اسحاقیه (پیروان اسحاق ترک)

اسحاقیه‏ پیروان اسحاق از داعیان‌ ابومسلم‌ خراسانی‌ (ه م‌) در نیمۀ اول‌ سده دوم هجری قمری بودند. اطلاعات‌ درباره وی بسیار اندک‌ و تقریباً منحصر به فهرست ابن ندیم می‌باشد.

خاستگاه و وجه تسمیه

ابن‌ندیم‌ دو روایت‌ مختلف‌ درباره خاستگاه‌ و نسب‌ اسحاق‌ نقل‌ می‌کند. یکی‌ حاکی‌ از آن‌ است‌ که‌ او از علویان‌ و از فرزندان‌ یحیی‌ بن‌ زید بن‌ علی‌ بود که‌ از بیم‌ امویان‌ گریخت‌ و به‌ سرزمین‌ ترکان‌ رفت‌، از این‌ رو به‌ اسحاق‌ ترک‌ شهره‌ شد. بر پایه این‌ روایت‌ ابن‌ندیم‌، احتمالاً اسحاق‌ ترک‌ پیش‌ از آمدن‌ ابومسلم‌ به‌ خراسان‌، به‌ سرزمین‌ ترکان‌ رفته‌ و پس‌ از روی کار آمدن‌ عباسیان‌ در دوره امارت‌ ابومسلم‌ به‌ خراسان‌ بازگشته‌ است‌. روایت‌ دیگر ابن‌ندیم‌ برگرفته‌ از اخبار ماوراءالنهر است‌ که‌ به‌ نقل‌ از ابراهیم‌ بن‌ محمد از آگاهان‌ به‌ اخبار مسلمیه‌ می‌گوید: «او ماوراءالنهری وامّی‌ بود و با جنیان‌ ارتباط داشت‌ و اگر کسی‌ چیزی از او می‌پرسید، پس‌ از گذشت‌ شبی‌ پاسخ‌ می‌گفت‌ و هنگامی‌ که‌ ابومسلم‌ کشته‌ شد، مردم‌ را به‌ سوی او فراخواند». همچنین ابوالقاسم بلخی درباره وجه تسمیه او نوشته است که مردم ابومسلمیه را خرم دینیه نیز می‌‏خواندند و چون اسحاق در ماوراء النهر میان ترکان می‌‏زیست، معروف به اسحاق ترک شد.

تاریخچه و شرح حال

وی از مردم ماوراءالنهر و شخصی امی بود و می‌‏گفت که با جنیان ارتباط دارد، چون کسی از وی چیزی می‌پرسید پاسخ آن را پس از یک شب از قول جنیان به او می‌‏گفت. برخی از محققین نوشته اند که به درستی معلوم نیست اسحاقی که در این جا از او بحث می‌شود، معلوم نیست چه کسی بوده‌است. گزارش دیگری نیز آمده است که که اسحاق ترک از نسل زید بن علی بوده و ادعای امامت داشته است. روایت دیگری نیز نقل شده است که اسحاق ترک مردی عامی از ماوراءالنهر بوده و با جنیان ارتباط داشته است. ظاهراً آن چه سبب شده‌است که هویت و حقیقت حال او مکتوم بماند، آن است که وی با هر فرقه از مردم طوری دیگر سخن می‌‌گفته‌ است و مصلحت وقت را بدین گونه رعایت می‌‌کرده‌ است. به هرحال، این اسحق از پیروان و هواخواهان ابومسلم بود و مطابق بعضی روایات او را بدان سبب ترک می‌خواندند که وقتی به فرمان ابومسلم در میان ترکان بر سالت رفته بود. باری نوشته‌اند چون ابومسلم کشته شد، یارانش بگریختند و به بلاد دیگر رفتند. این اسحق نیز که از یاران ابومسلم بود به ترکستان رفت و در آنجا دعوت آغاز کرد و مردم آن بلاد بر گرد وی فراز آمدند. گفته‌اند که وی در ماوراءالنهر مردم را به خویشتن دعوت کرد و چنان فرانمود که وی جانشین زرتشت است و مدعی شد که زرتشت زنده است و بزودی دیگر بار ظهور خواهد کرد تا دین خویش را آشکار سازد؛ و بدینگونه، در خراسان ظاهراً دعوت وی انتشار تمام یافت.

اعتقادات

وی از نسل یحیی بن زید بن علی و مدعی امامت بود، ولی از محبوبیت ابومسلم در ماوراءالنهر استفاده کرد و معتقد بود که ابومسلم از پیامبران است و زردشت او را فرستاده و زردشت زنده است و روزی ظهور و دین خود را زنده خواهد کرد.

قیام اسحاق ترک

قیام اسحاق ترک، نام جنبشی بود که پس از کشته‌شدن ابومسلم خراسانی، به‌دست منصور عباسی، توسط اسحاق ترک به خون‌خواهی وی آغاز شد. اسحاق اعلام کرد که ابومسلم رسول و فرستادهٔ زرتشت بوده‌است و بدین‌سان وی فرمان‌برداری و وفاداری گروه‌های وفادار به ابومسلم را به دست آورد. پیروان اسحاق به عنوان حامیان جنبش خرم‌دینی شناخته شده‌اند که شاخه‌ای برآمده از فرقهٔ مزدکی زرتشتی بود که در آن ابومسلم نیز مورد احترام بود، شناخته شده‌اند.

ویژگی قیام اسحاق ترک نسبت به سایر قیام‌ها

آنچه‌ در قیام‌ اسحاق‌ ترک‌ جلب‌ نظر می‌کند و در سایر جنبش‌های عصر عباسی‌ به‌ چشم‌ نمی‌خورد، این‌ است‌ که‌ او تنها به‌ دعوت‌ اکتفا کرد و هیچ‌ گونه‌ رویارویی‌ و درگیری میان‌ او و پیروانش‌ با کارگزاران‌ حکومت‌ روی نداد. برخی‌ از معتقدات‌ اسحاق‌ ترک‌ شبیه‌ به‌ آراء سنباد و پیروان‌ اوست‌. شاید آنان‌ ترکیب‌ افکار دینی‌ را وسیله سودمندی برای اتحاد برخی‌ گروه‌های ناتوان‌ ضد عباسی‌ یافته‌ بودند.

سر انجام

پس‌ از درگذشت‌ اسحاق‌ که‌ تاریخ‌ آن‌ همانند زمان‌ تولدش‌ معلوم نیست‌، پیروانش‌ که‌ بیشتر از مسلمانان ماوراءالنهر بودند، پراکنده‌ شدند و جنبش‌ او این گونه خاتمه یافت.