوع و جالبی را فراهم آورده است. منطقه بلوچستان با ۱۷۲۳۰۵ کیلومترمربع وسعت و از شهرستانهای زاهدان ، میرجاوه، خاش، سراوان، سیب و سوران، مهرستان، ایرانشهر، سرباز، دلگان، نیک‌شهر، قصرقند، چابهار و کنارک تشکیل می‌گردد.
منطقه سیستان (شمال استان)، نگینی است برآمده از آبرفت های رودخانه هیرمند، که بزرگ ترین دریاچه آب شیرین جهان را در خویش جای داده است. شریان حیاتی منطقه یعنی هیرمند نوسانات سالیانه قابل ملاحظه‌ای را نشان می‌دهد. وزش بادهای ۱۲۰ روزه که از اواخر بهار تا پایان تابستان می وزد در تشدید نیاز و خشکی محیط موثر است. منطقه سیستان شامل شهرستانهای زابل، زهک، نیمروز، هامون و هیرمند می‌باشد و ۱۵۹۱۷ کیلومترمربع مساحت دارد.
هم‌جواری استان با دو کشور افغانستان و پاکستان با وجود بازارهای مصرف بی رقیب از یک سو و شرایط خاص حاکم بر آن کشورها از سوی دیگر ، این استان را از اهمیت بسیاری برخوردار ساخته است.
از سوی دیگر منطقه سیستان در حال حاضر به دلیل مواجهه با خشک‌سالی‌های پی در پی و قطع آب هیرمند به دلیل عدم تمکین کشور مقابل به موافقت نامه‌های دو جانبه و عدم رعایت حق آبه جمـهوری اسلامی ایران، دچار مشکلات و چالش‌های فراوانی در بخش‌های اقتصادی و اجتماعی خود گردیده است.
ایجاد شرایط و امکانات لازم به منظور تغییر روند مذکور و حفظ و ماندگاری جمعیت به ویژه جمعیت جوان و تحصیل کرده در منطقه، در برون رفت سیستان از وضعیت فعلی بسیار تاثیر گذار خواهدبود. اگرچه در سال‌های اخیر اقدامات بسیار ارزنده و مفیدی در این خطه برای جبران کاستی‌ها و مشکلات موجود انجام گرفته است، لیکن برون رفت کامل از وضعیت موجود و برنامه ریزی برای توسعه اقتصادی منطقه، نیازمند اقدامات و توجه بیشتری می‌باشد.
با توجه به کاهش توجیه اقتصادی فعالیت‌های کشاورزی به دلیل خشک‌سالی و کاهش توجیه اقتصادی از یک سو و وجود مرزهای طولانی و بازار تقریباً بی‌رقیب در کشورهای افغانستان و پاکستان از سوی دیگر ، بخش صنعت ، معدن و بازرگانی با بهره گیری از شرایط فوق می‌تواند موجبات توسعه اقتصادی منطقه ، ایجاد اشتغال و در نتیجه کاهش مشکلات و چالش‌های اقتصادی و اجتماعی موجود در منطقه گردد.
همچنین این استان بعلت قرارگرفتن در کمربند فلززائی معدنی که از اروپا شروع و پس از گذشت از میناب و ارتفاعات جازموریان به سمت خاش و زاهدان ادامه می‌یابد، از منابع غنی معدنی در زمینه کانی‌های فلزی و غیرفلزی می‌باشد . مطالعات انجام شده نشان می‌دهــد که قابلیت‌های مــعدنی از جمله توانمندی‌های مهم توسعه استان بشمار می‌آیند و بسیاری از کانسارهای فلزی و غیرفلزی شــناخــته شده، می‌توانند مبنای صنایع بزرگ معدنی قرارگیرند. باتوجه به شرایط فعلی و لزوم استفاده از کلیه امکانات برای شکوفائی اقتصاد ملی ما را ناگزیر از شناخت این قابلیت‌ها نموده و در بسیاری از موارد، استفاده از آن حتی با وجــود محدودیـــت‌های طبیعی بســیار منطــقی جلــوه می‌نماید.
جمعیت
براساس نتایج تفصیلی سرشماری عمومی نفوس و مسکن، جمعیت استان سیستان و بلوچستان طی ۵ دهه گذشته روند صعودی داشته بطوریکه جمعیت استان در سال ۱۳۳۵ بالغ بر ۴۲۸۳۶۳ نفر و در سال ۱۳۹۰ بالغ بر ۵۸۸۴۴۷ خانوار و ۲۵۳۴۳۲۷ نفر رسیده است‌که از این تعداد ۴۹.۹ درصد ( ۱۲۶۵۵۷۹ نفر ) زن و ۵۰.۱ درصد ( ۱۲۶۸۷۴۸ نفر ) مرد هستند .
متوسط رشد سالانه جمعیت در بین سال‌های ۴۵-۱۳۳۵ حدود ۰.۶ درصد، ۵۵-۱۳۴۵ حدود ۳.۸ درصد، ۶۵-۱۳۵۵ حدود ۶.۱ درصد ۷۵-۱۳۶۵ حدود ۳.۷ درصد ، ۸۵-۱۳۷۵ حدود ۳.۴ درصد بوده است .
تعداد خانوارهای استان سیستان و بلوچستان در سال ۱۳۹۰ حدود ۵۸۸۴۴۷ خانوار برآورد گردیده است‌که شامل : ۲۹۰۱۸۳ خانوار شهری و ۲۹۷۵۹۹خانوار روستایی و ۶۶۵ خانوار غیر ساکن است. همچنین نسبت جنسی در سرشماری سال ۱۳۵۵ حدود ۱۰۶ نفر ، در سرشماری ۱۳۶۵ حدود ۱۰۱ نفر، در سرشماری ۱۳۷۵ حدود ۱۰۳ نفر و در سرشماری سال ۱۳۸۵ هم این نسبت ۱۰۳ نفر بوده، ودر سرشماری سال ۱۳۹۰ نسبت جنسی حدود ۱۰۰.۲ رسیده بطوریکه در مقابل هر ۱۰۰ نفر زن ۱۰۰.۲ نفر مرد در استان زندگی می‌کردند . همچنین بعد خانوار از ۵.۱ نفر در سال ۱۳۸۵ به حدود ۴.۳ نفر در سال ۱۳۹۰ کاهش یافته است .
نژاد و زبان
راولینسون به لحاظ نژادی، سیستانی‌ها را همراه با جمشیدی‌های هرات، نمونه خالص نژاد آریایی می‌داند؛ هر چند آریایی‌ها در آستانه ورود، درگیری‌هایی با بومیان اصیل ایرانی داشتند که البته بعدها با هم اختلاط پیدا کردند. از این رو نمی‌توان از نژاد یکدست صحبت به میان آورد. زبان‌هایی که مردم سیستان بدان صحبت می‌کردند لهجه‌های میانه ایرانی چون پهلوی اشکانی، پارسی میانه یا پهلوی ساسانی بود. از شعرهایی که به لهجه میانه از اواخر ساسانی باقی مانده و در قرن‌های آغازین هجری قمری رایج بود سرود آتشکده کرکو در سیستان است.
مسجد مکی زاهدان
تاریخچه مسجد مکی زاهدان به اوایل دهه ۱۳۵۰ برمی‌گردد. زمانی که عبدالعزیز ملازاده (مولانا عبدالعزیز)، روحانی بلندپایه و شخصیت برجسته اهل‌سنت ایران، پروژه ساخت این مسجد را در محوطه‌ای به مساحت ۶۰۰ متر مربع آغاز کرد. این پروژه که در کنار مرکز علوم اسلامی زاهدان (دارالعلوم) قرار گرفت، ترکیبی از مساجد و مجموعه‌های مذهبی را با هدف آموزش و ترویج تفکرات و فلسفه خلق کرد. ساختار ابتدایی مسجد مکی از سال‌های اولیه تأسیس به یک مرکز اسلامی برجسته در زاهدان و استان سیستان و بلوچستان تبدیل شد. البته با گذشت زمان و افزایش جمعیت، نیاز به فضای بیشتر، توسعه ساختمان و تقویت زیرساخت‌های مسجد، مسئولان آن را به تصمیم‌گیری برای ایجاد یک مسجد فراتر از این سازه واداشت.
مرکز استان
زاهِدانْ یکی از کلان‌شهرهای ایران و مرکز استان سیستان و بلوچستان است. این شهر در منطقه بلوچستان قرار دارد. نام پیشین شهر «دزدآب» بوده که در زمان رضا شاه به «زاهدان» تغییر یافته‌است. زاهدان از سمت شمال به شهرستان زابل و، از سمت جنوب به شهرستان خاش، از سمت شرق به کشورهای افغانستان و پاکستان و از سمت غرب به شهرستان فهرج منتهی می‌شود. آب و هوای زاهدان در بیشتر روزهای سال گرم و خشک است. شب‌های تابستان آب و هوای این شهر رو به سردی می‌گراید. آب آشامیدنی زاهدان لوله‌کشی آب شیرین است و از طریق انتقال آب از شهرستان زابل تأمین می‌گردد. زاهدان به جهت مرزی بودن، از موقعیت استراتژیک جغرافیایی و تجاری و نظامی و شرایط خاص برخوردار است؛ به گونه‌ای که از یک‌سو راه‌آهن پاکستان که از مرز میرجاوه وارد ایران می‌شود و از سوی دیگر راه‌آهن سراسری ایران به این شهر منتهی می‌شود؛ و از سوی دیگر در نزدیکی به میل سه جانبه ایران و پاکستان و افغانستان قرار دارد.
اقوام و مذاهب
سیستان به مردم منطقه‌ای (سکاها) گفته می‌شد که در اطراف رود هیرمند ساکن بودند و بخشی از سیستان در افغانستان امروزی است که قبلا جزو ایران بوده‌است (ادامه رود هیرمند و بخش اعظم ان در افغانستان است) و بخشی دیگر در شهرستانهای زاهدان و زابل. بلوچ‌ها (مکاها) قومی دیگر بودند با فرهنگ متفاوت از سکاها در مکران ساکن بودند؛ که بعدها به دلایل نامعلوم به بلوچستان تغییر نام یافت. مردم استان سیستان و بلوچستان از قومیت‌های سیستانی و بلوچ می‌باشد که سیستانی‌ها به زبان زبان فارسی با لحجه سیستانی حرف می‌زنند و پیرو دین اسلام با مذهب تشیع می‌باشند و بلوچ‌ها به گویش بلوچی صحبت می‌کنند و پیرو اسلام و مذهب تسنن می‌باشند. بلوچ‌ها و برهویی‌ها همگان پیرو مذهب تسنن هستند، ولی در عمل تسامح بسیار نشان می‌دهند و بسیاری از آداب آن‌ها به آداب اهل تشیع و دیگران، شباهت دارد. تسامح ایشان این حسن را نیز دارد که با روحی مدارا کننده همراه است.
اعیاد مذهبی
عید سعید فطر
یکی از اعیاد بزرگ استان عید فطر است. در این روز مردم لباس نو می پوشند و پس از ۳۰ روز روزه داربودن در محل هایی به نام “عیدگاه” جمع می‌شوند و نماز عیدفطر برپا می‌دارند و فطریه می‌دهند و پس از آن به خانه مراجعت می‌کنند و سپس به خانه خویشان و اقوام خود می‌روند و عید را تبریک می‌گویند. روز عیدسعیدفطر یکی از روزهای مهم در نواحی مختلف استان سیستان و بلوچستان به ویژه ناحیه بلوچستان به شمار می‌رود.
عید قربان
یکی دیگر از اعیاد بزرگ مردم استان عید قربان است. در این عید مردم لباس نو می‌پوشند و در محل “عیدگاه” جمع می‌شوند. در این روز معمولا چند خانوار باهم شتری را قربانی می‌کنند و گوشت آن را به فقرا و مستمندان احسان می‌کنند. پس از خاتمه مراسم قربانی دید و بازدید شروع می‌شود و به خانه دوستان و اقوام و آشنایان می‌روند و حلالیت می‌طلبند. مراسم دید و بازدید این عید تا سه روز ادامه می‌یابد.
عالمای دینی
- آیت الله سیستانی : رهبر شیعیان عراق؛
- آیت الله شهیدمرتضی مطهری:فیلسوف و عالم بزرگ دارای اصالت سیستانی متولد فریمان می‌باشد.
- آیت الله سیدمحمدتقی حسینی طباطبایی: از شهدای7 تیر؛
- آیت الله مرادعلی بختیاری:عالم دینی.
شهدا
- شهید قاسم میرحسینی: قائم مقام لشکر41 ثارالله؛
- شهید محمد میر: سرلشکرخلبان؛
- شهید حبیب لک‌زایی:جانشین سپاه سلمان.
زیارتگاه‌ها
از جمله زیارت‌گاه‌های مهم مورد توجه:
- سخیسرور؛
- سلیمان شاهِ تونسا شریف، که زیارتگاه نسبتاً جدیدی است برای اهل‌سنت؛
- حضرت غوث در کوه چهل‌تن یا چهل‌پیر که وجه تسمیه آن چهل فرزند غوثاند که بر روی کوه رها شده بودند؛
- پیر سُهری در سهری کُشْتَغ (کُشْتَکْهه) در منطقه بُغْتی (بوگطی)، که زیارتگاهی واقعاً بلوچی است؛
- چِتن شاه در نزدیکی کلات؛
- پیر عمر نزدیک خُزدر، جایی که آزمون گناه و بی‌گناهی از طریق آب اعمال می‌شود؛
- سلطان شاه در زِهری، که افراد مبتلا به تب به زیارت آن می‌روند؛
- جیوه لال (لعل) که نام دیگرش لال شاه‌باز است، در سِهوانِ سند.
مشاهیر و نامداران
- رستم دستان: پهلوان بزرگ حماسی و افسانه ای ایران؛
- یعقوب لیث صفاری: بنیانگذار سلسله صفاری و رسمیت بخش زبان پارسی پس از اسلام؛
- سورنا سیستانی: پهلوان دوره اشکانی که کراسوس رومی را که هوای فتح ایران داشت شکست داد.
- فرخی سیستانی: شاعر و نویسنده؛
- ابوسعید سگزی: ستاره شناس و ریاضیدان مشهور قرن چهارم هجری؛
- ابوحاتم سیستانی:از بزرگان علم و ادب ،فقه و حدیث و لغت؛
- ابوسلیمان سیستانی:فیلسوف و اندیشمند قرن چهارم هجری قمری؛
- ابویعقوب سیستانی:از دانشمندان قرن چهارم هجری؛
- ابوداوود سیستانی: دانشمند حدیث اهل سنت؛
- ابراهیم سگزی سیستانی: دانشمند قرن نخست ، مخترع خط معقلی؛
- ابوسلیمان محمد سیستانی: از فیلسوفان و منطقیان قرن چهارم هجری؛
- احولی سیستانی:شاعر و ادیب؛
- حریزبن عبدالله سیستانی: فقیه شیعه؛
- ابوالفرج سگزی:شاعر و اندیشمند؛
- شمس بستی: شاعر؛
- شمس الدین مبارک سیستانی: شاعر؛
- عبرت سیستانی: شاعر؛
- محمد پسر مخلد سگزی: از نخستین سرایندگان به زبان پارسی؛
- محمدبن وصیف سیستانی: دبیر رسایل یعقوب لیث صفاری؛
- مولانا عاشق سیستانی: شاعر و غزل سرا.
جستارهای وابسته
منابع
- پیشینه تاریخی استان سیستان و بلوچستانchht-sb.ir، اخذ شده در تاریخ 1403/7/28 .
- فرهنگ و تمدن سیستان باستانpajoohe.ir، تاریخ درج مطلب 24 آبان 1393، اخذ شده در تاریخ 1403/7/28.
- سیمای عمومی استانnomads.ir، اخذ شده در تاریخ 1403/7/28.
- جمعیتnomads.ir، اخذ شده در تاریخ 1403/7/28.
- آشنایی با استان سیستان و بلوچستانayehayeentezar.com، تاریخ درج مطلب 10-03-2018، اخذ شده در تاریخ 1403/7/29.
- آداب و رسوم و ادبیات و فرهنگ بومی و قومی استان سیستان بلوچستانdaneshchi.ir، اخذ شده در تاریخ 1403/7/29.