عرفه
عَرَفَه، نام روز ۹ ذی‌الحجه است. این روز از روزهای پرفضیلت سال می باشد که روایات بسیاری آن‌را به عنوان روزی ویژه برای بخشایش گناهان و استجابت دعا معرفی کرده‌اند. روز عرفه، یک روز پیش از عید قربان است. در منابع روایی اعمالی برای آن برشمرده‌اند که بافضیلت‌ترین آنها دعا و استغفار است. زیارت امام حسین(ع) و خواندن دعای عرفه نیز در این روز بسیار سفارش شده است. بنابر فقه شیعه، حج‌گزاران باید از ظهر تا غروب شرعی این روز را در عرفات وقوف کنند.
فضیلت اعمال روز عرفه
امام صادق علیه السلام می‌فرماید: هر كس در این روز قبل از رفتن به مراسم دعای روز عرفه در زیر آسمان دو ركعت نماز بخواند و در پیشگاه خداوند متعال به تمام گناهان و خطاهای خود اعتراف كند و حقیقتاً از درگاه پروردگار پوزش طلبد، خداوند متعال آن‌چه كه به اهل عرفات مقدر نموده او را نیز عطا می‌كند و تمام گناهان او را می‌آمرزد.
مرحوم شیخ عباس قمی در مفاتیح‌الجنان می‌گوید: روز عرفه از اعیاد عظیمه و بزرگ است هرچند به اسم عید نامیده نشده و روزی است كه حق‌تعالی بندگانش را به عبادت و طاعت خود فراخوانده و سفره‌های جود و احسان خود را برای آنها گسترده و شیطان در این روز تحقیر و رانده شده و خشمناك است.
شب عرفه از لیالی متبركه و شب مناجات با قاضی‌الحاجات و توبه در آن مقبول و دعا در آن شب مستجاب است. كسی كه آن شب را به عبادت به سر آورد اجر و پاداش هفتاد سال عبادت را دارد.
نام عرفه از کجا آمده است؟
ریشه این نامگذاری سه وجه دارد: آنگاه كه جبرئیل (ع) مناسك حج را به حضرت ابراهیم (ع) می آموخت، چون به عرفه رسید به او گفت : «عرفت؟» یعنی «یاد گرفتی؟» و او پاسخ داد آری. لذا به این نام خوانده شد. وجه دیگر اینكه مردم از این جایگاه و در این سرزمین به گناه خود اعتراف می كنند. بعضی دیگر هم آن را جهت تحمل صبر و رنجی می دانند كه برای رسیدن به آن باید متحمل شد؛ چرا كه یكی از معانی «عرف» صبر و شكیبایی و تحمل است.
عرفات کجاست؟
عرفات سرزمینی است که درآن گناه نشده و آنجا معبد تمام انبیا، اولیا، اوصیا، متقین و اصفیا بوده است. بیابانی صاف و هموار که تقریباً در ۲۴ کیلومتری (چهار فرسخی) شمال مکه و در دامنه کوهی به نام (جبل الرحمه) قرار گرفته است. اوج عظمت دعا از جهت زمانی در روز عرفه آن‌هم در عرفات است.
حضرت علی علیه السلام فرمودند: من الذنوب لا تغفر الا بعرفات. برخی از گناهان جز در عرفات بخشوده نمی‌شود.
به این سخن از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله توجه فرمایید:
اعظم اهل عرفات جرما من انصرف و هو یظن انه لن یغفرله گناه‌كارترین فرد در عرفات كسی است كه از آنجا بازگردد در حالی كه گمان می‌برد هرگز آمرزیده نخواهد شد.
حضرت آدم (ع) در صحرای عرفات
مطابق روایتی از امام صادق (ع)، وقتی جد اعلای ما حضرت آدم (ع) از باغ بهشتی به زمین فرود آمد، چهل روز هر بامداد بر فراز كوه صفا با چشم گریان در حال سجده بود. جبرئیل (ع)، فرود آمد و پرسید:
چرا می گریی، ای آدم؟ چرا نگریم در حالیكه از جوار خداوند به این دنیا فرود آمده ام؟ به درگاه خدا توبه كن و بسوی او بازگرد. چگونه؟ جبرئیل در روز هشتم ذیحجه آدم را به منی برد، آدم شب را در آنجا ماند و صبحگاهان عازم صحرای عرفات شد. جبرئیل هنگام خروج از مكه، احرام بستن و لبیك گفتن را به او آموخت و چون عصر روز عرفه فرا رسید، آدم را به غسل فرا خواند و پس از نماز عصر، او را به وقوف در عرفات دعوت كرد و كلماتی را كه از پروردگار دریافت كرده بود به وی تعلیم داد، این كلمات عبارت بودند از:
سبحانك اللهم و بحمدك لا اله الا انت علمت و ظلمت نفسی و اعترفت بذنبی اغفر لی انك انت الغفور الرحیم
یعنی: جز تو خدایی نیست كار بدی كردم و بر خود ظلم نمودم اینك به گناه خود اعتراف می كنم مرا ببخش كه تو بخشنده و مهربانی.
آدم (ع) تا غروب آفتاب همچنان دعا میكرد و با تضرع اشك می ریخت. وقتی كه آفتاب غروب كرد همراه جبرئیل روانه مشعر شد و شب را آنجا گذراند. صبحگاهان در مشعر بپاخاست و به دعا پرداخت… تا اینكه سرانجام بخشیده شد …
امام حسین (ع) و عرفه
روز عرفه داراى دعاهاى فراوانى است؛ ولى در اين ميان، دعاى عرفه امام حسين عليه السلام داراى جايگاه ممتاز و ويژه است و در واقع، ناب ترين و عميق ترين معارف الهى و توحيدى در اين دعا، بر زبان سالار شهيدان عليه السلام جارى گشته است. امام حسين عليه السلام در آخرين عرفه عمر خود، عصر روز عرفه با گروهى از خاندان و فرزندان و شيعيان، با نهايت خاكسارى و خشوع از خيمه بيرون آمدند و در جانب چپ كوه ايستادند . امام (ع) چهره مبارك خود را به سوى كعبه گردانيد مانند مسكين نيازمندى كه غذا می‌طلبد، دستها را برابر صورت خود گرفت و دعايش را چنين آغاز كرد:
«الحمدلله الذى ليس لقضائه دافع ولا لعطائه مانع ولا كصنعه صانع و هو الجواد الواسع؛ سپاس خداوندى را سزاست كه چيزى قضايش را دور نمی‌سازد و از عطا و بخشش او جلوگيرى نمیكند و هيچ آفريننده اى آفرينش او را ندارد و او سخاوتمندى بیانتهاست.»
حضرت (ع) سپس به بيان گوشه اى از نعمتهاى بى پايان خداوند كه انسان را در تمام مراحل رشد و تكامل در برگرفته، مىپردازد و مهربانى مادران و دايه ها و مواظبت و پرستارى و دل سوزى آنان را از الطاف و عنايتهاى خداوند می شمرد؛ سپس به لزوم شكر نعمتهاى الهى اشاره می كند و خود را از اداى يك شكر نيز عاجز و ناتوان می بيند .
عرفه در سیره معصومین علیه السلام
مسروق یكی از یاران اهل بیت علیهم السلام می‌گوید: در روز عرفه به حضور امام حسین علیه السلام شرفیاب شدم در حالی كه پیش روی آن حضرت ویارانش قرآن‌ها قرار داشت و آنان روزه‌دار بودند از محضر ایشان سؤالی كردم و پاسخ خود را دریافت نمودم و از حضورش بیرون آمدم و سپس به محضر امام حسن علیه السلام رفتم و مشاهده كردم كه مردم بر سفره‌های آماده از طعام وارد می‌شدند و می‌خوردند و یا با خود می‌بردند. امام حسن علیه السلام مرا آشفته حال دید و فرمود: ای مسروق! چرا غذا نمی‌خوری؟ عرضه داشتم سرورم! من روزه دارم اما چیزی به ذهنم رسید و می‌خواهم سؤال كنم؟ امام حسن علیه السلام فرمود: هرچه می‌خواهی سؤال كن! گفتم: به خدا پناه می‌برم كه رفتار شما خاندان نبوت با هم‌دیگر تفاوت داشته باشد. بر امام حسین علیه السلام وارد شدم و او را دیدم كه به انتظار افطار نشسته است و بر شما وارد شدم و می‌بینم كه روزه نیستید؟ امام حسن علیه السلام مرا به سینه خود چسبانید و با مهربانی فرمودند: آیا نمی‌دانی كه خدای متعال ما اهل بیت پیامبر را برای تدبیر امور امت فرا خوانده است؟ اگر همه ما بر چیزی اتفاق كنیم دیگر غیر آن بر شما روا نخواهد بود من در این روز روزه نگرفته‌ام به جهت روزه‌خواران شما و برادرم حسین علیه‌السلام روزه گرفته است جهت روزه‌داران شما.
امام محمد باقر علیه السلام می‌فرماید:
پیامبر گرامی اسلام روز عرفه به هنگام غروب آفتاب در حال نیایش بود و در حالی كه چشمان مباركش پر از اشك بود در آخرین كلامش فرمود ای بهترین سؤال شده و بخشنده‌ترین عطابخش و مهربان‌ترین مهربانان رحمت خود را بر من فرو ریز.
احکام فقهی
در فقه شیعه واجب است حج‌گزار از ظهر روز عرفات (۹ ذی‌الحجه) تا مغرب در عرفات وقوف کند؛ یعنی فرد حج‌گزار باید در صحرای عرفات بماند و از آنجا خارج نشود. این وقوف از ارکان حج است، بدین معنا که چنانچه حج‌گزار از روی عمد وبدون دلیل به عرفات نرود و دست‌کم مقداری هرچند کوتاه در آنجا نماند، حجش باطل خواهد بود.[۱]
مذاهب اهل سنت، در وقت وقوف روز عرفه اختلاف دارند:
از غروب شب دهم تا سحرگاه روز عید؛
از سحرگاه روز نهم تا سحرگاه روز عید؛
از ظهر شرعی روز ۹ ذی‌الحجه تا فجر روز دهم.[۲]