تاثیرات جنگ روسیه و اکراین بر جهان اسلام (مقاله)
تاثیرات جنگ روسیه و اکراین بر جهان اسلام را می توان در تلاش کشورهای منطقه خاورمیانه و جهان اسلام برای یافتن راه حل مسالمت آمیز در جهت ترک مخاصمه و تلاش برای پیشگیری از بحران و تبعات سیاسی و اقتصادی هر چه بیشتر منطقه ای و جهانی آن نام برد. در مقابل بعد از آغاز مخاصمه روسیه و اوکراین و به تبع آن وضع تحریم‌های بی‌سابقه علیه مسکو این کشور توجه خود را به کشورهای مهم در جهان اسلام و خاورمیانه برای خنثی کردن تاثیرات اقداماتی که غرب برای منزوی ساختن روسیه در پیش گرفته معطوف ساخته است.
ابتدای درگیری
روز ۵ اسفند ۱۴۰۰ (۲۴ فوریهٔ ۲۰۲۲)، روسیه تهاجم گسترده‌ای را به اوکراین، همسایهٔ غربی خود آغاز کرد که نشان‌دهندهٔ تشدید چشمگیر بحران روسیه و اوکراین است که از سال ۲۰۱۴ آغاز شده بود. این تهاجم بزرگ‌ترین حملهٔ نظامی متعارف به خاک اروپا از زمان جنگ جهانی دوم است[۱] [۲]. پیش از این تهاجم، روند نفوذ نظامی روسیه در اوکراین، از اوایل سال ۲۰۲۱ آغاز شده بود و طی آن ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه از گسترش ناتو از سال ۱۹۹۷ به‌عنوان تهدیدی برای امنیت کشورش انتقاد کرد و خواستار ممنوعیت قانونی پیوستن به ائتلاف نظامی برای اوکراین شد.
تاثیرات سیاسی
با گذشت چند روز از جنگ، بسیاری از معادلات و ارزیابی‌های سیاسی و امنیتی در اروپا دچار تغییر شد و این وضعیت تأثیرات خود را از ابتدا بر دیگر نقاط نشان می‌دهد. خاورمیانه و غرب آسیا که بیش از دو دهه کانون حضور و سیطره نظامی ایالات متحده و غرب به شمار می‌رود در رأس این دگرگونی ها قرار دارد و تأملات در میان دولت‌ها و صاحبنظران نسبت به آینده امنیت منطقه غرب آسیا بدون اراده جدی آمریکا در دفاع از هم پیمانانش آغاز شده است. عربستان سعودی که بیشترین وابستگی امنیتی را به آمریکا دارد و با هراس به دنبال نقطه اتکای جدیدی می‌گردد، اعلام کرده است رابطه با اسرائیل لازم است.
«فیصل بن فرحان» وزیر امور خارجه عربستان سعودی با حمایت از عادی‌سازی روابط با رژیم صهیونیستی اعلام کرد: عادی‌سازی کامل روابط با تل‌آویو نه فقط برای اسرائیل بلکه برای همه ما خوب است. این تحولی بسیار مثبت است.
در همین حال بخشی از جریان مقاومت در منطقه که وضعیت اوکراین را درس عبرتی برای سران و کشورهای همپیمان با آمریکا می‌دانند نسبت به وقایع اوکراین از این منظر واکنش نشان دادند. انصارالله یمن و دولت صنعاء از نخستین گروه‌هایی بود که از اقدام روسیه حمایت کرد. دولت سوریه نیز با حمایت کامل از تصمیم مسکو آن را در تطابق کامل با سیاست‌های خود عنوان کرد.
سیدهاشم صفی‌الدین رئیس شورای اجرایی حزب الله لبنان در سخنانی به تحولات اخیر اوکراین واکنش نشان داد. وی گفت: تحولات کنونی در اوکراین دلیل دیگری است که نشان می‌دهد آمریکا متحدانش را تنها می‌گذارد. اینکه برخی بر حمایت‌های ایالات متحده تکیه می‌کنند، کار اشتباهی است. آمریکایی‌ها اگر به این نتیجه برسند که منافعشان در خطر است، خیلی زود از متحدان خود روی بر می‌گردانند.
کشورهای عربی
در حالی که بیشتر کشورهای عربی، طرف‌های درگیر در بحران مسکو-کی‌یف را به آرامش و خویشتنداری دعوت یا با اقدامات نظامی روسیه مخالفت کردند، عربستان سعودی هنوز موضعی در این خصوص اتخاذ نکرده است.
اولین واکنش عربی به بحران اوکراین را قطر نشان داد. «تمیم بن حمد آل ثانی» امیر قطر طی تماسی تلفنی با «ولادیمیر زلنسکی» رئیس جمهور اوکراین در جریان آخرین تحولات در کی‌یف قرار گرفت. وی ضمن تاکید بر لزوم حفظ وضعیت انسانی غیرنظامیان، همه طرف‌ها را به خویشتنداری و حل اختلافات از طریق گفتگو و دیپلماسی و عدم اتخاذ تصمیمات تشدید کننده تنش دعوت کرد.
دفتر ریاست جمهوری سوریه ضمن اشاره به تماس تلفنی «بشار اسد» رئیس جمهور این کشور با «ولادیمیر پوتین» همتای روس خود، اعلام کرد که دمشق از موضع مسکو در خصوص اوکراین حمایت کرده است.
در مقابل، وزارت خارجه دولت لبنان طی بیانیه‌ای تهاجم سرزمینی روسیه به اوکراین را محکوم و از روسیه درخواست کرد تا به توقف فوری عملیات در اوکراین اقدام نماید.
وزارت خارجه کشور مصر ضمن تاکید بر لزوم اولویت‌دادن به گفتگو، آن را راهی برای جلوگیری از تشدید وضعیت و اقتصادی این بحران و آثارش بر منطقه و جهان دانست.
کویت نیز حمایتش را از تلاش‌های بین‌المللی با هدف آرام کردن اوضاع و کاهش درگیری‌ها، خویشتنداری و حل اختلافات بین‌المللی از طریق روش‌های مسالمت‌آمیز اعلام کرد.
وزارات خارجه اردن ضمن تاکید بر لزوم بازگشت ثبات و امنیت از طریق گفت‌وگو و مذاکره، خواستار بیشترین تلاش‌ها برای خویشتنداری و حل بحران‌ها از راه‌های مسالمت‌آمیز شد.
سخنگوی دولت مغرب نیز ضمن استقبال از تماس‌ها و درخواست‌های دیپلماتیک، تصریح کرد که دیپلمات‌های مغربی مقیم سفارت این کشور، همچنان در اوکراین هستند و ضمن رصد اوضاع، طبق روال طبیعی به کار خود در کی‌یف ادامه می‌دهند.
«نجلا المنقوش» وزیر خارجه دولت وحدت ملی لیبی به ریاست «عبدالحمید الدبیبه» علاوه بر محکومیت شدید حمله نظامی روسیه در اوکراین، آن را اقدامی ضد حقوق و قوانین بین‌المللی توصیف کرد.
مهم‌ترین واکنش را امارات نشان داد. ابوظبی در جلسه شورای امنیت، به قطعنامه سازمان ملل در محکومیت اقدام نظامی روسیه در اوکراین رأی ممتنع داد و به نوعی نه موافقت نه مخالفت از خود نشان داد.
تاثیرات اقتصادی
اوکراین یکی از صادرکنندگان بزرگ گندم در جهان است و این جنگ نگرانی شدیدی را نزد کشورهای عربی که از این کشور محصولات کشاورزی به ویژه گندم وارد می‌کنند، ایجاد کرده است. کشورهایی مانند یمن، لبنان، لیبی، مصر، تونسو الجزایر وارد کننده گندم از اوکراین هستند. با توجه به بحران‌های معیشتی که این کشورها دارند، کمبود عرضه گندم در عرصه جهانی مشکلات آنها را دوچندان خواهد کرد.این جنگ تبعات وخیمی برای امنیت غذایی در خاورمیانه و شمال آفریقا به دنبال خواهد داشت این جنگ تبعات وخیمی برای امنیت غذایی در خاورمیانه و شمال آفریقا به دنبال خواهد داشت. علاوه بر جنگ روسیه و اوکراین بر برنامه جهانی غذا برای آوارگان در خاورمیانه و شمال آفریقا تاثیرگذار است و فشار مضاعفی را وارد می‌کند.
حمله روسیه به اوکراین نگرانی برخی کشورهای عربی که واردکننده گندم از روسیه یا اوکراین هستند را موجب شده است. «امین سلام»، وزیر اقتصاد لبنان، اعلام کرد: ذخایر گندم این کشور فقط به اندازه مصرف یک ماه گندم دارد و افزود که لبنان در پی امضای قرارداد برای خرید گندم است. لبنان ۶۰ درصد گندم مورد نیاز خود را از اوکراین وارد می‌کند.
جدای از تاثیرات اقتصادی به ویژه در زمینه کشاورزی، این بحران بر حل و فصل بحران‌ها در برخی کشورهای عربی به ویژه لیبی و سوریه تاثیرگذار است.
برخی کشورهای عربی کوشیدند که در راستای حفظ روابط متوازن با هر دو کشور، موضع گیری نکنند اما با توجه به ادامه کشمکش میان واشنگتن و مسکو درباره اوکراین خود را در برابر انتخاب میان روسیه یا آمریکا و اتحادیه اروپا می‌بینند. کشورهایی مانند سوریه، عربستان، امارات، عراق، الجزایر و برخی دیگر به دنبال حفظ روابط خود با مسکو هستند.
افزایش تهدیدها درباره قطع سوئیفت بانک‌های روسیه موجب نگرانی برای بسیاری کشورهای عربی که با روسیه مبادلات مالی و تجاری دارند شده است. برخی کشورهای عربی که در سال‌های اخیر مبادلات تجاری خود را با روسیه افزایش داده‌اند نیز نگران تحریم‌های مالی علیه روسیه هستند.
کارشناسان عرب بر این باورند که برخی کشورهای عربی از چنین تصمیمی تاثیر خواهند پذیرفت، هرچند این تأثیر چندان شدید نخواهد بود.
با این حال به نظر می‌رسد که جنگ اوکراین با روسیه با توجه به بالا رفتن قیمت نفت تاثیر مثبتی بر کشورهای حاشیه خلیج فارس داشته باشد و به آنها این فرصت را می‌دهد که زیان‌های قبلی خود را که بر اثر نوسانات قیمت نفت و تبعات کرونا متحمل شده اند را جبران کنند.
از سویی، اروپا با توجه به وابستگی که به انرژی روسیه دارد، خواهد کوشید که کمبود خود را از عربستان، عراق، کویت و امارات، قطر و الجزایر و دیگر کشورهای عربی دارای منابع انرژی تامین کند[۳].
توجه روسیه به جهان اسلام
بعد از آغاز تهاجم نظامی روسیه علیه اوکراین و به تبع آن وضع تحریم‌های بی‌سابقه علیه مسکو این کشور توجه خود را به کشورهای مهم در جهان اسلام و خاورمیانه بزرگتر برای خنثی کردن تاثیرات اقداماتی که غرب برای منزوی ساختن روسیه در پیش گرفته معطوف کرده است.
تهاجم علیه اوکراین زمانی کلید خورد که عمران‌خان نخست وزیر پاکستان برای یک دیدار رسمی در روسیه به سر می‌برد. عمران خان در آستانه آغاز عملیات نظامی قدم به پایتخت روسیه گذاشته بود. این سفر به این شائبه دامن زد و این ظن را تقویت کرد که آیا دیدار رهبر پاکستان می‌تواند حمایت تلویحی او از اقدامات روسیه تلقی شود.
بویژه آنکه در جلسه اطلاع رسانی و توجیهی در ۴ اسفند از ند پرایس سخنگوی وزارت امور خارجه ایالات متحده سوال شد که آیا واشنگتن انتخاب این مقطع زمانی خاص توسط نخست وزیر پاکستان برای دیدار از مسکو را تایید و حمایت غیرمستیم او از ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه تلقی می‌کند.
پرایس جواب داد: «این سوال را باید از دولت پاکستان بپرسید. من در موقعیتی نیستم که یک ارزیابی از زمان‌بندی سفر مقامات خارجی به کشوری دیگر را ارائه بدهم.»
علیرغم تمهیدات نظامی آشکار و تحریم های اعمال شده علیه روسیه توسط ایالات متحده، اتحادیه اروپا و تعدادی از کشورهای دیگر به سبب به رسمیت شناختن استقلال مناطق دونتسک و لوهانسک در شرق اوکراین در ۲ اسفند توسط روسیه برنامه این دیدار هرگز تغییر نکرد. این دو منطقه توسط مسکو حمایت می‌شوند. عمران‌خان در شب ۴ اسفند در آستانه تهاجم به اوکراین وارد مسکو شد، اما در ۵ اسفند زمانی که نیروهای روسیه در حال پیشروی در خاک اوکراین بودند با پوتین به گفتگو نشست.
قبل از این تاریخ، در ۲۷ دی عمران‌خان بعد از اظهارات رئیس جمهور روسیه که گفته بود بی‌احترامی به پیامبر اسلام جزو آزادی بیان نیست به خاطر حمایت او، از طرف مسلمانان از او تشکر کرد. عمران‌خان بدنبال گفتگوی تلفنی با رهبر روسیه گفت: «پوتین اولین رهبر غرب است که با احساسات مسلمانان نسبت به پیامبر عزیزشان همدردی می‌کند و حساسیت خود را ابراز می‌دارد.»
دو روز قبل از ورود نخست وزیر پاکستان به مسکو، الهام علیف رئیس جمهور آذربایجان هم در ۲ اسفند دیداری از مسکو داشت. در بحبوحه وخیم‌تر شدن اوضاع بین روسیه و ناتو و آماده شدن روسیه برای عملیات نظامی علیه اوکراین علیف سند همکاری‌های متحده بین آذربایجان و روسیه را امضا کرد. روسیه و آذربایجان توافق کردند کمک‌های نظامی در اختیار همدیگر قرار بدهند.
در این بیانیه آمده است: «به منظور اطمینان از امنیت و حفظ و برقرای صلح و ثبات، فدراسیون روسیه و جمهوری آذربایجان می‌توانند امکان و راه‌های فراهم آوردن کمک‌های نظامی به همدیگر را بر اساس منشور سازمان ملل، معاهدات بین‌المللی جداگانه و با مدنظر قرار دادن الزامات قانونی و بین‌المللی طرفین مورد بررسی قرار دهند». علاوه بر این پوتین و علیف توافق کردند که از هر اقدامی که از دیدگاه یکی از طرفین به همکاری و روابط استراتژیک دو کشور ضربه بزند خودداری کنند.
به این ترتیب ایروان جایگاهش را به عنوان تنها متحد روسیه در قفقاز جنوبی از دست داد. این اقدامات همچنین می‌تواند عمق مشارکت و همکاری راهبردی مسکو با کشورهایی که از مدت ها قبل متحد باکو بوده یا با آن روابط ویژه داشته‌اند را مستحکم کند. امضای بیانیه اتحاد روسیه و آذربایجان بویژه از زمانی که آذربایجان بر اساس بیانیه به اصطلاح شوشا از مدت‌ها قبل با ترکیه متحده شده و یک شریک استراتژیک برای پاکستان، کشوری که مکررا با آن مانورهای نظامی مشترک انجام می دهد، به شمار می آید از اهمیت ویژه‌ای برخوردار شده است.
در عوض مسکو هنوز می‌تواند روی موقعیت ویژه آنکارا که رویکردی متفاوت از سایر اعضای ناتو به اتفاقات اوکراین دارد حساب کند و این می‌تواند مطلوبترین حالت برای کرملین محسوب شود. قبل از هر چیز ما درباره امتناع آنکارا از پیوستن به تحریم‌های شدید و سخت‌گیرانه بر ضد روسیه صحبت می‌کنیم.
بعلاه رجب طیب اردوغان بر خلاف اظهارات خود مبنی بر محکوم کردن تهاجم روسیه به اوکراین هنوز علاقمند به تعامل با پوتین بوده و آماده تماس رو در رو و مستقیم با اوست.
طبق آنچه که کانال تلویزیونی TGRT Haber ترکیه گزارش کرد در نشست حزب حاکم که در 7 اسفند برگزار شد و موضوع اصلی آن وضعیت اوکراین بود اردوغان گفت: «در گفتگوی تلفنی با آقای پوتین برای عادی سازی اوضاع او را به ترکیه دعوت کردم.»
در قبال این، شیخ علی قره‌داغی دبیر کل اتحادیه جهانی علمای اسلام در توئیتی در ۸ اسفند خواستار برقراری هر چه سریعتر صلح در اوکراین شد. قره‌داغی همچنین از ترکیه و پاکستان به عنوان کشورهایی نام برد که می‌توانند در این مناقشه میانجیگری کنند.
قره‌داغی نوشت: «مصرانه از کشورهایی مانند ترکیه و پاکستان می‌خواهم که با طرفین مناقشه روابط خوب داشته باشند تا با تلاش‌های میانجیگرانه جدی و صادقانه فورا به جنگ ویرانگر خاتمه دهند، جنگی که در آن نه تنها این مردم در تمام سطوح خیلی از چیزهای خود را از دست می‌دهند بلکه کل دنیا ممکن است از دست برود.»
همچنین باید به موقعیت کشور دیگری هم در خاورمیانه توجه کرد: امارات متحده عربی که اخیرا عضو غیردائم شورای امنیت سازمان ملل شده است. امارات متحده عربی در موضعی به نفع مسکو و همگام با چین و روسیه به قطعنامه سازمان ملل در محکوم ساختن تهاجم روسیه به اوکراین رای ممنتع داد.
ابوظبی برای توجیه رای ممتنع خود گفت که نتیجه رای گیری «از پیش تعیین شده» بود.
ابوظبی در بیانیه‌ای که بوسیله نماینده دائم خود در سازمان ملل منتشر کرد گفت: «نتیجه این رای گیری یک نتیجه از پیش تعیین شده بود، اما مسیرهای گفتگو بیش از گذشته باید باز بمانند. ما مصرانه خواستار کاستن و فروکش کردن فوری تنش‌ها و توقف خصومت‌ها هستیم.»
این نکته حائز اهمیت است که رهبران حوثی در یمن که دنباله رو روسیه هستند با به رسمیت شناختن جمهورهای دونتسک و لوهانسک مهر تاییدی بر وفاداری خود به روسیه زدند. در این اوضاع و احوال مسکو از فرصت‌های جدیدی برای تاثیرگذاری بر رهبران حوثی در خصوص پیشگیری از حمله موشکی به امارات برخوردار است که این می‌تواند برای حفظ گرایش مثبت به سمت روسیه توسط امارات که تلاش دارد از فرصت‌های روسیه برای تاثیرگذاری بر حوثی‌ها سود ببرد نیز استفاده شود. بویژه آنکه در ۵ بهمن وزیر امور خارجه امارات متحده عربی شیخ عبدالله بن زاید آل نهیان بعد از حمله اخیر حوثی‌ها به اهداف غیرنظامی در امارات موضع و حمایت روسیه را ستود. همچنین در گفتگوی تلفنی ۵ اسفند بین وزرای خارجه امارات و روسیه بر ضرورت همکاری بین دو کشور برای پیدا کردن راه‌‌هایی برای حل مشکل یمن تاکید شد.
با توجه به تحریم‌های بی‌سابقه که توسط کشورهای زیادی علیه روسیه وضع شده همکاری با دولت‌های جهان اسلام و مهم‌تر از آن کشورهای خاورمیانه ممکن است یکی از معدود روزنه‌ها و گزینه‌های پیش روی روسیه برای جلب حمایت حساب‌شده در زمینه‌های اقتصادی و سیاسی باشد.
روسیه هنوز امیدوار است که بتواند تسلیحات خاورمیانه را تامین کرده و نقش میانجی را در حل مناقشات خاورمیانه بازی کند. همچنین دولت‌های خاورمیانه و شمال افریقا هنوز علاقمند به خرید غلات روسیه هستند. تنش در اوکراین (که به همراه روسیه خود یکی از تامین کنندگان عمده غلات خاورمیانه و شمال آفریقا است) مدتی است که به افزایش قیمت غلات و متوقف شدن صدور آن شده است.
همزمان با این تحولات تحریم‌های اعمال شده بر علیه روسیه به طور جدی فرصت‌های روسیه برای تعامل با کشورهای جهان اسلام را محدود می‌کند. مدت زمانی است که مشکلات خاصی در صدور تسلیحات روسی به چشم می‌خورد. این مشکلات را مخصوصا در امتناع اندونزی، مصر و الجزایر از خرید جنگنده‌های Su-35 روسی و قصد امارات برای خرید یک سیستم دفاع هوایی کره‌ای مشابه S-35 روسی یا برنامه عربستان سعودی برای خرید سیستم دفاع هوایی چینی مشابه تور-ام روسی به جای نمونه‌های روسی را به عینه می‌توان دید.
با این وجود، فرصت‌های دیگری برای توسعه همکاری‌های فنی-نظامی با دولت‌های منطقه در دور زدن و فرار از تحریم‌ها وجود دارد که در وهله اول مربوط به علاقمندی‌ها و جاه طلبی‌های این دولت‌ها برای توسعه مجتمع‌های صنعتی-نظامی خود و تولید تجهیزات و تسلیحات نظامی برای خودشان است. اما نباید فراموش کرد که با این خصومت‌ها و جنگ‌ها دریچه فرصت‌های روسیه برای حفظ روابط با جهان اسلام هر روز تنگ‌تر می‌شود[۴].