تفسیر قمی (کتاب)
| نام | تفسیر قمی |
|---|---|
| نویسنده | علی بن ابراهیم بن هاشم قمی |
| موضوع | تفاسیر شیعه • قرن 3 ق |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 2 |
| مصحح | موسوی جزایری • سید طیب (مقدمه نویس و مصحح) |
تفسیر قمی از تفاسیر کهن شیعی، اثر علی بن ابراهیم قمی (متوفای ۳۰۷ق) فقیه و محدث نامی شیعه، معاصر امام هادی علیه السلام و امام عسکری علیه السلام و از مشایخ و اساتید کلینی است. تفسیر وی از مصادر تفسیری شیعه و در زمره تفاسیر روایی است. برخی از محققان، انتساب این کتاب به علی بن ابراهیم را نپذیرفته‌اند.
مؤلف
شیخ ابوالحسن علی بن ابراهیم بن هاشم قمی از عالمان و فقیهان نامدار بوده است كه از او كتاب های بسیاری به جای مانده است. گرچه تاریخ تولد و وفات وی در دست نیست، اما مسلماً وی در نیمه دوم قرن سوم و اوایل قرن چهارم می‌زیسته است. شیخ طوسی وی را از اصحاب امام هادی علیه السلام (م254ق) دانسته است، ولی سید صدرالدین عاملی او را از اصحاب امام رضا علیه السلام (م202ق) برشمرده است. از دیگر سوی، مرحوم شیخ صدوق در «عیون اخبار الرضا» نقل می‌كند كه حمزه بن محمد بن جعفر در سال 307 از علی بن ابراهیم روایت شنیده است.
با توجه به نكته اخیر و با ملاحظه استادی علی بن ابراهیم نسبت به محمد بن یعقوب كلینی (م329ق)، كلام عاملی نمی‌تواند صحیح باشد و ظاهراً در این جا میان پدر (ابراهیم بن هاشم) و پسر (علی بن ابراهیم) اشتباه شده است. در هر صورت، مقام این محدث جلیل القدر از مقدار روایتی كه نقل كرده است روشن می‌شود. آیت‌الله خویی تعداد روایات وی را 7140 حدیث شمرده است. غالب رجالیان متأخر، وی را توثیق كرده‌اند. علی بن ابراهیم از پدر، فرزند و برادران عالم و فرزانه نیز برخوردار بوده است. پدرش ابراهیم بن هاشم از محدثان به نام است. برادر وی اسحاق بن ابراهیم و فرزندانش احمد، ابراهیم و محمد همه از بزرگان عصر خویش بوده‌اند. در كتاب های عامه نیز از وی یاد شده است. محمد بن اسحاق ندیم و ابن حجر عسقلانی به علم و مذهب وی اشاره كرده‌اند بعضی از كتاب های وی را نام برده‌اند. وی از استادان بسیاری حدیث شنیده است و شاگردان بسیاری نیز از او بهره برده‌اند. یكی از نویسندگان تعداد 48 استاد و 23 شاگرد وی را برشمرده است. در هر دو گروه افراد سرشناس فراوانی هستند كه به بعضی از آنان اشاره می‌شود. بعضی از مشایخ او عبارت‌اند از: ابراهیم بن هاشم، احمد بن عبدالله برقی، احمد بن اسحاق قمی، ایوب بن نوح، ریان بن صلت، عباس بن معروف، و محمد بن حسین بن ابی خطاب. بعضی از شاگردان وی عبارت‌اند از: محمد بن یعقوب كلینی، احمد بن زیادبن جعفر همدانی، حسن بن حمزه علوی، علی بن بابویه قمی (پدر صدوق)، محمد بن علی بن ماجیلویه، حمزه بن محمد علوی، محمد بن حسن بن ولید و محمد بن قولویه قمی.
وی دارای كتاب های بسیاری بوده است كه غالباً به «كتاب التفسیر» وی در ردیف اول كتاب ها اشاره شده است. نجاشی تعداد كتاب های وی را این گونه فهرست كرده است: كتاب التفسیر، كتاب الناسخ و المنسوخ، كتاب قرب الاسناد، كتاب الشرائع، كتاب الحیض، كتاب التوحید و الشرك، كتاب فضائل امیرالمؤمنین، كتاب المغازی، كتاب الانبیاء، رساله فی معنی هشام و یونس، جوابات عن مسائل سأله عنها محمد بن بلال و كتاب یعرف بالمشذر.
كتاب
تفسیر قمی نام كتابی است از علی بن ابراهیم قمی كه در این نوشته درباره آن بحث خواهد شد. البته به نظر می رسد همان سان كه ترجمه نویسان و رجالیان گفته‌اند، نام كتاب وی «كتاب التفسیر» بوده است، اما به جهت تمایز آن با تفاسیر دیگر، نام وی را به عنوان مضاف الیه آورده‌اند. مرحوم سید بن طاووس مكرراً در «سعد السعود» از این تفسیر با نام تفسیر علی بن ابراهیم یاد كرده است[۱].
این كتاب هم اكنون دارای دو چاپ حروفی است: یكی از این دو با تقریظ شیخ آقا بزرگ تهرانی و مقدمه، تصحیح و تعلیق حجت الاسلام سید طیب جزایری همراه است. به نظر می رسد از چاپ اول كتاب با این اوصاف حدود 30 سال بگذرد، چراكه تاریخ نگارش مقدمه 1386 ق و تاریخ تقریظ آقا بزرگ تهرانی اواخر عمر ایشان به سال 1387 ق است. مقدمه‌ای كه جزایری نگاشته است مشتمل بر معرفی مؤلف و راویان مشهور روایات كتاب است و جدا از این، به ارائه توضیحاتی درباره تفسیر تأویلی (كه غالب مطالب كتاب بر این منوال است) و تبیین بعضی از ابهامات پرداخته است[۲].
چاپ دیگر این كتاب كه با حروفی چشم نواز و تصحیح مؤسسه اعلمی بیروت منتشر شده است، در سال 1412 ق انتشار یافته است. تفاوت این چاپ با چاپ قبل، جز حذف تعلیقات و از حد توضیح پاره‌ای از لغات و ارائه آدرس آیات و... جز آن فراتر نرفته است[۳]. جدا از این دو نسخه رایج، مرحوم آقا بزرگ تهرانی به دو نسخه چاپ سنگی اشاره كرده است كه یكی از آنها در سال 1313 ق و دیگری همراه تفسیر امام عسكری علیه السلام در سال 1315 ق به چاپ رسیده است[۴]. سید طیب جزایری در تصحیح از دو نسخه خطی دیگر هم استفاده كرده كه یكی در كتابخانه آیت‌الله حكیم و دیگری در كتابخانه مرحوم كاشف الغطاء بوده است.
گرچه این تفسیر تمامی قرآن را در بر دارد، ولی از هر سوره به صورت گزینشی، آیات را تفسیر كرده است و از هیچ سوره‌ای فروگذار نكرده است. تفسیر در دو جلد و حدود 800 صفحه است. گرچه سعدالسعود در معرفی اش، آن را چهار جلد در دو مجلد معرفی می‌كند، ولی به نظر نمی رسد كه اختلاف مهمی در میان باشد. این تفسیر اهمیت بسیاری در میان تفاسیر شیعه دارد، چراكه دو ویژگی روایی بودن و اتصال به دوران حضور معصوم علیه السلام و غیبت صغری در كم تر تفسیر در دسترسی دیده می‌شود. بدون تردید در چند قرن اخیر غالب تفاسیر، بلكه همه آنها به روایاتی از این تفسیر اشاره كرده‌اند. این اثر، به عنوان منبع تفسیری متأخران نامبردار است[۵]. از دیگر سوی، با توجه به ذكر اسناد روایات در خلال تفسیر و كلامی كه در مقدمه این كتاب هست، بعضی مجموعه راویان این كتاب را موثق (به توثیق عام علی بن ابراهیم) می دانند[۶]. از این رو، این كتاب برای رجالیان نیز منشأ طرح بحث هایی شده است. مقدمه این كتاب نیز دربر دارنده مختصری از روایات علوی درباره انواع علوم قرآن است. این روایات با تفصیلی بیشتر در اول تفسیر نعمانی آمده است و علامه مجلسی (ره)، تمام آن را در آغاز جلد 93 بحارالانوار (چاپ ایران) نقل كرده است. رساله محكم و متشابه منسوب به سید مرتضی (ره) نیز همین روایات به ضمیمه مقدمه‌ای از ایشان است. با این آشنایی اجمالی، به سوی بررسی این كتاب گام برمی داریم.
منابع تحقیق پیرامون تفسیر علی بن ابراهیم
مسلماً مهم‌ترین منبع تحقیق درباره این تفسیر، همین كتاب منسوب به علی بن ابراهیم (با توجه به مقدمه، متن، اسناد و افراد موجود در آن اسناد) است. به نظر می رسد اولین تحقیق مختصر و سودمند را آقا بزرگ تهرانی (ره) در این زمینه به انجام رسانده است. وی در صفحات محدودی از كتاب ممتع «الذریعه»، ضمن اشاره به راوی این تفسیر، آن را مجموعه‌ای از كتاب علی بن ابراهیم و تفسیر ابی الجارود دانسته است و در حاشیه نیز با رنج بسیار، مجموعه مشایخ روای از علی بن ابراهیم (ابوالفضل عباس) را ارائه كرده است و این خود، نشان دهنده آن است كه همه تفسیر از علی بن ابراهیم نیست[۷]. البته قبل از ایشان میر حامد حسین هندی در كتاب «استقصاء الافهام» كه رنگ اعتقادی و كلامی دارد و به مباحث كلی بین المذاهب، اشارات مفصلی كرده است، در مقام دفاع از مضمون احادیث این تفسیر، بحث مفصلی را طرح كرده است، اما بحث وی بیش از آن كه برهانی باشد، جدلی است[۸].
با توجه به اشتمال این كتاب بر روایاتی كه با قول به تحریف سازگار است، بعضی از اندیشوران و نویسندگان به بررسی این كتاب نشسته اند كه از جمله آنها حجت الاسلام هاشم معروف الحسنی (ره)[۹] و آیت‌الله معرفت اند[۱۰]. كتاب های رجالی، خصوصاً متأخران و معاصران نیز با توجه به توثیق عام علی بن ابراهیم نسبت به روایات كتاب (كه البته فقط در دیدگاه بعضی این توثیق معتبر است) بحث مختصری را دراین‌باره انجام داده‌اند[۱۱]. تحقیق دیگر در این زمینه را سه سال پیش در یكی از نشریات فرهنگی دیدم. نویسنده توانای این مقاله با تتبع كامل كتاب و ذكر قراینی، نظریه مذكور از جانب شیخ آقا بزرگ تهرانی را با برهانی بیشتر آورده است. وی در آغاز مقاله اش می‌نویسد: هدف كلی ما از طرح بحث این است: كه، كتابی امروز به نام تفسیر علی بن ابراهیم یا تفسیر قمی در دسترس است، كتاب مستقل دیگری است و مؤلف آن شخص دیگری غیر از علی بن ابراهیم معروف است. اما این كه مؤلف آن كیست و نام اصلی كتاب چیست، هنوز به نتیجه واضحی نرسیده ایم. بحث ما منحصر در این است كه با مطالعه كل كتاب و ملاحظه شواهد خارجی، این مطلب كاملاً روشن است كه كتاب حاضر تألیف علی بن ابراهیم معروف نیست[۱۲].
البته پژوهش های مختصر دیگری نیز در این زمینه صورت گرفته است كه یكی از آنها اشاره اجمالی به این تفسیر در ضمن مقالاتی است كه فاضل ارجند شیخ محمد علی مهدوی راد، تحت عنوان «معرفی تفاسیر و روش های مفسران»، در مجله حوزه در طی چند سال نگاشته است[۱۳]. در كتاب دیگری كه تحت عنوان «المفسرون حیاتهم و منهجهم» در سال 1373 ش منتشر گردیده است، مؤلف گرامی‌اشاره مختصری به سند این تفسیر و شیوه آن در تفسیر كرده است[۱۴].
در كتاب «طبقات مفسران شیعه» كه از نگارش آن چند سالی بیش نگذشته است نیز، به این كتاب اشاره‌ای دارد. وی مختصری درباره مؤلف و كتاب توضیح داده است[۱۵].
خلاصه ویژگی های سندی كتاب
آنچه می‌توان به طور خلاصه درباره سند این كتاب ارائه داد عبارت است از:
نویسنده كتاب (كه مقدمه را نیز او گرد آوری و نقل كرده است) مجهول است.
- آنچه مسلم است این كه وی از شاگردان با واسطه علی بن ابراهیم است. وی معاصر كلینی و یا اندكی پس از وی است زیرا بعضی از مشایخ وی با مشایخ كلینی مشترك اند، اما ایشان علی بن ابراهیم را درك نكرده‌اند.
- این كتاب شامل بر روایات منقول از علی بن ابراهیم، ابن عقده از ابی الجارود، روایات متفرقه دیگر و بعضاً توضیحات لغوی و احیاناً تفسیر و جمع روایی نویسنده است.
- با توجه به این كه نگارش مقدمه كتاب توسط علی بن ابراهیم ثابت نیست، توثیق عام علی بن ابراهیم نسبت به راویان كتاب نمی‌تواند اساسی داشته باشد.
- جدا از عدم توثیق ابوالفضل العباس و عدم شناخت مولف كتاب، بعضی از روایات كتاب مسند و صحیح، بعضی مسند و ضعیف و بعضی مرسل اند.
- بر خلاف گفته نویسنده «الذریعه»، روایاتی از علی بن ابراهیم نقل شده كه به امام صادق علیه السلام متصل نمی‌شود، بلكه او از ائمه دیگر روایت كرده است[۱۶].
- آنچه سید بن طاووس به گونه گزینشی از این تفسیر آورده است با آنچه در تفسیر هست، مطابقت دارد. با توجه به این كه سید بن طاووس حجم كل كتاب را نیز گونه ای گزارش كرده كه با متن موجود سازگار است (چهار جزء در دو مجلد)، احتمال مطابقت تفسیر موجود با آنچه در 8 قرن قبل (3 قرن پس از مولف) در دست مولف «سعدی السعود» بوده است، قوت می یابد[۱۷].
- آنچه در سراسر كتاب پراكنده است، مجموعه‌ای از توضیحات تفسیر های نگارنده تفسیر و توضیحات تفسیر ها و روایات نقل شده از علی بن ابراهیم است. از تفسیر آیه 49 سوره آل عمران[۱۸] تفسیر ابی الجارود نیز به كتاب راه یافته است و تعدادی از روایات و مطالب تفسیری (حدود 10%) را مصنف از این تفسیر نقل كرده است. از تفسیر آیه 54 سوره نساء[۱۹] نیز مصنف به روایات تفسیری دیگری كه خود آنها را شنیده است مبادرت می ورزد. این گونه روایات از شخص خاصی نقل نشده است و به تعبیری می‌تواند مشایخ مصنف را به دست دهد و شاید از این رهگذر راهی برای تشخیص مولف آن به دست آید. در مجموع، این گونه به دست می‌آید كه مولف در هنگام نگارش كتاب، دو مجموعه «تفسیر علی بن ابراهیم» و «تفسیر ابی الجارود» را پیش روی داشته است و غیر از این دو مجموعه، روایات پراكنده دیگری كه تلقی كرده بوده و همچنین توضیحات و تفسیر هایی از پیش خود و هم چنین نقل مرسل وقایع، شأن نزول ها و داستان های قرآنی نیز پرداخته و مجموعه موجود را آفریده است.
- ظاهراً اهتمام مولف در ارائه تفسیر كاملی از قرآن و یا حتی جمع روایات تفسیری و حتی تحلیل آنها نبوده است. از این رو، به ندرت دیده می‌شود كه در ذیل یك آیه، دو حدیث مختلف المعنی را نقل كند. مواردی كه بین دو روایت علی بن ابراهیم و ابی الجارود جمع كرده است بسیار اندك است (در موارد معدودی این كار صورت گرفته است[۲۰] جمع روایی هم به ندرت دیده می‌شود[۲۱]. از این رو، كتاب بیش از آن كه «درایت» در آن نمودار باشد، «روایت» آن هم بدون تحلیل و درایت، در آن دیده می‌شود.
منابع
برگرفته از سایت پژوهشی درباره تفسیر علی بن ابراهیم قمی - کاظم قاضی زاده -http://k-ghazizadeh.com
پانویس
- ↑ سید بن طاووس، سعدالسعود، قم، منشورات الرضی، ص83-90.
- ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، مقدمه و تصحیح و تعلیق: سید طیب جزایری، قم، دارالكتاب، 1/5-26.
- ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، 1412ق، 1991م.
- ↑ الشیخ آقا بزرگ تهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاضواء، 4/302.
- ↑ بیشترین نقل از این تفسیر در كتاب تفسیر الصافی، البرهان، نورالثقلین و كتاب های پس از این زمان است، اما در تفاسیر روض الجنان، گارز، جلاءالاذهان، تبیان و تفسیر العیاشی یا اصولاً نقل خاصی نشده یا بسیار اندك است.
- ↑ آیت‌الله خویی، معجم رجال الحدیث، 1/49، مقدمه.
- ↑ الذریعه، 4/302- 310.
- ↑ این كتاب در دو جلد و در قطع رحلی و در حدود 1800 صفحه است. اسم كامل كتاب عبارت است از: استقصاء الافحام و استیفاء الانتقام فی نقض منتهی الكلام و كتاب را با آیه شریفه فانتقمنا من الذین اجرموا آغاز كرده است. قسمت عمده ای از كتاب ذكر خلل در كتاب ها و رؤسای مذاهب عامه یا دفاع از كتاب های عقاید و راویان شیعه است. آدرس كتاب: كتابخانه آیت‌الله نجفی مرعشی، 123/ 8/ 2-3.
- ↑ هاشم معروف الحسنی، بین التصوف و التشیع، بیروت، دارالعلم، ص198 به بعد.
- ↑ محمد هادی معرفت، صیانه القرآن عن التحریف، قم، دارالقرآن الكریم، ص187.
- ↑ آیت‌الله خویی، معجم رجال الحدیث، قم، مدینه العلم، 1/49- 50 و شیخ جعفر سبحانی، كلیات فی علم الرجال، قم، مؤسسه انتشارات اسلامی، ص307- 316.
- ↑ سید احمد موسوی، پژوهشی پیرامون تفسیر قمی، چاپ شده در كیهان اندیشه، ش32، ص85-90.
- ↑ مجله حوزه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، سال 1361 تا 1368، شماره های 16، 18، 19، 20، 21، 24، 25، 26، 27، 28، 30، 31، 33.
- ↑ سید محمد علی ایازی، المفسرون حیاتهم و منهجهم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلام، ص328- 333.
- ↑ عقیقی بخشایشی، طبقات مفسران شیعه، قم، دفتر نشر نوید اسلام، ج1.
- ↑ 1/ 81، 85 و 165.
- ↑ در این زمینة، فاضل فرزانه حجت الاسلام و المسلمین سید احمد مددی به تفاوت بین دو متن نظر داده‌اند، اما به نظر می رسد آنچه در كتاب سعدالسعود با متن حاضر مخالف است، گرچه روایت علی بن ابراهیم است، ولی از مجموعة تفسیری وی نقل شده است. كیهان اندیشه، شمارة 32، ص87.
- ↑ ج2، ص 140.
- ↑ ج 1، ص 140.
- ↑ تفسیر القمی، 1/5- 6.
- ↑ 1/148 و 155.