مالک بن انس

مالک پسر انس بن الحارث بن غَیمان بن خُثیل بن عمرو بن الحارث الأصبحی و عالیة - دختر شریک بن عبدالرحمان بن شریک اسدی- است. وی در سال ۹۳ هجری قمری در روستایی به نام «ذُو المَروَه» - در شمال مدینه - که در حدود ۳۲ فرسخ از مدینه فاصله داشت متولد شد. وی در مدینه از محضر اساتیدی همچون: امام جعفر بن محمّد الصادق (ع)، ربیعة بن ابى عبدالله، عبدالرحمان بن هرمز، نافع غلام عبدالله بن عمر، محمد بن شهاب الزهری، یحیی بن سعید الأنصاری. و ربیعه بن ابی عبدالرحمان استفاده نمود. و از مشهورترین شاگردان وى؛ شافعى، عبدالرحمن بن قاسم، اسد بن فرات و عبدالله بن وهب، عبدالرحمان بن قاسم، اسد بن الفرات بن سنان، محمد بن دینار، عبدالعزیز ابن ابی حازم، عثمان بن عیسی بن کنانه و عبدالرحیم بن خالد اسکندرانی می توان نام برد.

مالک بن انس

نام	مالک بن انس بن مالک بن ابوعامر
القاب	شیخ الاسلام • حجةالامه
زادروز	سال۹۳ یا ۹۵ق
زادگاه	مدینه
وفات	سال ۱۷۹ق
اساتید	امام صادق(ع)‌ • رَبیعه الرأی • ابن شهاب زُهری و ...
شاگردان	محمد بن ادریس شافعی
مذهب	اهل سنت
آثار	المُوَطَّأ

شرح حال مالک بن انس

ابوعبدالله مالک بن انس بن مالک بن ابی عامر بن عمرو بن حارث حمیری اصبحی مدنی یکی از امامان چهارگانه اهل سنت است. وی که دارای القابی نظیر شیخ الاسلام و حجةالامه است در سال 73 هجری قمری (یا 75 و یا 95هـ. ق) در مدینه به دنیا آمده است. جد او مالک از تابعین بوده است وی از جوانی در طلب علم فعالیت نموده و از بزرگان مدینه نظیر نافع، زهری و عبدالله بن دینار و جمع بسیار زیادی اخذ حدیث می نماید.

مالک تحقیقاً از جمله کسانی است که در جمع آوری حدیث و کثرت مشایخ در میان اهل سنت کم نظیر است. از بیش از هزار و چهارصد نفر روایت نقل کرده و جمع بسیار زیادی از جمله ابوحنیفه و شافعی از وی نقل حدیث کرده اند و این در حالی بوده که وی در نوجوانی به اخذ روایت پرداخته و در حالی که 21 سال داشته کرسی نقل حدیث داشته است. روابط وی با حکومت عباسی گرم بوده است به جز در ایامی که وی توسط حاکم مدینه، جعفر بن سلیمان که عموی منصور عباسی بوده، مورد ضرب و شتم قرار نمی‌گیرد.

تا جایی که کتاب معروف وی که موّطّأ نام دارد گویا به سفارش منصور (م: 158هـ. ق) نگاشته شده و در دوره هارون الرشید (م: 193هـ. ق) شهرت وی به اوج خود رسیده و در برخی ایام، حکومت فتوای وی را در حج رسمیت داده است. گویا در خروج محمد نفس زکیه (م: 145هـ. ق) مالک با وی همراهی کرده و مردم را نسبت به وی تشویق کرده است. مالک در فقه خویش، به آراء عبدالله بن عمر (م: 76هـ. ق) بسیار اتکا داشته است. در میان اهل سنت، مالک بسیار ستوده شده و کتاب های زیادی در مناقب وی نوشته شده است.

مذهب مالک در بسیاری از سرزمین های اسلامی پراکنده گردیده و اکنون مذهب غالب شمال آفریقا است. مالک احادیثی را از امام صادق (شهادت 148هـ. ق) نقل کرده که حدود 16 عدد آن در موّطأ آمده است. مالک در حالی که 89 یا 85 سال داشته در سال 179 هجری قمری وفات یافته است. گروهی وی را اولین کسی می‌دانند که از احادیث غیر ثقه روی گردان شده است.

ابن ندیم می‌نویسد پس از آن که وی را برهنه کرده و تازیانه زدند به حدّی که دستش از جا در رفت، قدر و منزلتش بالا گرفت و چنان نمود که آن تازیانه ها زیوری بود که بر وی پوشاندند. مالک سفیدروی و گویا بسیار خوش لباس و بلند قامت بوده است.

دلیل احترام امام صادق(ع)به مالک ابن انس

مالک بن انس پیشوای فرقه‌ی مالکیه نقل می‌کند که نزد امام صادق‌(ع) رفتم. حضرتشان یک بالشت به من داد، مرا گرامی‌داشت و فرمود: ای مالک! من تو را دوست می‌دارم!

من نیز از ابراز علاقه‌ی امام خوشحال شدم و خداوند را سپاس گفتم. سپس مالک در ادامه‌ی این روایت به بیان فضائل امام صادق(ع) می‌پردازد: ایشان کسی بود که یا روزه می‌گرفت و یا نماز اقامه می‌کرد و یا ذکر خدا می‌گفت. او از برترین بندگان و زاهدان برگزیده بود که از خداوند پروا داشت. ایشان(ع) بسیار حدیث می‌گفت و خوش‌بیان و تأثیرگذار بود. وقتی از پیامبر(ص) سخنی روایت می‌کرد، گاهی رنگ رخسارش سبز و گاه زرد می‌شد، به گونه‌ای که در دگرگونی رنگ چهره‌اش ناشناس می‌شد. سالی همراه با آن‌حضرت به زیارت خانه خدا رفتم. وقتی ایشان خواست «تلبیه» بگوید، گویی گلویش می‌گرفت و سپس می‌فرمود: چگونه به خود اجازه دهم و «لبیک اللهم لبیک» بگویم‌ در حالی که می‌ترسم که خداوند بفرماید «لا لبیک و لا سعدیک»!

آنچه در مورد این روایت می‌توان گفت این است که این روایت با آن‌که در کتاب‌های معتبر روایی نقل شده است؛ اما باید توجه داشت که اولین راوی آن خود «مالک بن انس» است که علاوه بر نقل فضائل امام صادق(ع) از احترام زیاد حضرتشان به خودش سخن می‌گوید و در حالت عادی تعریف فرد از خود نمی‌تواند چندان معتبر باشد، به ویژه اگر بخواهد خود را از افراد نزدیک و مورد علاقه یکی از بزرگ‌ترین شخصیت‌های دینی - که مورد احترام موافقان و مخالفان بود - نشان دهد.

علاوه بر آن‌که در این گزارش، مالک بن انس مهمان امام صادق(ع) بود و آموزه‌های دینی بر رعایت احترام مهمان تأکید می‌کند حتی اگر آن مهمان، مسلمان و یا هم‌عقیده نیز نباشد؛ و از این‌رو احترام امام(ع) به مالک را باید از نوع احترام میزبان به مهمان ارزیابی کرد، نه این‌که آن‌حضرت با تمام عقاید مالک، موافق باشد.

از سوی دیگر، احتمال دارد که امام(ع) با این رفتار خویش در صدد آن بود که از دور شدن بیشتر مالک بن انس از راه مستقیم اسلامی که توسط پیشوایان اهل بیت(ع) ترویج و محافظت می‌شد، جلوگیری کند.

مکانت حدیثی مالک بن انس

مالک در مدینه از استادان بسیاری بهره گرفته که برخی شمارِ آن ها را صد تن و برخی دیگر حدود نُهصد تن دانسته‌اند که از این تعداد سیصد تن آن ها در شمارِ تابعیان و بقیه در طبقه تابعِ تابعیان بوده‌اند. معروف ترین استادان حدیثی وی عبارت‌اند از: محمّد بن شهاب زهری، ربیعة بن ابی عبدالرحمان و نافع، مولی عبداللّٰه بن عمر. مالک با توجّه به معمّر بودنش، شاگردان بسیاری از محدّثان حجاز، یمن، عراق، شام، مصر و افریقا داشت که از جمله می توان از: شافعی، عبداللّٰه بن وهب بن مسلم، عبدالرحمان بن قاسم، عبدالعزیز بن ابی حاتم، محمّد بن دینار، سفیان ثوری و محمّد بن حسن شیبانی نام برد. علمای اهل سنّت، او را ستوده و به بزرگی یاد کرده اند. مالک، ۱۰۰ هزار حدیث نگاشته و از نافع و دیگران، روایت نقل کرده است. همچنین مالک به دقّت در نقل و سختگیری نسبت به نقد راویان حدیث، معروف است و روایتی را که اطمینان به آن نداشت، نقل نمی کرد.

آثار حدیثی مالک بن انس

کتابها و رساله های مختلفی به مالک منسوب است. مهم‌ترین آثار وی عبارت‌اند از: الموطّأ. برخی علمای اهل سنّت همه احادیث این کتاب را مسند و صحیح می‌دانند. این کتاب، دربردارنده احادیثی از پیامبر خدا(ص) و اقوال و فتاوای صحابیان و تابعیان است و بر اساس ابواب کتاب های فقهی تنظیم شده است. در شماره احادیث کتاب الموطّأ، میان پانصد، تا ۱۷۲۰ و رقم های دیگر، اختلاف است. تألیف الموطّأ، چهل سال طول کشید. کتاب های تفسیر غریب القرآن و الرّد علی القدریة نیز از او هستند.

مالک بن انس(یکی از ائمه چهارگانه اهل سنت)

ابوعبدالله مالک بن انس به مالک بن ابی عامر اصبحی حمیری (179-93 ق / 795-715 م)، فقیه نامدار مدینه بنیان‌گذار مذهب مالکی و پیشوای یکی از چهار مذهب اهل سنت و جماعت در طی تاریخ سده‌ها‌ی اسلامی است.

"مالک بن انس" در دوره‌ "هارون الرشید" یکی از مهم‌ترین فقیهان بود و اعتبار مکتبش به اوج خود رسید. وی در مقام استادی شاگردان بسیاری تربیت کرد که در میان آنان نام مشاهیری چون "محمد بن ادریس شافعی"، "اشهب بن عبدالعزیز"، "عبدالله ابن عبدالحکم"، "ابوداوود طیالسی"، "سعید بن منصور"، "قتیبة بن سعید"، "ابومصعب زهری"، "عبدالله بن وهب" و "عبدالرحمن بن قاسم عتقی" از فقیهان و محدثان دیده می‌شود.

به گفته واقدی، او دائم در نماز جماعت و جمعه حضور داشت، در مسجد می‌نشست و یارانش گرد او می‌آمدند، در تشیع جنازه‌ها شرکت می‌کرد و از بیماران عیادت می‌کرد؛ اما یکایک از این فعالیت‌ها کناره گرفت تا آنکه خانه‌نشین شد و چون مورد پرسش قرار می‌گرفت، یادآور می‌شد که نمی‌تواند عذر خود را به زبان آورد. او در همان عزلت، در مدینه وفات یافت و در گورستان بقیع به خاک سپرده شد.

مهم‌ترین نوشته مالک، کتاب مشهور الموطأ است که یک متن فقهی با تکیه عمده بر احادیث و آثار است؛ البته بخش کوچکی از مضامین آن نیز به مباحث اعتقادی و اخلاقی اختصاص یافته است. در مغرب جهان اسلام و حتی برخی از مشرقیان مانند ابن اثیر جزری، موطأ در شمار صحاح سته و اولین آنها شمرده شده است.

شفاعت از دیدگاه مالک بن انس

او در کنار قبر پیامبر(ص) بود. ابى جعفر منصور دوانیقى خلیفه عباسى از او سئوال کرد که آیا روبه قبله بایستم و دعا کنم یا رو به قبر رسول خدا(ص)؟

مالک به او گفت: «چرا صورت خود را از قبر آن حضرت برگردانى در حالى که او وسیله تو و وسیله پدرت آدم است در روز قیامت؟ بلکه رو به قبر کن و او را شفیع قرار ده.

از این مکالمه چند مطلب استفاده مى شود:

1ـ این که دعا نزد قبر پیامبر(ص) مورد عمل تابعین اصحاب پیامبر آن هم فردى مانند مالک بن انس که از پیشوایان اهل سنت است می باشد.

2ـ هیچ یک از علماى مدینه و مسلمان ها این سخن را بر او استنکار واو را سرزنش نکردند و اگر مورد انکار اهل مدینه قرار مى گرفت حتماً در تاریخ ثبت مى گردید، زیرا انگیزه در بیان این گونه مطالب با اختلافى که بین مذاهب بوده وجود داشته است .

3ـ توسل و شفیع قرار دادن پیامبر(ص) بعد از مرگ نیز مورد عمل فردى مانند مالک بن انس بوده و صریحاً به خلیفه وقت منصور مى گوید: «استشفع به» او را شفیع قرار ده و به او توسل بجو.

4ـ مالک مى گوید «او وسیله تو و وسیله پدرت آدم است در روز قیامت» این سخن اشاره است به آیه شریفه: «یا ایُّهاالَّذینَ آمَنو اتَّقُوا اللّهَ و ابْتَغُوا اِلَیْهِ الوسِیلَةَ»؛ (اى کسانى که ایمان آورده اید! تقوا پیشه کنید و طلب کنید به سوى او و براى نزدیکى به او وسیله را (چیزى که شما را به او نزدیک کند)).

5ـ از این مناظره استفاده مى شود که حرمت رسول خدا پس از مرگ نیز مانند احترام و حرمت در حال حیات است، چون متوجه مى سازد که این جا حرم رسول خداست و باید صداى خود را کوتاه کنى و این آیه را براى او قرائت میکند:«...لاَترْفَعُوا اَسواتَکُمْ فَوقَ صَوْتِ النَّبِىَّ»؛ (صداى خود را بالاتر از صداى پیامبر نسازید).

هم چنین نکوهش دسته دیگرى که رعایت ادب را نمى کنند میفرماید: «اِنَّ الَّذینَ نُیادَنَکَ من وَراء الهُجُراتِ اَکثَرُهُمْ لا یَعْقِلُون»؛ (آنان که تو را (اى رسول خدا) صدا مى زنند از پشت حجره ها اکثرشان نادانند).

با قرائت این آیات، مالک، منصور را هشدار مى دهد که حرمت رسول خدا(ص) در حال ممات مانند حرمت او در حال حیات است زیرا اگر این آیات مخصوص به حال حیات بود استناد به آنها جای نداشت، بنابراین وسیله بردن پیامبر براى انسان سبب مى شود که انسانى چون مالک متوجه مرقد مطهر او شود و از او رو بر نگرداند. و بعد دو مطلب بر این وسیله بودن رسول خدا متفرّع و مترتب ساخته است:

یکى این که رو به روى قبه قرار مى گیرد دوم این که او را شفیع و واسطه خود قرار ده که معناى وسیله بودن و توسل نیز همین است یعنى چون رسول خدا وسیله توست باید او را قبله خود قرار دهى و روبه روى او قرارگیرى و او را شفیع و واسطه قرار دهى و به او توسل بجویى .

6ـ کلام مالک بن انس صریح است در این که طلب شفاعت از پیامبر (ص) در عالم برزخ و پس از مرگ امرى مطلوب است و به خلاف آن چه وهابى ها گفته‌اند که شفاعت خواهى حرام یا شرک است مالک مى گوید او وسیله و واسطه توست و جمله: «استشفع به» هم معناش همین است و توسل به پیامبر در عالم برزخ نسبت به امور دنیا نیز از این مکالمه مالک کاملاً استفاده مى گردد. چه این که وقتى جایز است براى گناهان و امور آخرت او را شفیع و واسطه قرار دهیم در امور دنیا و حاجت هاى آن به طریق اولى جایز است.

7ـ سخن مالک صراحت دارد که مسلمان ها هنگام دعا در حرم پیامبر رو به روی قبر قرار مى گرفتند و دعا مى گردند و اگر چنین نبود مالک با این صراحت به خلیفه عباسى نمى گفت: رو به قبر بایست، بر خلاف گفته ابن تیمیه که میگوید: هر گاه اصحاب وتابعین و پیروان آنها نزد قبر پیامبر(ص) مى آمدند فقط بر او سلام مى نمودند و اگر مى خواستند دعا کنند رو به طرف قبله مى کردند و از قبر منحرف مى شدند.