مقالات الاسلامیین واختلاف المصلین (کتاب)
مقالات الإسلامیین و اختلاف المصلین كتابى است به زبان عربى نوشته ابى‌الحسن على بن اسماعیل أشعرى (متوفاى 324ق) در موضوع فرقه‌هاى اسلامى و آراء مختلف كلامى. درباره زمان نگارش كتاب باید گفت، آخرین حادثه‌اى كه مؤلف از آن یاد مى‌كند، خروج و كشته شدن فردى قرمطى است كه در سال 291ق. اتفاق افتاده و از این گزارش روشن مى‌شود كه تألیف این كتاب بعد از این تاریخ صورت گرفته است.
ساختار
كتاب حاضر مشتمل بر مقدمه‌اى به قلم ناشر؛ فرانس اشتاینر، مقدمه مؤلف و فاقد بخش‌بندى و فصل‌بندى روشن است.
معرفی اجمالی
این‌اثر را باید كهن‌ترین و معتبرترین منبع موجود در زمینه تاریخ عقاید اسلامى محسوب كرد.
این كتاب از منابع كهن ملل و نحل است و از آن جهت كه نویسنده آن پیشواى مذهب اشعرى است، بسیار قابل توجّه است. اشعرى بحث را با اختلاف در امامت آغاز كرده است كه از اوّلین بحث‌هاى مفصّل وى درباره فرق شیعه است. او شیعه را به سه گروه غلاۀ و رافضه و زیدیّه تقسیم كرده و با یادكرد فرقه‌هاى آنان در مورد مسائل اختلافى، از عقاید آن سخن گفته است.
او غلاة را از رافضه جدا مى‌داند؛ امّا برخى از فرق غلاة؛ مانند بیانیّه و حربیّه را در ذیل رافضه نیز یاد مى‌كند. مؤلّف با اینكه اتهام معروف و بى‌بنیاد تجسیم را به هشام نسبت داده است؛ تصریح مى‌كند كه رافضه معتقد به تجسیم نبوده‌اند. اشعرى در تبیین عقاید فرق، بسیار متعادل‌تر از بغدادى و امثال اوست. بحث از خوارج و مرجئه در صفحات بعدى آمده است و آنگاه به معتزله اشاره كرده است. مؤلّف پس از تبیین عقاید مختلف به تفصیل از عقاید خود- كه سازنده و پردازنده مذهب اشعرى است- سخن گفته است.
از بخش‌هاى مهم این اثر، بابى است كه به آراء متكلمان در مباحث جهان شناسه‌گانه، نظیر جوهر، جسم، حركت و ادراک اختصاص یافته است كه از آن مباحث به «دقیق الكلام» تعبیر مى‌شود. اشعرى فصلى را نیز به بیان اجمالى عقاید اصحاب حدیث و اهل سنت اختصاص مى‌دهد. از ویژگى‌هاى این كتاب كه بحث‌هایى را درباره چگونگى تدوین آن برانگیخته است، نداشتن شیوه‌اى واحد، و تشكیل آن از بخش‌هاى ناهمگون است، چنانكه باب دقیق الكلام در اواسط كتاب آمده است. آراء و عقاید نیز در برخى موارد بر حسب فرقه‌ها و در موارد دیگر بر پایه تقسیم موضوعى طرح شده‌اند. با این همه، روایت‌هاى اشعرى از پاره‌اى منابع فرقه شناختى كه اكنون در دست نیستند، بر ارزش كتاب افزوده است.
وضعیت كتاب
مقالات الاسلامىین به كوشش هلموت ریتر در 3 جلد در سال‌هاى1929-1930م در استانبول و سپس در 1963 و 1980م در آلمان به چاپ رسیده است. تصحیح دیگرى نیز به وسیله محمد محیى‌الدین عبدالحمید در دو جلد در قاهره (1950-1954م) انتشار یافته است. فصل مربوط به خوارج نیز به وسیله رشر به آلمانى ترجمه شده است. نسخه حاضر در برنامه به تصحیح ریتر و پاورقى‌هاى وى در یک جلد منتشر شده و مشتمل بر فهرست مطالب در ابتدا و فهرست‌هاى ذیل در انتها مى‌باشد: فهرست نام‌هاى مردان و زنان و نیز فهرست نام‌هاى فرق و طوائف. در پایان كتاب جدول اغلاطى كه در آن پدید آمده به همراه صورت صحیح آن درج گردیده و استدراكات مصحح بر چاپ دوم كتاب نیز ضمن جدولى آمده است.
منابع
- انوارى، محمدجواد، دائرةالمعارف بزرگ اسلامى(اشعرى).
- جعفریان، رسول، گزیده كتاب‌شناسى توصیفى فرق اسلامى، آینه پژوهش، مرداد و شهریور 1369 - شماره 2، ص 110 101.