عایشه

عایشه(بنت ابی بکر بن ابی قُحافه بن عامر بن عَمرو بن کعب بن سعد بن تیم بن مرة بن کعب بن لؤی) دختر ابوبکر بن ابی‌قحافه متولد ۴ یا ۵ بعثت است. او سومین زنی است که به همسری رسول خدا (ص) در آمد. عایشه به همراه طلحه و زبیر، به بهانه خونخواهی عثمان، عامل برپایی جنگ جمل و کشتار هزاران تن از مسلمانان شدند. عایشه از همسران حضرت محمد (ص) پیامبر اسلام و دختر ابوبکر اولین خلیفه از خلفای راشدین بود.

عایشه

نام	عایشه دختر ابوبکر بن ابی‌قحافه
لقب	ام المؤمنین • حمیرا
زادروز	۶ سال پیش از هجرت/۶۱۴ میلادی مکه
زادگاه	مکه
درگذشت	۵۸ هجری قمری/۶۷۸ میلادی[۱] مدینه
آرامگاه	قبرستان بقیع
محل زندگی	مکه و مدینه
نسب/قبیله	بنی‌تیم
دلیل شهرت	همسر پیامبر • ماجرای افک • جنگ جمل
حضور در جنگ‌ها	جنگ جمل
زمان اسلام آوردن	چهارم بعثت
نقش های برجسته	همسر پیامبر(ص) • از روایان احادیث پیامبر(ص) • از مخالفان امام علی(ع)

مورخان درباره سن او به هنگام ازدواج، اختلاف دارند. ماجرای افک (تهمتِ فحشا زدن) یکی از معروف‌ترین وقایع زندگی عایشه است که به علت اتهام دیگران به او به دنبال حادثه‌ای، نزول آیاتی از سوره نور را در پی داشت و خداوند، اتهام‌زنندگان را سرزنش کرد.

اهل‌سنت با استناد به روایاتی، از فضایل عایشه و محبوبیت او نزد پیامبر خبر داده‌اند و برای او جایگاه ارزشمندی قائل‌اند، اما در مقابل، شیعیان به دلیل موضع‌گیری‌های عایشه در دوران خلافت امام علی(ع) و تأثیرگذاری او در شکل‌گیری جنگ جمل و همچنین جلوگیری از دفن پیکر امام حسن(ع) کنار قبر پیامبر(ص)، نقدهای فراوانی به رفتار و سیره او مطرح کرده‌اند.

زندگی‌نامه

عایشه دختر ابوبکر از خاندان تَیْم و مادرش امّ‌‌رومان دختر عامر بن عُوَیْمِر از قبیله بنی‌کِنانه بود. او در سال چهارم یا پنجم بعثت در مکه به دنیا آمد.

کنیه عایشه، _{اُم‌ّعبدالله} بود که به علت وجود خواهرزاده‌اش عبدالله بن زبیر به این نام شهرت یافت. در بسیاری از منابع تاریخی، او را اُمُّ الْمؤمنین خوانده‌اند.

نقل شده است که پیامبر(ص)، عایشه را _{حُمَیْراء} خوانده و خطاب کرده است. روایتی نیزدر این مورد به شهرت رسیده که براساس آن، پیامبر خطاب به عایشه فرمود: _{کَلِّمینی یا حُمَیْراء؛ ای حمیرا با من سخن بگوی}. گفته شده نخستین بار غزالی در کتاب احیاء علوم الدین، چنین حدیثی را نقل کرده و پیش از آن در هیچ کتابی نیامده است.

چنانکه اَلْفَتَّنی از علمای اهل تسنن (متوفای ۹۸۶ق) نوشته است آنچه غزالی نقل کرده، هیچ اصل و ریشه‌ای ندارد. سید مرتضی عسکری از عالمان شیعه نیز هیچ اصل و اساسی برای سخن غزالی قائل نیست و آن را از جعلیات او می‌داند که به دروغ گفته و افترا به پیامبر نسبت داده است.

دلیل ازدواج پیامبر (ص) با عایشه

یكی از اهداف ازدواج های پیامبر(ص) برای کاستن از دشمنی ها و تالف قلوب و جذب قبایل بود یعنی ازدواج ایشان باعث می شد موقعیتش در بین قبایل مستحكم گردد و بر نفوذ سیاسی و اجتماعیش افزوده شود و از این راه برای رشد و گسترش اسلام استفاده نماید.

حضرت به خاطر دست یابی بر موقعیت های بهتر اجتماعی و سیاسی ، در تبلیغ دین خدا و استحكام آن و پیوند با قبایل بزرگ عرب و جلوگیری از كارشكنی های آنان و حفظ سیاست داخلی و ایجاد زمینه مساعد برای مسلمان شدن قبایل عرب ، به برخی ازدواج ها رو آورد .

در راستای این اهداف پیامبر (ص) با زنان ذیل ازدواج كردند :

عایشه دختر ابوبكر از قبیله «تیم».

حفصه دختر عمر از قبیله بزرگ «عدی».

ام حبیبه دختر ابوسفیان از قبیله نامدار بنی امیه.

ام سلمه از قبیله بنی مخزوم .

سوده از قبیله بنی اسد.

میمونه از قبیله بنی هلال.

صفیه از بنی اسرائیل .

ازدواج مهمترین پیوند و میثاق اجتماعی است، به ویژه در آن فرهنگ تأثیر بسیاری از خود به جا میگذارد.

در آن محیطی كه جنگ و خونریزی و غارتگری رواج داشت، بلكه به تعبیر _{ابن خلدون} جنگ و خونریزی و غارتگری جزو خصلت ثانوی آنان شده بود، بهترین عامل بازدارنده از جنگها و عامل وحدت و اُلفت ، پیوند زناشویی بود.

از این روی، پیامبر(ص) با قبایل بزرگ قریش ، به ویژه با قبایلی كه بیش از دیگران با پیامبر (ص) دشمن بودند ، مانند بنی امیه و بنی اسرائیل ، ازدواج نمود . اما با قبایل انصار كه از سوی آنان هیچ خطری احساس نمیشد و آنان نسبت به پیامبر(ص) دشمنی نداشتند، ازدواج نكرد.

گیورگیو ، نویسنده مسیحی می نویسد:

محمد (ص) ام حبیبه را به ازدواج خود درآورد تا بدین ترتیب داماد ابوسفیان شود و از دشمنی قریش نسبت به خود بكاهد. در نتیجه پیامبر با خاندان بنی امیه و هند زن ابوسفیان وسایر دشمنان خونین خود خویشاوند شد و ام حبیبه عامل بسیار مؤثری برای تبلیغ اسلام در خانواده های مكه شد.

در بعضی از تواریخ می خوانیم كه پیامبر با زنان متعددی ازدواج كرد و جز مراسم عقد انجام نشد، و هرگز آمیزش با آنها نكرد، حتی در مواردی تنها به خواستگاری بعضی از زنان قبائل قناعت كرد.

و آنها به همین قدر خوشحال بودند و مباهات می كردند كه زنی از قبیله آنان به نام همسر پیامبر (ص) نامیده شده ، و این افتخار برای آنها حاصل گشته است ، و به این ترتیب رابطه و پیوند اجتماعی آنها با پیامبر (ص) محكمتر، و در دفاع از او مصممتر می شدند.

ام سلمه از طایفه بنی مخزوم - طایفه ابوجهل و خالد بن ولید - بود، وقتی كه رسول خدا (ص) وی را به همسری خویش درآورد ، خالد بن ولید موضعگیری شدید خود را در برابر مسلمانان مورد تجدید نظر قرار داده و پس از مدتی نه چندان طولانی اسلام آورد.

پس از ازدواج رسول خدا (ص) با جویریه و صفیه هیچگونه تحركی را از سوی بنی نضیر و بنی مصطلق در برابر آن حضرت مشاهده نمی كنیم . از سوی دیگر، مشاهده می كنیم كه جویریه از جهت بركت آفرینی برای قوم و قبیله اش یك زن نمونه شناخته می شود، و صحابه رسول خدا(ص) یكصد خانوار از اسیران قوم و قبیله وی را بخاطر ازدواج پیامبر(ص) با او آزاد می كنند و می گویند: اینان خویشاوندان رسول خدایند! و پرواضح است كه چنین منت گذاری بر یك طائفه و قبیله از سوی مسلمانان چه تاثیر بسزایی در عمق جان آنان داشته است.

بنابراین ، ازدواج پیامبر با عایشه و حفصه ، نه به خاطر نبودن زنی بهتر در آن جامعه و بلكه به خاطر مصالح مهمی بوده است كه جز با ازدواج پیامبر با آن دو تحقق نمی یافته است

سن عایشه هنگام ازدواج با پیامبر

در مورد سن ازدواج او با پیامبر اختلاف وجود دارد، به گونه‌ای که سنّ هنگام ازدواج و زفاف او را بین ۶ تا ۱۸ سال بیان کرده‌اند. بنابر نقل مشهور منابع تاریخی، عایشه در هنگام ازدواج با پیامبر(ص) حدود شش یا هفت سال داشته، اما زفاف وی پس از مهاجرت به مدینه و بعد از جنگ بدر صورت گرفت؛ زمانی که عایشه سنی بالاتر از نُه سال داشت. بر این اساس او مدت هشت سال و پنج ماه در خانه پیامبر بوده است.

با این حال برخی پژوهشگران معتقدند بررسی گزارش‌های مختلف از منابع تاریخی، روشن می‌کند که عایشه در هنگام ازدواج با محمد(ص)، ۱۸ سال داشته است. اینان معتقدند عایشه از نخستین مسلمانان به شمار آمده و در ابتدای بعثت پیامبر، کودکی بیش نبوده است. به باور اینان، اگر عایشه در زمان بعثت حداقل هفت سال داشته باشد، در هنگام ازدواج با پیامبر ۱۷ ساله بوده است.

سید جعفر مرتضی عاملی، سن پایین عایشه را نمی‌پذیرد و سن سیزده تا هفده‌سالگی او را به هنگام عقد صحیح می‌داند. وی به نقل از ابن اسحاق، عایشه را در شمار کسانی آورده که در ابتدای بعثت و پس از هجده نفر مسلمان شد؛ یعنی نوزدهمین نفری بود که آیین مسلمانی را برگزید. جعفر مرتضی در ادامه این‌گونه می‌آورد که اگر عمر وی به هنگام بعثت به طور مثال هفت ساله بوده، به هنگام عقد هفده‌سال و موقع هجرت بیست‌سال سن داشته، مگر این که بگویند وقتی مسلمان شد، کمتر از هفت سال سن داشت.

رفتار عایشه با اهل بیت

عایشه مطابق با گفته خود به خدیجه همسر پیامبر (ص) به خاطر اینکه پیامبر بارها از او نام می‌برده، حسادت می‌کرد.

همچنین برخی روایات حاکی از عداوت عایشه با امام علی (ع) از زمان پیامبر است. چنانچه روایت شده است علىّ بن ابى طالب (ع) خدمت پیامبر (ص) و آله وارد شد در حالى که عایشه پشت سر حضرت نشسته بود، و خانه پر از جمعیت بود. حضرت مکانى براى نشستن پیدا نکرد.

پیامبر (ص) و آله به او اشاره کرد که اینجا یعنى پشت سر آن حضرت بنشیند. على (ع) آمد و بین پیامبر (ص) و عایشه نشست و مانند اعرابى ‏ها زانوان را در بغل گرفت. عایشه آن حضرت را کنار زد و غضب کرد و گفت: براى نشستنت جایى جز بغل من نیافتى؟! پیامبر (ص) با شنیدن این سخن بر عایشه‏ غضب کرد و فرمود: ساکت باش اى حمیرا! در باره برادرم على مرا اذیت مکن. او امیر المؤمنین و آقاى مسلمانان و صاحب لواى حمد و پیشرو پیشانى سفیدان در روز قیامت است. خداوند اختیار پل صراط را به او مى‌‏سپارد و او آتش را تقسیم مى‏‌کند. دوستانش را داخل بهشت و دشمنانش را داخل آتش مى‏ نماید.

تلاش عایشه در گردآوری احزاب مخالف امام علی(ع) و سازماندهی لشکری بزرگ علیه خلافت امام که به جنگ جمل انجامید، نشانه بارزی از دشمنی او با علی بن ابی‌طالب(ع) است. عایشه در مکه حضور داشت که خبر قتل عثمان را برای او آوردند. او عمره خود را به‌جا آورد و به سمت مدینه راه افتاد اما همین که خبر به خلافت رسیدن علی(ع) را به او دادند، با ناراحتی به مکه بازگشت. پس از مدتی با رسیدن طلحه و زبیر به مکه، این سه با نیروهایی از قبایل عرب، به سوی بصره راه افتادند و ادعای خون‌خواهی عثمان را مطرح ساختند. آنها بعد از تصرف این شهر، در برابر نیروهای امام صف‌آرایی کردند.

حضرت علی (ع) در جریان جنگ جمل، نامه‌ای برای عایشه نوشت و شخصیت وی را بدین گونه توصیف کرد: اما بعد فانک خرجت من بیتک عاصیه لله تعالی و لرسوله (ص) تطلبین امرا کان عنک موضوعاً، ثم تزعمین انّک تریدین الاصلاح بین النّاس فخبّرینی ما للنّساء و قود العساکر؟ و زعمت انک طالبه بدم عثمان و عثمان رجل من بنی‌امیه و انت امراه من بنی‌تمیم بن مره، ولعمری ان الذی عرضک للبلاء و حملک علی المعصیه لأعظم الیک ذنباً من قتله عثمان، و ما غضبت حتی اغضبت و لاهجت حتی هیجت، فاتقی الله یا عایشه! و ارجعی الی منزلک و اسبلی علیک سترک، والسلام.

اما بعد، تو عصیان خداى تعالى و رسول او را پیشه کرده، از خانه ات بیرون آمده ای، و طالب امری شده ای که بر عهده تو نیست. آنگاه گمان میکنی که تو اصلاح بین مردم را می خواهی. خبر کن مرا که زنان را با لشکرکشى چه کار! و گمان می کنی که طالب خون عثمان هستی حال آنکه او مردى بود از بنى امیه و تو زنى هستى از بنى تمیم بن مره. به خدا سوگند که تو درى از بلا بر خود گشودى، و امرى از معصیت براى خود اندوختى، و گناه این اعظم است از گناه قاتلان عثمان، و غضب بر کسى نکردى تا خود مغضوب شدى، و فتنه از براى کسى نینگیختى تا خود مفتون گشتى، اى عایشه از خداى تعالى بترس و به منزل خود بازگرد، و ستر خود را بر روى خود فرو انداز و السلام.

یکی دیگر از اقدامات عایشه در زمان حیاتش، جلوگیری از دفن پیکر امام حسن(ع) کنار قبر پیامبر(ص) بود. از آن‌جا که محل دفن پیامبر(ص) در خانه عایشه بود و پس از آن، خلیفه اول و دوم نیز در این مکان دفن شده بودند، با شهادت امام حسن(ع)، امام حسین(ع) مطابق با وصیت برادرش قصد داشت پیکر او را، کنار قبر پیامبر(ص) دفن کند، اما عایشه با تحریک مروان بن حکم، مانع این اقدام شد و امام حسین(ع) برای پرهیز از درگیری از این اقدام صرف‌نظر کرد و جنازه امام(ع) در بقیع دفن شد.

خلفا و عایشه

عایشه در زمان خلافت ابوبکر و عمر دخالت مستقیمی در امور سیاسی نداشت با این حال وی که همسر پیامبر(ص) و دختر خلیفه اول بود از جایگاه اجتماعی بالایی برخوردار بود و مورد حمایت خلیفه اول و دوم بود.

به عقیده گروهی از نویسندگان شیعه، عایشه در به خلافت رسیدن ابوبکر نیز نقش داشت و در روزهای آخر عمر پیامبر(ص) تلاش‌هایی برای زمینه سازی خلافت پدرش انجام داد. او همچنین با نقل روایاتی از پیامبر اسلام در فضیلت ابوبکر و عمر، به تثیبت خلافت آن دو یاری رساند. گزارش‌هایی که حاکی از رسیدگی دو خلیفه نخست به عایشه و اعطای هدایا و افزایش مستمری او نسبت به سایر همسران پیامبر(ص) به او است مورد توجه شیعیان قرار گرفته و نوعی بی‌عدالتی تلقی شده است.

رابطه عایشه با عثمان در سال‌های نخست خلافت وی خوب اما در نیمه دوم خلافت با دشمنی پایان یافت. در نیمه دوم خلافت عثمان،عایشه با ورود به جرگه مخالفان خلیفه، نقش سیاسی بارزتری در جامعه اسلامی ایفا کرد. او در سخنان خود و برخوردهایی که بین او و عثمان در مسجد مدینه پیش آمد به شدت به انتقاد از خلیفه پرداخت و بنابر گزارش‌هایی او را شایسته مرگ دانست.

امام علی(ع) و عایشه

عایشه از مخالفان امام علی(ع) بود. برخی نویسندگان، سابقه این اختلاف را به دوران حیات پیامبر عقب برده‌اند. نقش عایشه در برپایی شورشی بزرگ علیه خلافت امام علی(ع) که به جنگ جمل انجامید، نشانه بارزی از دشمنی او با علی ابن ابی طالب(ع) است، هر چند برخی نویسندگان سنی مذهب او را تحت تاثیر تحریک بدخواهان دانسته‌اند و یا اقدام او در لشکرکشی به بصره را به قصد قصاص کشندگان عثمان و نه مخالفت با علی(ع)و این عمل او را خطایی در اجتهاد دانسته‌اند که خود عایشه از آن پشیمان بود.

عایشه که از مخالفان عثمان بود و در هنگام قتل عثمان در مکه حضور داشت با شنیدن به خلافت رسیدن علی، در مکه ماند. بعد از مدتی با رسیدن طلحه و زبیر به مکه، این سه با نیروهایی از قبایل عرب به سوی بصره راه افتادند و ادعای خونخواهی عثمان را مطرح کردند و بعد از تصرف این شهر، در برابر نیروهای امام صف ارایی کردند.

جنگی که در ادامه شکل گرفت به دلیل حضور عایشه در این جنگ که بر شتری سوار بود به جنگ جمل مشهور شد و این نخستین جنگ داخلی مسلمانان بود.

معاویه و عایشه

با اینکه روایاتی از هدایای مالی معاویه به عایشه در منابع موجود است، دست کم در بخشی از دوران حکومت معاویه، عایشه از مخالفان و معترضان به او بود. او بخصوص به دلیل کشته شدن برادرش محمد بن ابی بکر به فرمان معاویه از او دل خوشی نداشت و نیز او را به دلیل قتل حجر بن عدی سرزنش می‌کرد. نقل است که عایشه با شنیدن خبر دستگیری حجر بن عدی کسی را برای شفاعت از او نزد معاویه فرستاد اما این فرستاده هنگامی به شام رسید که حجر و یارانش به شهادت رسیده بودند.

ماجرای افک به عایشه

بر اساس روایت مشهوری که از خود عایشه نقل شده، در سال پنجم هجری و زمان بازگشت سپاه اسلام از غزوه بنی مصطلق و هنگامی‌که اردوی مسلمانان برای استراحت، توقف کرده بودند، عایشه برای قضای حاجت از لشکرگاه فاصله گرفت. او که گردنبند خود را گم کرده بود، مدتی مشغول یافتن آن شد، اما لشکریان که از غیبت وی اطلاع نداشتند، به راه افتاده و کجاوه او را به تصور اینکه عایشه در آن است همراه خود بردند.

وقتی عایشه بازگشت، محل استراحت کاروان را خالی یافت و در همان مکان ماند تا فردی به نام صفوان بن معطَّل به او رسید و شترش را در اختیار عایشه قرار داد و او را به لشکریان رساند. همین ماجرا موجب بدگویی گروهی از مردم مدینه درباره عایشه شد که از آنان بنابر متون اسلامی، منافقان یاد می‌شود که عایشه را به عمل منافی‌عفت متهم کردند. پس از این اتفاق، با نزول بخشی از آیات سوره نور عایشه از این اتهام تبرئه شد و اتهام‌زنندگان مورد سرزنش قرار گرفتند.

اهل‌سنت، نزول این آیات را فضیلتی برای عایشه خواندند و به همین علت، برتری او را نسبت به دیگر همسران از زبان خود عایشه و نزدیکان او نقل کرده‌اند، مانند اینکه محبوب‌ترین زن نزد رسول خدا عایشه است. اما برخی از علمای شیعه به این داستان اشکالاتی وارد نموده‌اند. منابع شیعه، نزول این آیات را مرتبط با دیگر همسر پیامبر یعنی ماریه قبطیه در ماجرای پس از مرگ ابراهیم فرزند رسول خدا دانسته‌اند.

راوی حدیث بودن عایشه

عایشه از راویان سخنان و سیره پیامبر(ص) است و تعداد روایاتی که از او نقل شده، به ۲۲۱۰ روایت می‌رسد. در حالی که سهم دیگر همسران رسول خدا در مجموع ۶۱۲ حدیث است. در مسند احمد ۲۲۷۰ روایت از عایشه نقل شده و در کتاب صحیح بخاری و مسلم ۱۲۰۰ روایت در باب احکام فقهی آمده که ۲۹۰تای آن از عایشه است و از این رو اهل سنت قائلند که عایشه، یک‌چهارم شریعت را حمل می‌کند. بخشی از روایاتی که به نقل از او در منابع روایی نقل شده، مورد نقد و بررسی پژوهشگران شیعی قرار گرفته است.

ویژگی‌های عایشه

عایشه تنها همسر رسول الله (ص) بود که پیش‌تر ازدواج نکرده بود. اهل سنت گزارش‌هایی درباره علاقه زیاد پیامبر(ص) به عایشه نقل می‌کنند تا او را محبوب‌ترین همسر پیامبر(ص) معرفی کنند. آنان طبق همین روای ت عایشه را دارای فضایل بسیاری می‌دانند.

در مقابل شیعه، فضایلی را که منابع اهل سنت درباره عایشه نقل کرده‌اند، ساختگی و غلو دانسته و به روایاتی استناد می‌کنند که بنابر آن رفتار عایشه به ناراحتی و خشم پیامبر منجر شده و یا سخنانی از پیامبر را یادآور می‌شوند که آن حضرت از عایشه گلایه کرده است. بر همین اساس گزارش‌هایی که از حسد و غیرت عایشه نسبت به سایر زنان پیامبر(ص) نقل شده و اقداماتی که عایشه از روی حسد علیه آنان انجام می‌داد ناپسند شمرده‌اند.

فوت عایشه

او در میان زنان پیامبر‌اکرم (ص) برجستگی و برتری داشت و چالاک و هوشیار و خوش‌سخن و راوی شعر و حافظ اخبار بود.

او در سال ۵۸ هجری شب سه‌شنبه ۱۷ رمضان از دنیا رفت و نیز گفته شد، در سال ۷۰ هجری از دنیا رفته است و در بقیع مدفون شد.