اخلاق تقریبی برای مسافران حج (مقاله): تفاوت میان نسخه‌ها

نقش عظیم اخلاق در تعمیق [[وحدت اسلامی]] آن هم در سفر زیارتی حج بر کسی پوشیده نیست. استاد [[مرتضی مطهری|شهید مطهری]] بعنوان یکی از عالمان برجسته و زمان‌شناس معاصر در نوشتار ذیل تحت عنوان اخلاق و آداب سفر نکات بسیار ارزشمند و کلیدی را جهت آموزش مسافران حج بصورت درسواره مطرح نموده‌اند. هر چند مطالب ذکر شده در این قسمت بیش از دو درس نیست اما ظاهرا بنای استاد شهید بر تکمیل این سلسله از دروس بود. امید است این نوشتار که تحت عنوان اخلاق تقریبی ذکر شده است نقطه شروعی برای تحقیقاتی عمیق در این زمینه باشد ان‌شاء‌الله.  

اخلاق و آداب سفر، بخشی از اخلاق و آداب انسانی است. هر انسانی از آن نظر که انسان است باید دارای خُلق‌ها و خوی‌های پسندیده و بزرگوارانه باشد.  

اخلاق بر دو قسم است: عمومی و خصوصی. اخلاق عمومی وظایفی است که انسان در همه جا و همه وقت باید رعایت کند. ولی اخلاق خصوصی ناشی ازوظایف و تکالیفی است که انسان در شرایط خاص و زمان خاص و یا نسبت به افراد خاص پیدا می‌کند. مثلًا اخلاق خنوادگی نوع خاصی از اخلاق است، اخلاق کسبی نوعی دیگر است.

مسافرت، اخلاق و آداب خاصی را ایجاب می‌کند زیرا وضع جدیدی برای انسان به وجود می‌‏آورد و انسان را در شرایط خاصی قرار می‌‏دهد که با محیط اقامت یعنی وطن متفاوت است. در مسافرت انسان با یک عده که «همسفر» نامیده می‌‏شوند، شب و روز بسر می‌‏برد.  

ما قبل از آنکه وارد متن آن دستورها بشویم، مقدمتاً دو مطلب را توضیح می‌‏دهیم: یکی راجع به فایده و لزوم این درس برای حجاج محترم، دیگر راجع به معنی کلمات «اخلاق» و «آداب» و «سفر» که در عنوان درس ما قرار گرفته‏اند و همچنین کلمه «رفیق» که معمولًا در مورد همسفر به کار برده می‌‏شود.

فرضاً آمادگی اخلاقی برای سایر مسافرتها لازم نباشد، برای این سفر مذهبی اجتماعی کمال ضرورت دارد. این سفر علاوه بر جهاتی که در سایر سفرها وجود دارد یک سفر روحی و مذهبی است. بدیهی است تا انسان از نظر روحی پاک و منزه نباشد نمی‌‏تواند از یک برنامه روحی بهره معنوی ببرد.

جواب این است که استطاعت روحی و اخلاقی هم شرط است اما با یک تفاوت و آن اینکه سایر استطاعت‌ها شرط وجوب است و اما استطاعت روحی و اخلاقی شرط وجود است.

شرط وجوب یعنی شرطی که تا پیدا نشود تکلیفی در کار نیست. مثلًا رسیدن مال به حد نصاب شرط وجوب زکات است، تا مال به حد نصاب نرسد تکلیفی نیست.

یعنی کسی که به قصد حج به خانه کعبه می‌‏آید، مورد عنایت حق واقع نمی‌‏شود مگر آنکه در او سه خصلت وجود داشته باشد: اخلاق مناسبی برای معاشرت با همسفران داشته باشد، دارای نیروی حلم و بردباری باشد که بتواند جلو خشم خود را- که خواه ناخواه موجبات آن در سفر پیش می‌‏آید- بگیرد، پارسایی داشته باشد که جلو او را از گناهان بگیرد.

از اینجا می‌‏توان تکلیف حجاجی که بی‏‌جهت با رفقا به نزاع برمی‏‌خیزند، زود از کوره در می‌‏روند، انواع گناهان از دروغ و غیبت و غیره مرتکب می‌‏شوند، فهمید و متأسفانه نقاط ضعف زیادی ازاین‏‌جهت در غالب حجاج محترم دیده می‌‏شود.

ولی با این تفاوت که عمل حج گذشته از اینکه عبادت است و باید به قصد قربت بجا آورده شود و علی هذا احتیاج دارد به تقوای قلب، یک عمل اجتماعی است. هرکسی باید دارای اخلاق اجتماعی مناسبی باشد تا بتواند این وظیفه الهی را درست انجام دهد و آن اثری که منظور اسلام از این اجتماع بزرگ است پیدا شود.  

پس معلوم شد که استطاعت اخلاقی و روحی و به عبارت دیگر صلاحیت اجتماعی نیز شرط است و این استطاعت از استطاعت مالی و بدنی و طریقی از نظر اسلام مهم‏تر است، زیرا این را شرط وجود قرار داده که الزاماً باید آن را به وجود آورد و تحصیل کرد نه شرط وجوب.

وقتی که می‌‏گوییم «اخلاق و آداب سفر» باید معنی اخلاق و معنی آداب و فرق میان آنها را بدانیم. حتی خوب است بدانیم چرا به سفر، سفر می‌‏گویند و چرا همسفر را «رفیق» می‌‏گویند.

اخلاق جمع خُلق است. خلق یعنی خوی. ساختمان وجود انسان تا آنجا که مربوط به بدن است، خَلق (به فتح خاء) گفته می‌‏شود و تا آنجا که مربوط به روح یعنی مربوط به قسمتی از تمایلات روحی است، خُلق (به ضم خاء) گفته می‌‏شود.  

به عبارت دیگر عکس‌‏العمل هر فردی در مقابل فرد دیگر متفاوت است؛ ممکن است عکس‌‏العملی باشد که به زیان او و اجتماع باشد و ممکن است عکس‌‏العملی باشد مفید به حال او و اجتماع. اگر عکس‌‏العمل‏‌های انسان در برابر دیگران همیشه خوب و مفید باشد و انسان عادت کند که همیشه عکس‌‏العمل خوب نشان بدهد، گفته می‌‏شود خلقیات او خوب است.

آداب جمع ادب است. تشریفاتی که انسان برای کارهای خود قرار می‌‏دهد، آداب آن کار نامیده می‌‏شود. مثلًا خوردن یک عمل طبیعی است. انسان می‌‏تواند احیاناً مانند حیوانات با دهان آب یا غذا بخورد و می‌‏تواند با دست بخورد و یا با قاشق بخورد، می‌‏تواند با دست راست بخورد و یا با دست چپ بخورد، می‌‏تواند با دست‏ نشُسته یا قاشق کثیف بخورد و می‌‏تواند با دست پاکیزه و یا قاشق پاکیزه بخورد.

سفر نیز به نوبه خود اخلاق و آدابی دارد؛ یعنی انسان باید از برخی خصلت‌های روحی بهره‏مند باشد، مثل اینکه نسبت به دیگران مهربان باشد و به چهره آنها لبخند بزند و هم پاره‏ای آداب را باید رعایت کند، مثل اینکه مثلًا قبل از مسافرت دوستان خود را آگاه کند و با آنها موادعه و خداحافظی نماید. بعداً به تفصیل درباره اخلاق و آداب سفر بحث خواهیم کرد.

کلمه سفر از ماده سفور است که به معنی برداشتن پرده از روی یک چیز است. غزالی (به نقل‏ محجة البیضاء) می‌‏گوید: سفر ازآن‏جهت سفر نامیده شده است که پرده از روی اخلاق واقعی انسان برمی‏دارد. فقط در مسافرت می‌‏توان به اخلاق واقعی اشخاص پی برد و آنها را شناخت. می‌‏گوید: شخصی می‌‌‏خواست درباره دیگری شهادت بدهد، به او گفتند: آیا با او سفر کرده‌‏ای؟ گفت: نه. گفتند: پس او را نمی‌‏شناسی.

می‌‏گوید: اگر کسی را دیدید که مردمی که با او معامله و دادوستد کرده‌‏اند و کسانی‏ که با او مسافرت کرده‌‏اند از او تمجید می‌‌‌‏کنند، قطعاً بدانید آدم خوبی است‏.

یعنی از بس که یک جا ماندم از نظرها افتاده و پست شدم، آری هرکس در یک نقطه زیاد بماند عزتش تبدیل به خواری می‌‏شود، زیاد ماندن مرد در جایگاه خودش رنگ و بوی و مزه او را می‌‏برد.

کلمه رفیق از ماده رفق است که به معنی نرمی است. از قدیم‏الایام کلمه رفیق به همسفر اطلاق می‌‏شده است. در احادیث همین تعبیر به کار رفته است. پیغمبر اکرم فرمود: الرَّفیقَ ثُمَّ السَّفَرَ یعنی اول رفیق خوب انتخاب کنید، بعد تصمیم به مسافرت بگیرید.

این کلمه ازآن‏جهت برای همسفر انتخاب شده است که لازم‏ترین شرط همسفری، رفق و نرمی و ملایمت است. انسان باید کوشش کند حد اکثر ملایمت و همراهی را با رفقای خود داشته باشد.

{{پانویس|2}}

مجموعه آثار استاد شهید مطهری (حج)، ج‏25، ص: 62-51- با تلخیص و ویرایش-